Mandżurowie praktykowali „czytanie” topografii terenu i zarządzanie przestrzenią, uporządkowane w reguły oparte na tradycyjnej wiedzy i re-ligii oraz chińskiej geomancji. Wiedza planowania przestrzeni i ochrony przez złymi mocami przez Chińczyków określana jest mianem fengshui (风水), składającym się z dwóch hieroglifów. Pierwszy oznacza wiatr, który jest niewidzialny, drugi zaś wodę, cechującą się nieuchwytnością. Są to siły, którymi trzeba dobrze zarządzać, gdyż mogą pomagać, ale i szkodzić.
Wywodzi się ona z wizji świata opartego na dualizmie komplementarnym35 yin i yang, które posiadają bogatą symbolikę uzupełniających się odrębnych jakości. Qi, czyli wiatr lub oddech, poprzez ruch przekształca się w różne stany harmonii w zależności od układu przestrzennego. Manifestuje się w górach – yang i wodzie – yin, ale zwykle oba elementy widoczne są w każdym miejscu. Przykładowo, nasłoneczniony stok ma cechę yang, ale cienisty – yin, przez co posiadający zasadniczo atrybuty yang stok, zawiera tez aspekt yin. W skomplikowanej sztuce geomancji zwracano uwagę na szereg złożonych relacji, przede wszystkim na przemiany pię-ciu żywiołów i wpływ piępię-ciu stron świata. Umieszczenie w przestrzeni
34 Ibidem, s. 90.
35 Nie zaś antagonistycznym, jak w systemie myślenia Europejczyków.
może zatem decydować o kondycji ludzkiej. Jest to też czynnik ważny dla zmarłych, co ma znaczenie także dla potomnych. Po pierwsze, zmarli również prowadzą swoją egzystencję, na którą wpływ ma otoczenie. Po drugie, jako istoty silniejsze od ludzi oraz mające kontakt z żywymi ze swojego rodu i oddziałujące na jego sytuację, ich kondycja staje się ważna dla świata żywych.
Dla kształtowania się mandżurskiej tożsamości istotne są powiązania pomiędzy pałacem, historią i przestrzenią, stąd znaczenie społeczne kra-jobrazu kształtowanego według chińskiej geomancji. Usługi specjalisty od fengshui są nieodzowne przy zakładaniu domu lub grobowca. Punk-tem wyjścia jest kult przodków, zaś kluczowe są „miejsca pochodzenia przodków” (faxiangdi), czyli połączenie oraz utożsamienie ich substancji duchowej rodu oraz miejsca. Dlatego też groby stały się obiektem szcze-gólnej troski geomancyjnej. Widoczne jest przekonanie, że pomyślność lub nieszczęście nie tylko wynika z indywidualnych czynów czy też postępowania rodu, ale też czynników przyrodniczych, z którymi pier-wotni ludzie byli mocno związani. Tradycja geomancji również wiąże się z legendami o cesarzach, którzy poznali prawa przyrody, stosowali je w swoim budownictwie i dali tym samym przykład właściwego po-stępowania. Włączyli się zatem w zarządzanie przestrzenią, na którą nakładały się ukształtowanie terytorium wraz z „wyobrażonym kosmo-sem zamieszkanym przez żywych, przodków i smoki”. W krajobrazie geomancji załamywało się też rozdzielenie przeszłości i teraźniejszości na rzecz mitologicznego porządku „wiecznej teraźniejszości” (永恒的现 在时). W ten sposób przeszłość, która jest odniesieniem dla mandżurskiej etniczności, jest utrwalona i obecna, przestając być przeszłością36. Choć geomancja używana przez Mandżurów opiera się na chińskim systemie, nie powinna być rozpatrywana wyłącznie w kontekście sinizacji i utraty odrębności od Hanów. Przede wszystkim, system został zaadoptowa-ny do miejscowych warunków i złączozaadoptowa-ny z lokalzaadoptowa-nymi tradycjami oraz mitologią. Należy też pamiętać o wzajemnym i wielowiekowym
prze-36 Ibidem, s. 90–91.
nikaniu i przekształcaniu się kultur ludów Północy z kulturami Chin właściwych37.
Michael Lickorish rozdział poświęcony geomancji zatytułował Opa-nowanie smoka i jako motyw umieścił cytat z powieści Johna R.R. Tol-kiena: „Wielki to błąd pomijać w rachubach smoka, jeśli żyjesz tuż pod jego bokiem”. Doceniając poczucie humoru badacza, należy podkreślić trafność sentencji, która zwraca uwagę na fundamentalną rzecz: uśpione smoki zamieszkujące Mandżurię stanowią potencjalnie wyzwanie dla jej mieszkańców. Należy przy tym zaznaczyć zasadniczą różnicę, polega-jąca na tym, że smok w cywilizacji zachodniej jest istotą negatywną, zaś na Wschodzie – pozytywną, choć mogącą stanowić zagrożenie. Smok u Mandżurów jest symbolem prastarej siły, stąd powiązanie się z nimi staje się sprawą najwyższej rangi. Mandżurscy cesarze, od Nurchacziego zaczynając, ze szczególnym uwzględnieniem Kangxiego i Qianlonga, świadomie zaprzęgli smoczą potęgę do budowania własnej siły oraz mi-tycznej wspólnoty Armii Ośmiu Chorągwi. Góry Changbai były miejscem mitu o narodzinach Mandżurów, zaś potęga rodu cesarskiego wynikała z siły życiowej określanej jako „smocza energia” (longqi). Z Changbais-han rozpoczęła się ekspansja, za to miasta Hetu Ala38 i Mukden stanowią właściwą manifestację smoczej potęgi. Poprzez tradycyjne utożsamienie cesarzy ze smokiem, ich pochówek stawał się aktem nałożenia uprzęży owej prastarej potędze. Stąd też królewski pochówek i smocze narodziny stają się tożsame39. Dlatego też każdy z cesarskich grobowców mieścić się miał na meridianach energetycznych położonych wzdłuż tak zwanej
„smoczej żyły” (longmai). Świadomość owej „smoczej” geografii zachowała się chociażby w jednej z bocznych linii rodu cesarskiego, z której rekrutują się strażnicy Wiecznego Grobu. Samo miejsce powstania Yongling, góra Qiyuan, nazywana jest również „Muduri yenden-i ba”40, czyli „Kołyską Smoka” lub „Miejscem Objawienia się Smoka”. Także w Odzie do Ducha Drzewa cesarz Qianlong wskazuje na „smoczą łaskę z Changbaishan”.
37 K. Gawlikowski, op. cit., s. 54.
38 Nazwa ta oznacza „Żółty Kamień”.
39 M. Lickorish, Tending…, op. cit., s. 92.
40 Zhang Shouguo, Qing Yongling [Qingowski Wieczny Grób], Dalian 2000, s. 1, 4, 8.
Istnieje szereg podań wskazujący na cykl rozwojowy powiązanego ze smokiem drzewa w Yongling i stanu dynastii41.
Według cesarza Kangxi Changbaishan to miejsce wyłonienia się smoka (longxing zhi di). Język chiński pozwala na dwie interpretacje. Interpretacja przeszła wskazuje na powstanie potęgi mandżurskiej, zaś teraźniejsza – na źródło siły chroniącej i utrzymującej dynastię. Uwarunkowania historyczne, geograficzne i mitologiczne łączą się w jedną strukturę myślową, która wiąże tożsamość z utrzymywaniem łączności ze smoczą potęgą. Stąd sięg-nięcie po chińską geomancję nie jest (przynajmniej wyłącznie) skutkiem wpływu asymilacyjnego kultury chińskiej, ale narzędziem konserwującym starożytne koncepcje odnośnie przestrzeni. Jest to układ dynamiczny, zatem na podstawie badań Elliotta i Lickorisha można postawić tezę, że fengshui służy oznaczeniu kierunku ruchu mistycznej smoczej krwi, czyli procesu rozprzestrzeniania się specyficznej mocy, który ludy Mandżurii od wieków starają się kontrolować. Dowodem na skuteczność tej działalności ma być utworzenie imperium, które w swoim czasie nie miało sobie równych42. Changbaishan stały się w wierzeniach Mandżurów najpierw ziemią ojczystą władców, zaś następnie miejscem pochodzenia całego narodu, który jako elita imperium czerpał ze źródła smoczej siły. Jako kraina przodków, góry te mogły przyjąć składane owym przodkom ofiary.
Wyobrażona genealogia miejsca staje się jednym z fundamentów for-mującego się etnosu43. Poczucie wspólnoty tworzyło się i wzmacniało również poprzez budowę grobów cesarzy i przekształcane w legendarne opowieści pielgrzymki żyjących władców. W wyniku działań militarnych na terenie Chin właściwych, rzadko zaludniona Mandżuria w jeszcze więk-szym stopniu opustoszała, gdyż chorągwiani rozproszyli się po osadach wojskowych tworzonego przez nich imperium. Mógł być to impuls dla władców do odtworzenia mitu cesarskiego terre natale, które stało się też kolebką przodków zwykłych Mandżurów44.
41 M. Lickorish, Tending…, s. 102, 105 –106.
42 Ibidem, s. 95–96.
43 Ibidem, s. 126.
44 M.C. Elliott, The limits of Tartary: Manchuria in imperial and national geographic, „The Journal of Asian Studies” 2000, t. 59, nr 3, s. 603.
Inspekcje (dongxun), tj. „na wschód od Shanhaiguan”, i pielgrzymki do swojej ojczyzny, praktykowanie kultu przodków oraz wskazanie świętych gór dla religii państwowej wiązało się z widzeniem przestrzeni. Pierwsi władcy mieli być odkrywcami zasad geomancji, kolejni cesarze wnosili nowe elementy i zasady kultów45. Szczególnie cesarz Qianlong wspierał swoją poezją na temat przodków i krajobrazów, czego przykładem jest wspomniana Oda do Ducha Drzewa, która odnosi się do wiązu rosnącego na grobach cesarskich przodków. Polityka wyobrażenia świętej Mandżurii prowadzona byłą nie tylko przy użyciu piór i rytuałów, ale też narzędzi administracyjnych. Było to przede wszystkim zamknięcie Mandżurii przed osadnictwem chińskim na północ od Shanhaiguan. Miało też miej-sce stworzenie instytucji rządowych wzmacniających administracyjnie oddzielenie Mandżurii od Chin właściwych. Celowi temu służyli również biegli w kartografii misjonarze jezuiccy, którzy tworzyli mapy Mandżurii wraz z oznaczeniem świętych gór i innych ważnych miejsc46. Choć system pielgrzymek do grobów cesarskich został spopularyzowany za czasów cesarza Kangxi, po nim zaś Qianlonga, jego początki można datować na okres pierwszych władców mandżurskich47.
p
rzeStrzeńnarodoWościGeomancja miała znaczenie dla tworzenia wszelkich konstrukcji – od miast do ołtarzyków duchów i przodków. Kolejnym wymiarem były też geografie szamańskie48, niekiedy, choć nie zawsze, powiązane z realną prze-strzenią. Jako że poniższe studium nie wyczerpało samego zagadnienia ani
„geografii cesarskiej”, ani (często związanej z nią) „smoczej geografii”, tym trudniej przyglądać się kolejnym elementom układanki składającej się na matryce myślenia przestrzennego Mandżurów. Szczególnie, że koncepcje przestrzeni domostw oraz wędrówki szamańskie występują też u innych ludów ałtajskich, choć szczegółowe rozwiązania mogą się znacząco różnić.
45 M. Lickorish, Tending…, op. cit., s. 96.
46 Ibidem, s. 93.
47 Ibidem, s. 93–4.
48 Por. Pieśń szamana, [w:] J. Tulisow, Legendy…, op. cit., s. 148–157.
To, czy towarzyszące im zachowania rytualne są odtwarzane, czy wręcz tworzone współcześnie, czy jednak w szczególnych przypadkach stano-wią szczątki przekazu rodzinnego, wydaje się interesujące, choć czasem może być trudne do definitywnego rozstrzygnięcia. Istotniejszy wydaje się fakt ich zaistnienia i rola w konstytuowaniu wyobrażonej wspólnoty.
Tożsamość chorągwiana, niezależnie jak ją zdefiniujemy, posiada silne fundamenty w postaci imperialnej przeszłości i struktury chorąg-wianej, które wydają się dość odporne na asymilację. Odmienne widzenie przestrzeni jest tego nierozerwalnym elementem i może stanowić istotny element formowania się narodowości mandżurskiej. Na podstawie przy-toczonych przykładów widać jak koncepcje przestrzeni wiążą się z wyob-rażoną genealogią Mandżurów. Ta zaś decyduje o poczuciu odrębności od chińskiego otoczenia. Może też stać się ona podstawą nowoczesnej mandżurskiej etniczności, która tworzy się na naszych oczach. Wątpli-wości co do tego, czy Mandżurowie są narodem, czy może stanem lub klasą społeczną, towarzyszą samym potomkom chorągwianych. Część z nich próbuje udowadniać pierwszą opcję poprzez wskazywanie na odmienne pochodzenie. Chińczycy również wywodzą siebie od smoka, lecz nie objawiającego się w Górach Changbai.
Bibliografia
Crossley P.K., Owing China, [w:] The Imperial Moment, red. K. Kagan, Cambridge 2010.
Elliott M.C., The limits of Tartary: Manchuria in imperial and national geo-graphic, „The Journal of Asian Studies” 2000, t. 59, nr 3.
Elliott M.C., The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China, Stanford 2001.
Gawlikowski K., Chiny wobec Europy, Wrocław 1979.
Golik K., Synkretyczne kulty współczesnych Mandżurów, „Azja–Pacyfik”
2015, t. 18.
Hargaxame wecere alin (Manchu language song) [video online], https://www.
youtube.com/watch?v=0py_I25Q0ys [dostęp: 28.02.2015].
How the Heilongjiang (Amur River) Got Its Name [video online], https://
vimeo.com/45659487?from=outro-local [dostęp: 28.02.2015].
Kong J., Manzhou minzu gongtong xingcheng licheng [Powszechna ewolucja narodowości mandżurskiej], Shenyang 2008.
Lickorish M., Tending the Eternal Tomb, Manchu Identity after Empire [nie-opublikowana praca doktorska], Australian National University, Canberra 2008.
Manchu Origin Myth [video online], https://vimeo.com/46063617 [dostęp:
28.02.2015].
Rhoads E.J.M., Manchus & Han: ethnic relations and political power in late Qing and early republican China, 1861–1928, Washington 2001.
Stoszek M., Postać szamana w mitologii i legendach mandżurskich [nieopub-likowana praca magisterska], Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2011.
Tulisow J., Krótki kurs języka mandżurskiego, Warszawa 2000.
Tulisow J., Legendy ludów Mandżurii, t. 2, Warszawa 1998.
Wakeman F.E., The fall of imperial China, New York 1977.
Zhang Sh., Qing Yongling [Qingowski Wieczny Grób], Dalian 2000.
100 cudów Chin, Warszawa 2008.