Pamięć autobiograficzna - tworzenie doświadczenia indywidualnego

Doświadczenie obejmuje dane „zimne” i „gorące”. Pierwsze są danymi o charakterze deskryptywnym, drugie - danymi nasyconymi emocjonalnie (M. Lewicka, 1986, 1998). Dane te występują w trzech obszarach odnoszących się do:

• świata zewnętrznego;

• własnej osoby;

• relacji między sobą a światem zewnętrznym.

W efekcie doświadczenia wiedza o świecie, czyli pamięć nie jest kształtowana przez to, jaka jest rzeczywistość, a przez sposób, w jaki informacja na temat świata została sprepa-rowana. Przykładem są społeczeństwa „kreowane przez twórców”, a nie przez świat rzeczy-wisty (por. propaganda totalitarna a jednostki poddawane elementom perswazyjnym o charak-terze językowym, itp.).

Dla odkrycia, w jaki sposób pamięć jest przechowywana i kodowana przełomowe były prace E. Tulvinga (1968 i następne). Wyróżnił on dwa rodzaje pamięci: epizodyczną i semantyczną. Pierwsza to wiedza o doświadczeniach z przeszłości, druga natomiast stanowi zobiektywizowaną wiedzę zawartą w języku. Szczególnym zainteresowaniem w kontekście ciągłości poczucia tożsamości cieszy się pamięć autobiograficzna, zwana też pamięcią par excellence lub pamięcią żywą. Jej złożony i aktywny charakter oddają metafory konstruktora i agensa.

W ramach pamięci autobiograficznej możemy wyodrębnić funkcję:

1. interpretacyjną - wobec informacji asymilowanych z zewnątrz;

2. konstrukcyjną - to, co zapamiętane jest konstruowane i służy teraźniejszości;

3. inicjacyjną - pamięć służy inicjowaniu (agens) i planowaniu (teleologizm) oraz wyko-nywaniu działań.

Pamięci przypisuje się szczególną rolę w tworzeniu tożsamości. Warunkiem zaistnie-nia poczucia tożsamości jest pamięć przeszłych zdarzeń, pojęć, przeżyć oraz możliwość ich ponownego odtworzenia. Właśnie pamięć autobiograficzna, jako pamięć żywa, zdaje się speł-niać te wymagania. Pojęcie jaźni związane jest z historią i narracją, w ramach której porząd-kujemy nasze doświadczenia. Tego rodzaju autobiograficzna samowiedza wymaga, aby ja

94

stanowiło psychologicznie spójną, trwającą w czasie całość. Teorie pamięci (i tożsamości) narracyjnej mają a priori uniknąć zarzutu błędnego koła (nie zakładają tego, co dopiero mają wykazać) i przedstawiane są jako proces nieustannej aktywnej oraz retrospektywnej oceny przez ludzki organizm poprzednich działań oraz postrzeganych zdarzeń, z jednoczesnym na-kierowaniem na przyszłe zaprogramowane działania. Ponadto pamięci narracyjnej nie da się oddzielić od procesu konstytuowania się osoby, zakłada ona zdolność do działania mentalne-go - świadomementalne-go monitorowania i kontrolowania własnych stanów mentalnych (zob. J. Pro-ust, 2003). Jeżeli pamięć autobiograficzna ma charakter konstrukcyjny, to pamiętane wyda-rzenia muszą być umieszczone w odpowiednim schemacie i kontekście. To rekonstrukcyjne podejście jest popularne w niektórych koncepcjach kognitywnych (zob. J. McClelland i D. E.

Rumelhart, 1986). Autorzy twierdzą, że ślady pozostawione przez przetwarzanie każdego wejścia (input) postrzegamy jako biorące udział w złożonej nakładającej się na siebie repre-zentacji pamięciowej. Oznacza to, że za każdym razem przetwarzany bodziec wywołuje nieco inny ślad pamięciowy - dlatego, że sam cel jest różny, albo dlatego, że pojawia się w innym kontekście.

Wśród podmiotowych warunków koniecznych do wytworzenia samoświadomości nar-racyjnej wymienia się szereg zdolności (za: S. Gallagher, 2003):

• do czasowej integracji informacji;

• do minimalnego samoodniesienia;

• do zaangażowania w refleksyjne metapoznanie (metareprezentacje);

• do kodowania (zapisywania) i odzyskiwania epizodycznej pamięci autobiograficznej.

Warunkiem pojawienia się pamięci epizodycznej jest możliwość odtworzenia zdarzeń z przeszłości. Wiąże się to z byciem świadomym czasowego wymiaru doświadczenia. Narra-cja zawiera podwójną strukturę czasową – wewnętrzną oraz zewnętrzną. Wewnętrzna struktu-ra czasowa stanowi rodzaj seryjnego porządku, w którym jedno zdarzenie poprzedza drugie.

Pozwala to na tworzenie struktury narracyjnej, gdzie każdy element narracji jest nowy, od-mienny od dotychczasowych, a zarazem jest częścią tej samej serii. Zewnętrzna struktura cza-sowa, to relacja zewnętrznego narratora zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości lub wyda-rzą się w przyszłości (za: A. Kapusta, 2007).

Minimalne samoodniesienie to możliwość przyjmowania tzw. perspektywy pierwszo-osobowej (np.: ja chcę, ja wiem, ja czuję, itp.), która w głównej mierze zależy od zdolności

95

rozróżniania, kto jest podmiotem działania, czy myślenia (self agency). Taki mechanizm nie-zbędny jest do utworzenia tzw. „minimalnego ja”, które dostępne jest w sposób bezpośredni świadomości. Natomiast tzw. „ja narracyjne” stanowi już poszerzenie i wzmocnienie pier-wotnego (punktowego) ja.

Refleksyjne metapoznanie konieczne jest do przekształcenia pamięci deklaratywnej w strukturę narracyjną. Nie wystarczy zapamiętanie zdarzeń z własnego życia, trzeba je także rozważyć w sposób refleksyjny, ocenić na ile są spójne z naszym dotychczasowym doświad-czeniem. Obecność M - reprezentacji (reprezentacji mentalnych) daje możliwość ich oddzie-lenia od pamięci semantycznej (zob. S. Klein i inni, 2004). Dzięki temu informacje o rzeczy-wistości mogą być przechowywane oddzielnie od bazy danych wiedzy semantycznej. Umoż-liwia to według autorów myślenie kontrfaktyczne, snucie planów, fikcyjne wyobrażenia i stawianie niepotwierdzonych hipotez.

Pamięć autobiograficzna, a szerzej autonarracja, nie może funkcjonować bez wcze-śniej wymienionych elementów. Zdarzenie z przeszłości, aby stało się częścią pamięci auto-biograficznej, musi najpierw być odniesione do podmiotu i doświadczone w perspektywie pierwszoosobowej. Niezbędne jest odwołanie się do postawy, jaką zajmował agens wobec treści (np.: chciał, pamiętał, myślał, itp.), poczucie bycia przyczyną działań oraz odniesienie do siebie (zdolność tworzenia reprezentacji siebie). Generalnie mówi się o przekształceniu pamięci deklaratywnej (na którą składa się pamięć epizodyczna i semantyczna) w autobiogra-ficzną. Z kolei bez czasowego uporządkowania doświadczeń nie byłoby możliwe ich ustruk-turyzowanie w (auto)narrację.

Wszystkie powyższe elementy tworzą pewną całość, która owocuje wiedzą autonarra-cyjną, czyli żywym doświadczeniem i poczuciem własnej tożsamości. Każdy z tych elemen-tów może ulec uszkodzeniu, a jako skutek wywołać zniekształcenie pamięci.

W odniesieniu do M - reprezentacji S. Klein wyróżnia trzy subkomponenty: agensa, postawy przekonaniowe (attitudes) i same treści przekonaniowe (propositions). Szczególnie istotne wydaje się ukazywanie pamięci jako efektu złożonych procesów. Jednocześnie należa-łoby wskazać na ograniczenia możliwości badania tej problematyki przy pomocy metod na-ukowych, a przynajmniej w odniesieniu do modeli kognitywnych. Pamięć autobiograficzna nie jest obiektem statycznym. Jest procesem, działaniem złożonym i uwarunkowanym.

Szczególnie podkreśla się istnienie społecznych ram pamięci, co podkreśla koncepcja pozna-nia rozproszonego³⁶ oraz rozszerzonego umysłu³⁷. Sama perspektywa narracji

36zob. E. Hutchins, 1995.

96

nej stanowi przedmiot zainteresowania współczesnej psychiatrii, psychologii czy neuropsy-chologii.