Pedagogika społeczna wobec zagadnień zdrowia i edukacji zdrowotnej

Podejmowane dotąd rozważania, ukazujące różne podejścia do zagadnień zdrowia i edukacji zdrowotnej, prowadzą do przemyśleń na temat zdrowia w kontekście pedagogiki społecznej.

Pedagogika społeczna to subdyscyplina naukowa, dział pedagogiki zajmujący się tradycyjnie środowiskowymi uwarunkowaniami wszelkich procesów opiekuńczo-wychowawczych i rozwoju jednostki w różnych fazach życia człowieka. Ponadto do celów i zadań pedagogiki społecznej zalicza się prowadzenie działań profilaktycznych i kompensacyjnych, przygotowanie jednostki do satysfakcjonującej ją partycypacji społecznej¹⁰⁰. Przed dyscypliną tą stoją dziś dwa podstawowe zadania. Po pierwsze jest to dokonywanie opisów i oceny postępowania społeczno-wychowawczego w środowisku poprzez analizę rzeczywistych faktów, po drugie – projektowanie działalności społeczno-pedagogicznej, kulturalnej oraz socjalnej. Pedagogika społeczna jest subdyscypliną z grona nauk społecznych, które wyrosły i rozwijają się w powiązaniu z pojawiającymi się potrzebami społecznymi¹⁰¹.

Rozwój pedagogiki społecznej, zarówno w Polsce, jak i na świecie, jest powiązany z układem stosunków społecznych w danym społeczeństwie i środowisku. Warto zwrócić

98 E. Przybyła, Edukacja zdrowotna…, op. cit., s. 155.

99 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, op. cit., s. 188.

100 A. Radziewicz-Winnicki, Pedagogika społeczna, Warszawa 2008, s. 617.

101 S. Kawula, Współczesne wyzwania i zadania pedagogiki społecznej, „Auxilium Sociale” 2004, nr 2, s. 17.

37

uwagę na fakt, że pierwotnie problematyka edukacji zdrowotnej w pedagogice społecznej występowała pod nazwą „wychowanie dla spraw zdrowia”. W Polsce problematyka zdrowia leży w kręgu zainteresowań badawczych takich pedagogów społecznych jak: H. Radlińska, A. Kamiński, S. Kawula, R. Wroczyński, E. Trempała oraz E.A. Mazurkiewicz.

Niewątpliwie rozwój pedagogiki społecznej w Polsce jako dyscypliny naukowej wiąże się z działalnością Heleny Radlińskiej – polskiego prekursora tej dyscypliny. W pierwszej połowie ubiegłego stulecia udało się jej stworzyć polską szkołę pedagogiki społecznej, z której dorobku korzystamy do dnia dzisiejszego. Helena Radlińska ukazuje przede wszystkim współzależność między pracą wychowawczą a wpływami środowiska.

W pierwszym okresie działalności Radlińska wykraczała poza obszar tradycyjnego stosunku wychowawczego typu nauczyciel–uczeń¹⁰². Według H. Radlińskiej proces wychowawczy odbywa się w trzech fazach rozwojowych: wzrostu, wzrastania i wprowadzania.

Wzrost, czyli rozwój osobniczy, fizyczny i psychiczny jest zjawiskiem autonomicznym. Według Radlińskiej rola wychowawcy polega na stwarzaniu warunków, w których rozwój samorzutny nie będzie narażony na zahamowania, a wszelkie braki będą uzupełniane lub leczone. Wzrastanie polega na stopniowym wkraczaniu jednostki do różnych i coraz szerszych grup społecznych. Rola wychowawcy z kolei polega na pomocy w przezwyciężaniu braków środowiska i spożytkowaniu jego wartości. Wprowadzenie w wartości kulturalne natomiast jest inicjowaniem sytuacji i wytwarzaniem takiej atmosfery, w których jednostka będzie dostrzegać dobra kulturalne i dokonywać spośród nich odpowiedniego wyboru¹⁰³.

Funkcją pedagogiki społecznej w aspekcie przeobrażenia środowiska i rozwoju osobowości były – według niej – kompensacja, profilaktyka i doskonalenie. Kompensacja oznacza celowe wyrównywanie braków utrudniających właściwy rozwój jednostki oraz stwarzanie prawidłowych warunków rozwoju (kompensacji mogą podlegać: sytuacja materialna, stany psychiczne, środowisko fizyczne). Profilaktyka jest związana z działaniami zapobiegającymi niekorzystnym wpływom bądź wzmacnianiem wpływów pozytywnych.

Doskonalenie natomiast wiąże się z samodzielnymi działaniami służącymi wszechstronnemu rozwojowi dziecka¹⁰⁴. H. Radlińskiej zawdzięczamy budowę teorii praktyki socjalnej. Ważne miejsce zajmują w niej zagadnienia „wychowania dla spraw zdrowia”. W jej teorii pracy

102 W. Theiss, Radlińska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1984, s. 3.

103 Z. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1963, s. 316.

104 A. Kamiński, Wstęp: Zakres i podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej, [w:]

H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961, s. 27.

38

socjalnej wzajemnie przenikają się zagadnienia kultury zdrowotnej, kultury pedagogicznej oraz pracy, stanowiąc podstawę teorii opieki.

Według autorki wychowanie dla spraw zdrowia polega na:

pomocy ludziom w zdobywaniu wiedzy o zdrowiu, kształtowaniu nawyków, umiejętności i sprawności służących utrwalaniu i doskonaleniu zdrowia, pomocy w rozwijaniu pozytywnego zainteresowania zdrowiem, kształtowaniu postawy umożliwiającej efektywną – albo skuteczną profilaktykę, ratownictwo, leczenie, pielęgnację, rehabilitację oraz stosowanie zasad higieny w życiu jednostki i zbiorowości. Wychowanie zdrowotne właściwie pojęte jest systemem działań, których obecność wskazuje na humanistyczny walor pielęgnowania i w ogóle medycyny¹⁰⁵.

Należy podkreślić, że słowo „pacjent” było przez Radlińską rozumiane szeroko w sensie aktualnym i potencjalnym. Wychowanie zdrowotne traktowała ona jako składnik kultury zdrowotnej. Zakres działań określanych mianem „wychowania dla spraw zdrowia”

obejmował aspekty zdrowotne wszelkiej działalności ludzkiej, takiej jak: zwykłe czynności życiowe oraz codzienne zachowania związane ze zdrowiem. Szczególnie akcentowana była profilaktyka zdrowotna oraz higiena indywidualna i społeczna. Kładziono nacisk na dwa pola spraw ludzkich: pole pracy i pole odpoczynku oraz wypoczynku czynnego. Z kolei drugi aspekt „wychowania dla spraw zdrowia” obejmował czynności wychowawcze wychowania zdrowotnego ludzi, którzy są zatrudnieni w ochronie zdrowia, jako towarzyszące działaniom zdrowotnym¹⁰⁶. Realizatora wychowania dla spraw zdrowia Radlińska upatrywała w osobie pielęgniarki środowiskowej, wprowadzając tym samym problematykę opieki pielęgniarskiej do teorii pedagogicznej i teorii pracy socjalnej. Pielęgniarka to według Radlińskiej

„wychowawczyni społeczna”, podmiot działający jako wychowawca. Tworzą go dwa elementy będące zarazem podstawowymi w teorii pracy socjalnej, tj. a) czynności opiekuńcze i pomocnicze oraz składniki środowiska jako środki w kształtowaniu kultury zdrowotnej i opiekuńczej oraz b) uczestnictwo pielęgniarki w kulturze zdrowotnej jako komponent społeczeństwa wychowującego¹⁰⁷. Należy podkreślić również, że praca socjalna w ujęciu H.

Radlińskiej wiąże się także z integrowanym systemem opieki zdrowotnej, wyrażana głównie

105 E.A. Mazurkiewicz, Sprawność działania socjalnego w pedagogice społecznej Heleny Radlińskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983, s. 67.

106 A. Kamiński, Zakres i podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej, [w:] H. Radlińska, Pedagogika…, op. cit., s. 78.

107 K. Filipczak, J. Czernicki, Problemy medycyny społecznej w ujęciu Heleny Radlińskiej – polskiego prekursora pedagogiki społecznej, „Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2005, z. 1, s. 63-66.

39

w walorach ciągłości opieki i pomocy, w możliwościach systemowego ujęcia działań opiekuńczych, profilaktycznych, kompensacyjnych oraz przetwarzaniu środowiska¹⁰⁸.

Duży wkład w rozwój edukacji zdrowotnej wniósł także A. Kamiński. W centrum jego pracy i działalności stał człowiek oraz możliwości jego rozwoju w warunkach społeczno-ustrojowych. Wypowiadał się żywo w kwestiach społeczno-pedagogicznych, jakie dostrzegał w rzeczywistości wychowawczej. Jego rozważania dotyczące kultury zdrowotnej stanowią cenny wkład w refleksję teoretyczną pedagogiki społecznej oraz w praktyczną działalność wychowawców profesjonalnych i nieprofesjonalnych¹⁰⁹. Kamiński uznawał zdrowie za wartość, dzięki której jednostka lub grupa mogą realizować swoje aspiracje życiowe oraz zmieniać bądź radzić sobie ze środowiskiem. Według autora zdrowie i sprawność fizyczna to motywy szczęścia osobistego, a o naruszeniu zdrowia nie stanowią tylko choroby kliniczne, lecz również stany odchyleń fizycznych i funkcjonalnych. Kamiński sprowadza całość problematyki zdrowia do czterech procesów: informowania i instruowania, poradnictwa, szerzenia kultury zdrowotnej oraz praktykowania sportu rekreacyjnego¹¹⁰.

Związek z edukacją zdrowotną ma także pedagogika czasu wolnego A. Kamińskiego.

Kamiński przywiązywał dużą wagę do regenerującej i kompensacyjnej funkcji czasu wolnego poprzez aktywne formy wypoczynku dzieci i turystykę dorosłych.

Kolejnym pedagogiem społecznym, którego działalność w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju teorii i praktyki edukacji zdrowotnej, był R. Wroczyński. Jego zasługi wiążą się z propagowaniem idei pracy opiekuńczej, czasu wolnego, a przede wszystkim z upowszechnianiem turystyki i kultury fizycznej. Warto zwrócić uwagę na fakt, że wydane w 1985 roku dzieło pt. Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu stanowi istotne źródło wiedzy na temat genezy, a także rozwoju edukacji zdrowotnej¹¹¹. Liczne odwołania do tematyki zdrowotnej, zarówno w aspekcie fizycznym, jak i psychicznym, można odnaleźć również w pracach S. Kawuli. Na szczególną uwagę zasługuje teoria wsparcia społecznego rozumianego jako pomoc dostępna, przekazywana nam poprzez kontakty z innymi ludźmi, grupami i większymi społecznościami. S. Kawula w swoich pracach wyraża troskę o zdrowie człowieka niezależnie od jego wieku oraz stanu zdrowia.

Dostrzega i akcentuje również rolę rodziny w pielęgnowaniu i podnoszeniu kondycji

108 E. Syrek, Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 34.

109 J. Frątczak, Aleksander Kamiński o kulturze i promocji zdrowia, [w:] I. Lepalczyk, W. Ciszkowski (red.), Bogactwo życia i twórczości Aleksandra Kamińskiego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 230.

110 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1982, s. 359.

111 R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.

40

zdrowotnej jej członków¹¹². Dla rozwoju teorii i praktyki edukacji zdrowotnej istotne są rozważania Kawuli na temat współczesnych subkultur młodzieżowych oraz ich wpływu na różne aspekty życia, w tym zdrowia głównie psychicznego¹¹³. Edukacja zdrowotna pozostaje także w kręgu zainteresowań twórczych E. Trempały, który zalicza ją do specjalizacji pedagogiki społecznej obok pracy opiekuńczej, pracy socjalnej oraz animacji kultury. Autor zauważa potrzebę kształcenia absolwentów akademickich specjalności edukacja zdrowotna poprzez formułowanie celów, które ma realizować, oraz charakteryzując jego umiejętności.

Absolwent taki powinien m.in. kształtować wartości i postawy zdrowotne, wpływać na pozytywne zmiany uznawanych wartości społecznych, postaw i zachowań zdrowotnych jednostek i grup społecznych oraz wzmacniać zdolność do samodzielnego rozwiązywania problemów zdrowotnych¹¹⁴. Traktując edukację zdrowotną jako specjalność pedagogiki społecznej, warto zwrócić uwagę na korzyści płynące z osiągnięć pedagogiki społecznej dla edukacji zdrowotnej. Po pierwsze – pomoc w porządkowaniu i systematyzowaniu poznawczych i decyzyjnych problemów pedagogiki zdrowia, po drugie – pedagogika społeczna może służyć rozwojowi edukacji zdrowotnej swym środowiskowym ujęciem namysłu teoretycznego i praksji, co wyraża się w punkcie widzenia tej dyscypliny, po trzecie – pomoc w budowie racjonalnych systemów dla pedagogiki zdrowia, przez co mogą przyczynić się do rozwijania i doskonalenia praktyki poczynań w zakresie edukacji zdrowotnej¹¹⁵.

Reasumując, warto zwrócić uwagę na fakt, że niewątpliwie istnieje wielokierunkowość związków edukacji zdrowotnej z pedagogiką społeczną. Nie oznacza to jednakże niezależności od innych nauk. Aktualny rozrost zagadnień zdrowotnych społeczeństw spowodował znaczny rozwój współdziałających nauk wspomagających współczesną edukację zdrowotną. Są to nauki pedagogiczne, takie jak: pedagogika specjalna, historia wychowania, teoria wychowania, psychologia zdrowia, nauki biologiczne, nauki o wychowaniu fizycznym i sporcie, dietetyka, zdrowie publiczne. Skuteczna realizacja celów edukacji zdrowotnej wymaga także odwołania do psychologii rozwojowej i wychowawczej.

Jednakże w najściślejszym związku edukacja zdrowotna – jeżeli chodzi o dyscypliny z obszaru psychologii – pozostaje z psychologią zdrowia.

112 S. Kawula, J. Bragiel, A.W. Janke (red.), Pedagogika rodziny, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001;

S. Kawula, Rodzina społecznego i indywidualnego ryzyka, [w:] idem (red.), Pedagogika społeczna. Dokonania, aktualność, perspektywy, Toruń 2002, s. 502.

113 S. Kawula, Współczesne zagrożenia rozwoju dzieci i młodzieży, [w:] idem (red.) Pedagogika społeczna…, op. cit., s. 386-411.

114 E. Trempała, Panorama pedagogiki społecznej, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1997, s. 161-162.

115 E.A. Mazurkiewicz, Pożytki z osiągnięć pedagogiki społecznej dla edukacji zdrowotnej, [w:]

B. Woynarowska, M. Kapica (red.), Teoretyczne podstawy…, op. cit., s. 88.

41

Rozdział 2. Okres dzieciństwa w kontekście edukacji zdrowotnej oraz