57 Marek Sowa
prokurator Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie
58
wskazujących na to, aby rozpoczęcie postępowań karnych było poprzedzone wydaniem postanowień o podjęciu na nowo umorzonych w przeszłości spraw.
Tą drogą ustalono, że w dniu 13 kwietnia 1951 r. oskarżono Bronisława S., jednego z członków oddziału Romana K., o „udzielenie pomocy bandzie K. Romana i D. Franciszka do wymordowania około 100 nieustalo-nych z nazwiska mieszkańców Małkowic w maju 1945 r.”. Czyn ten zakwalifi kowano z art. 28 Kodeksu karnego Wojska Polskiego8 w zw. z art. 225 § 1 kk z 1932 r. Kolejny zarzut postawiony temu oskarżonemu dotyczył m.in.
udzielenia pomocy tym samym sprawcom w rabunku mienia ukraińskich mieszkańców wsi Małkowice, a więc dokonania przestępstwa z art. 28 kkWP w zw. z art. 9 dekretu z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa.
Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie z dnia 21 lipca 1951 r. Bronisław S. został uznany za winnego popełnienia zarzucanych czynów i za każdy z nich skazany na kary po 6 lat więzienia. Na mocy art. 6
§ 1 pkt 2 ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amnestii9 obie kary złagodzono do wymiaru po 3 lata więzienia. Sąd wymierzył oskarżonemu karę łączną w wysokości 5 lat więzienia. Obrońca wniósł skargę rewizyjną od tego orzeczenia. Z jej treści wynikało, że adwokat i oskarżony nie zaprzeczali udziałowi tego ostatniego w zbrodni w Małkowicach. Skarżący wywodził natomiast, że Bronisław S. w lipcu 1945 r., podczas ujawnienia się we wsi Skopowo oddziału BCh, do którego należał, opisał swój udział w przestępstwie. Dlatego na podstawie ustawy amnestyjnej z lutego 1947 r. powinien zostać uwolniony od odpowiedzialności za jego popełnienie. Rozpatru-jący środek odwoławczy Najwyższy Sąd Wojskowy w Warszawie postanowieniem z dnia 4 września 1951 r., sygn. Sn Odw. S. 2026/51, w pełni podzielił stanowisko obrońcy, jak również prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej w Warszawie, umarzając postępowanie na zasadzie art. 4 w zw. z art. 2 ust. 1 wspomnianej ustawy amnestyjnej. Sąd zarządził natychmiastowe zwolnienie Bronisława S.10
W innej sprawie, prowadzonej przeciwko Janowi D., Franciszkowi A., Antoniemu I., Antoniemu K., An-drzejowi W. i Michałowi P.11, Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Rzeszowie w akcie oskarżenia, skierowanym w dniu 31 lipca 1951 r. do miejscowego Wojskowego Sądu Rejonowego, zarzuciła między innymi:
– Janowi D., jako komendantowi gminnemu MO, wydanie milicjantowi Tadeuszowi M. polecenia wzięcia udziału w dokonanych w maju 1945 r. morderstwach i rabunkach cywilnych mieszkańców Małkowic (art. 27 kkWP w zw. z art. 185 kkWP),
– Franciszkowi A. – udział w zabójstwach i rabunkach na szkodę ludności ukraińskiej w Ujkowicach, Mał-kowicach i Trójczycach (art. 225 § 1 kk z 1932 r.),
– Michałowi P. – zabójstwa i rabunki na szkodę Ukraińców w Ujkowicach (art. 28 kkWP w zw. z art. 185 kkWP).
Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie z dnia 12 września 1951 r. wymienionych oskar-żonych uznano za winnych popełnienia zarzucanych czynów, za które orzeczono kary więzienia. Sąd przyjął kwalifi kacje prawne z art. 86 kkWP, art. 225 § 1 kk z 1932 r. i art. 9 dekretu o ochronie Państwa. Orzeczenie uprawomocniło się w pierwszej instancji. Prokurator generalny wniósł w sprawie rewizję nadzwyczajną na ko-rzyść oskarżonych. Skarżący uznał, że wydanie orzeczenia skazującego odbyło się z obrazą przepisów ustawy amnestyjnej z lutego 1947 r., oskarżeni bowiem w dniu 13 lipca 1945 r. ujawnili swoją dotychczasową nielegal-ną działalność mjr. Władysławowi Sobczyńskiemu, funkcjonariuszowi WUBP w Rzeszowie i por. Bolesławowi Krzywińskiemu z PUBP w Przemyślu. Przed rozpoznaniem rewizji nadzwyczajnej Sąd Najwyższy uzyskał od Władysława Sobczyńskiego oświadczenie o tym, że w dniu 12 lipca 1945 r. w rejonie Orzechowiec doszło do ujawnienia dowodzonej przez Romana K. grupy BCh, która wydała organom bezpieczeństwa posiadaną broń palną. Nie doszło wówczas jednak do sporządzenia przez poszczególnych członków organizacji indywidualnych protokołów ujawnienia nielegalnej działalności. Ujawnienie miało charakter uroczysty i zostało przeprowadzo-ne prawdopodobnie z uwagi na obowiązujący wtedy Dekret PKWN z dnia 28 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych12 oraz wobec braku możliwości dalszego prowadze-nia realnej działalności konspiracyjnej. Powyższe potwierdza analiza cytowanej wyżej Charakterystyki nr 34 reakcyjnej bandy Romana K., ps. „Sęp”, „Korfanty”, w której treści znajdują się informacje o faktach ujaw-nienia pododdziałów BCh w dniach 12 i 13 lipca 1945 r. w Skopowie, Nienadowej, Batyczach i Wyszatycach, pow. przemyski oraz o przekazaniu funkcjonariuszom UB broni palnej. Również w tym dokumencie brak jest informacji wskazujących na sporządzenie indywidualnych protokołów ujawnienia.
Izba Karna Sądu Najwyższego wyrokiem z dnia 14 września 1957 r., sygn. I KRn. 684/57, uchyliła zaskar-żony wyrok w zakresie czynów popełnionych w ramach działalności oskarzaskar-żonych w BCh, a więc przed ujaw-nieniem się w lipcu 1945 r., i umorzyła wobec nich postępowanie. Dotyczyło to również wszystkich zbrodni popełnionych na szkodę ludności ukraińskiej. Wydając omawiane orzeczenie, sąd powołał się na treść art. 2 § 1 ust. 1 lit. b i art. 4 ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amnestii. Przepisy te pozwalały na puszczenie w niepamięć
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 58
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 58 2008-06-19 09:44:482008-06-19 09:44:48
59 i przebaczenie przestępstw polegających na udziale w przestępczym związku lub porozumieniu w przypadku ich dobrowolnego ujawnienia wobec władz przez przebywającego na wolności sprawcę, który następnie zaniechał dalszego popełniania przestępstw. Z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego wynika, iż uznał on, że sposób ujawnienia się oskarżonych w lipcu 1945 r. spełnił wymagania przepisów ustawy amnestyjnej z 1947 r.
Na karcie 157 akt omawianego postępowania znajduje się postanowienie o wyłączeniu do odrębnego pro-wadzenia materiałów dotyczących czynów popełnionych w tym samym czasie na szkodę ludności ukraińskiej przez osiemnastu dalszych sprawców. Decyzję wydano ze względu na ukrywanie się wymienionych przed odpo-wiedzialnością karną. Prowadzone poszukiwania akt wyłączonych postępowań zakończyły się wynikiem nega-tywnym. Prowadzi to do wniosku, że być może kierując się treścią orzeczeń sądowych, organy ścigania zaprze-stały prowadzenia śledztw w sprawach zbrodni, dokonanych w okresie wiosennym 1945 r. w pow. przemyskim na osobach narodowości ukraińskiej. Co więcej, zwolniono Jana K. i Eugeniusza J., zatrzymanych wcześniej w związku z podejrzeniem o przynależność do grupy kierowanej przez Romana K. Przypuszczenia takie zdaje się potwierdzać treść dokumentów w aktach kolejnej sprawy Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie, przeprowadzonej przeciwko Romanowi K. i innym osobom13. Podejrzani Roman K. oraz Janina T. w wyjaśnie-niach, złożonych w tym postępowaniu, wielokrotnie potwierdzili, że w 1945 r. uczestniczyli w akcjach przepro-wadzonych przeciwko Ukraińcom w Małkowicach, Ujkowicach, Bachowie i Skopowie. Mimo takich oświad-czeń nie oskarżono obojga podejrzanych o udział w tych zbrodniach.
Podobny wniosek nasuwa również lektura materiałów innego postępowania Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie, przeprowadzonego przeciwko Franciszkowi D. i innym14. W szczątkowo zachowanych aktach znajdują się wyjaśnienia Franciszka D. Z ich treści wynika, iż Roman K., dowódca podejrzanego, w 1945 r.
polecił mu wymordować „ile się da” osób narodowości ukraińskiej. Zmierzając do realizacji tego zbrodniczego celu, Franciszek D. wraz ze swoimi współpracownikami przeprowadził akcje przeciwko Ukraińcom w Skopo-wie, Ruszelczycach, Bachowie i Korytnikach. Z dokumentów zachowanych w aktach nie wynika, czy Franci-szek D. został oskarżony o popełnienie przedmiotowych zbrodni.
Przedstawione powyżej orzecznictwo sądowe oraz odnalezione protokoły z ujawnień poszczególnych od-działów podległych Romanowi K. doprowadziły prawdopodobnie do zaniechania prowadzenia postępowań przeciwko pozostałym sprawcom omawianych zbrodni. Należy przy tym podkreślić, że organy ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości, prowadząc swoje czynności, działały w stanie prawnym, zbliżonym do obecnie obo-wiązującego. Mimo to przyjęto, że badane czyny były przestępstwami pospolitymi, nie zaś zbrodniami ludo-bójstwa czy też przeciwko ludzkości. Wobec takiego stanowiska wydaje się, że omówione wyroki Najwyższe-go Sądu WojskoweNajwyższe-go oraz Sądu NajwyższeNajwyższe-go nie mogą być obecnie wzruszone na niekorzyść oskarżonych.
Otwarty pozostaje problem oceny oraz kwalifi kacji prawnej czynów innych sprawców, co do których dowody znajdują się w aktach analizowanych spraw. Należy uznać, że tryb przeprowadzenia ujawnień członków od-działów BCh, bez wskazania konkretnych działań poszczególnych osób w zbrodniczych akcjach, wobec treści przedstawionych orzeczeń sądowych, stawia pod znakiem zapytania możliwość pociągnięcia winnych do odpo-wiedzialności karnej.
Mimo ratyfi kacji przez Polskę w 1950 r. Konwencji z dnia 9 grudnia 1948 r. w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ,15 oraz istnienia w materiałach analizowanych postępowań przesłanek wskazujących na możliwość popełnienia zbrodni ludobójstwa lub przeciwko ludzkości, organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości w ogóle nie rozpatrywały tych spraw pod kątem zbadania, czy po-szczególne stany faktyczne wypełniały znamiona wspomnianych zbrodni. Konsekwencją tego było przyjęcie możliwości skorzystania przez sprawców z dobrodziejstwa przepisów ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amne-stii. Należy nadmienić, że art. 10 § 1 i 2 tego aktu przewidywał dość szeroki katalog przestępstw, wyłączonych spod jego działania. Jednak tryb przeprowadzonych ujawnień, bez wskazania w ich trakcie konkretnych działań przestępczych, popełnionych przez ujawniających się, poważnie utrudniał, a nawet niweczył możliwość przyję-cia prawidłowej kwalifi kacji prawnej badanych czynów oraz dokonanie oceny, czy ich sprawcy mogą skorzystać z dobrodziejstw amnestii. Przyjęte orzecznictwo oraz oparta na nim praktyka ścigania odsunęły na dalszy plan problem możliwości przedawnienia kary dla dotąd nieosądzonych sprawców zbrodni popełnionych w 1945 r. na ludności ukraińskiej zamieszkałej na terenie pow. przemyskiego. Zagadnienie to doczekało się rozstrzygnięcia w wyniku ratyfi kacji przez Polskę w dniu 29 stycznia 1969 r. Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 26 listo-pada 1968 r.16 Art. I pkt b konwencji stwierdza mianowicie, iż bez względu na datę ich popełnienia nie ulegają przedawnieniu zbrodnie ludobójstwa i zbrodnie przeciwko ludzkości, zdefi niowane w konwencji z dnia 9 grud-nia 1948 r. Brak możliwości przedawniegrud-nia karalności takich przestępstw oraz wolę ich ścigagrud-nia potwierdzają
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 59
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 59 2008-06-19 09:44:482008-06-19 09:44:48
60
przepisy art. 4 ust. 1 i 3 ustawy o IPN, stanowiące, że obie wspomniane zbrodnie nie ulegają przedawnieniu.
Nie mają do nich również zastosowania wydane przed dniem 7 grudnia 1989 r. ustawy i dekrety przewidujące amnestię lub abolicję. Omawiane przepisy nie dają wprawdzie szansy wzruszenia zapadłych w przeszłości pra-womocnych orzeczeń sądowych, stwarzają jednak możliwość prowadzenia ścigania karnego innych sprawców, co do których zostanie zgromadzony odpowiedni materiał dowodowy. Dotychczas przeprowadzone postępowa-nia przygotowawcze OKŚZpNP w Rzeszowie zakończono wydaniem postanowień o umorzeniu, na zasadzie art. 17 § 1 pkt 1, 6 i 7 kpk. Ewentualne uzyskanie nowych dowodów może doprowadzić do odmiennej oceny rozpatrywanych stanów faktycznych.
1 DzU 1998, Nr 155, poz. 1016 z późn. zm., zwana dalej ustawą o IPN.
2 Pismo prokuratora rejonowego w Przemyślu z dnia 25 IV 2002 r., sygn. PR I 04/44/02, w aktach śledztwa OKŚZpNP w Rzeszowie, sygn.
S 11/01/Zi.
3 DzU 1944, Nr 10, poz. 50.
4 Archiwum Prokuratury Rejonowej w Przemyślu, Repertorium III Ds. Prokuratury Sądu Okręgowego w Przemyślu z 1945 r.
5 AIPN, BU 853/127, Repertorium Wojskowej Prokuratury Garnizonowej w Przemyślu z 1945 r.
6 AIPN, BU 828/26, 828/385, 828/475, 828/484, 828/547, 828/551, 828/652, 828/795, 828/841, Akta Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Przemyślu, sygn. Prg 33/45, Prg 459/45, Prg 598/45, Prg 607/45, Prg 699/45, Prg 704/45, Prg 807/45, Prg 1081/45, Prg 1148/45.
7 AIPN Rz, IPN 05/54.
8 DzU 1944, nr 6, poz. 27, zwany dalej kkWP.
9 DzU 1947, Nr 20, poz. 78.
10 AIPN Rz, 108/6278, Akta postępowania Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie przeciwko Bronisławowi S., sygn. Pr 135/51.
11 AIPN Rz, 25/2702, Akta Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie przeciwko Janowi D. i innym, sygn. Sr 305/51.
12 DzU 1944, Nr 3, poz. 12.
13 AIPN Rz, 107/1413, Akta Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie przeciwko Romanowi K. i innym, sygn. Sr 40/53.
14 AIPN Rz, 107/1463, Akta Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie przeciwko Franciszkowi D. i innym, sygn. Sr 202/53; 046/1015, Akta kontrolno-śledcze dot. Franciszka D., sygn. 1936/III.
15 DzU 1950, Nr 36, poz. 325.
16 DzU 1970, Nr 26, poz. 208.
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 60
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 60 2008-06-19 09:44:482008-06-19 09:44:48
61 Prokurator dr Antoni Kura
Naczelnik Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie