Praktyki prze-pisywania zawsze są podporządkowane instytucjom, które kon-trolują tłumacza i krytyka – zasadniczo za pomocą narzędzi ekonomicznych i politycznych, a nie tylko kulturowych, takich jak obowiązujące wzorce i normy
42 Tamże, s. 245.
43 T. Hermans, Paradoxes and Aporias..., s. 17.
44 Dopełnieniem tej listy byłyby z pewnością gatunki intertekstualne, takie jak parodia i pastisz;
por. L. Hutcheon, A Th eory of Parody. Th e Teachings of Twentieth Century Art Forms, University of Illinois Press, Illinois 1985; S. Balbus, Między stylami, Universitas, Kraków 1993.
45 A. Lefèvere, Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame..., s. 9.
stylistyczne. Lefèvere mówi tu o instancjach regulacyjnych, sprawujących nad tłu-maczem patronat46. Patronat to swoista rama modalna, w której powstają i funk-cjonują przekłady. W kształtowaniu przekładu czynniki ekonomiczne i związane z prestiżem społecznym wyprzedzają poetykę; wybory na poziomie języka zaj-mują dopiero trzecią pozycję w skali ważności (bo i one podlegają patronatowi).
Patronat sprawowany jest zwykle za pośrednictwem takich wyspecjalizowanych agend, jak instytucje akademickie, system szkolnictwa i krytyka literacka47. W sy-stemach, w których patronat jest jednorodny (sprawuje go jedna osoba, instytucja lub ideologia), agendy te stoją na straży konkretnej poetyki stanowiącej emanację owej ideologii. W systemach o patronacie niejednorodnym, a więc w społeczeń-stwach, w których nie ma prostego związku między ideologią a ekonomią, tworzy się wiele poetyk rywalizujących o prymat.
Takie ujęcie komplikuje badania nad literaturą tłumaczoną, ujawniając jej za-leżność od instytucji władzy w przestrzeni społecznej, a równocześnie naświetla rolę przekładu (wraz z jego politycznym i ekonomicznym uwikłaniem) w tworze-niu literackich kanonów i hierarchii w kulturze. Lawrence Venuti podkreśla, że re-zygnacja z perspektywy porównawczej i myślenia binarnymi kategoriami ekwiwa-lencji, a także wyjście poza wąsko pojmowaną postromantyczną wizję autorstwa (oryginalności, jednorazowości) pozwalają Lefèvere’ owi podejmować analizy, których stopień wyrafi nowania nie ustępuje temu, jaki tradycyjnie rezerwowano dla utworów oryginalnych48. Co ważniejsze, umożliwiają wyciąganie wniosków, które wykraczają poza obszar wyznaczany dotychczas analizom przekładu, odno-szą się bowiem do ewolucji literatur w ogóle. W takim modelu badawczym prze-kład jako obiekt analizy przestaje być jedynie specyfi czną, jednostkową instancją tekstową, wyabstrahowaną z okoliczności historycznych i kontekstu, a staje się częścią procesów komunikacji międzykulturowej oraz – jak wskazuje tytuł póź-niejszej ważnej książki Bassnett i Lefèvere’ a – konstruowania kultur.
Zwrot
Momentem defi niującym zwrot kulturowy w przekładoznawstwie jest – jak się uważa – publikacja wspomnianego już tomu szkiców Translation, History and Culture pod redakcją Susan Bassnett i André Lefèvere’ a w roku 1990. Zebrane w tomie rozprawy rozpatrują z różnych perspektyw podwójne zakorzenienie teks-tu przekładu (ze szczególnym naciskiem na kontekst docelowy), zależność
tłuma-46 Por. A. Lefèvere, Ogórki Matki Courage..., s. 228–229 oraz tegoż, Translation, Rewriting..., s. 12–14.
47 Por. A. Lefèvere, Introduction [w:] Translation/History/Culture..., s. 6–8.
48 L. Venuti, Th e Translation Studies Reader..., s. 223.
czenia od obowiązujących, zmiennych konwencji i standardów oceny oraz prze-sunięcie akcentu z adekwatności na funkcjonalność tekstu przełożonego, a przede wszystkim na warunki modelujące jego powstawanie i działanie49. Pojawia się postulat, by wyczerpany już paradygmat oparty na językoznawstwie porównaw-czym i procedurach komparatystycznych, skoncentrowany wokół ekwiwalencji oryginału i przekładu na poziomie systemu językowego i poetyki, zastąpić anali-zą transformacji przekładowych jako podlegających mechanizmom kulturowym, zwłaszcza ideologicznym i politycznym50.
Wątkiem przewodnim kolejnej, wspominanej już wyżej, książki tandemu au-torskiego Bassnett – Lefèvere: Constructing Cultures. Essays on Literary Translation (1998) jest łączenie kategorii przekładoznawczych z kategoriami literaturoznaw-stwa porównawczego. Już we wstępie do tomu z 1990 roku Bassnett i Lefèvere stwierdzili, że przekład jest jedną z najwyrazistszych sił formatywnych w dzie-jach literatury światowej, a analiza porównawcza dokonywana bez świadomości tego wymiaru konstruowania kultur jest z konieczności niepełna51. Obserwacja wzajemnej relacji przekładoznawstwa i literaturoznawstwa porównawczego, z których pierwsze uchodzi tradycyjnie za naukę pomocniczą drugiego, prowa-dzi autorów do kontrowersyjnej i daleko idącej tezy – zwerbalizowanej zresztą przez Susan Bassnett nieco wcześniej52 – że pożądana i pożyteczna jest rezygnacja z przeświadczenia o służebności badań nad przekładem wobec komparatystyki literackiej oraz przyjęcie perspektywy odwrotnej.
W kontekście porównawczej historii literatury badacze postrzegają przekładoznawstwo jako dziedzinę stabilniej i ściślej niż komparatystyka literacka defi -niującą swój przedmiot, a wnioski, jakie można wysnuć z opisu dokonywanego przez kulturowo zorientowane przekładoznawstwo, są według nich bardziej skry-stalizowane niż te proponowane przez tradycyjną komparatystykę, zmagającą się z własną tożsamością. Autorka stwierdza: „przekładoznawstwo powinno być po-strzegane jako dyscyplina, w której obrębie lokuje się literaturoznawstwo porów-nawcze, a nie odwrotnie”53. W innym miejscu stwierdza dobitnie:
„Komparaty-49 S. Bassnett, A. Lefèvere, Translation, History and Culture..., s. 12.
50 Por. zwłaszcza S. Bassnett, A. Lefèvere, Introduction. Proust’ s Grandmother and the Th ousand and One Nights. Th e „Cultural Turn” in Translation Studies oraz A. Lefèvere, Translation. It’ s Genea-logy in the West [w:] tychże (red.), Translation, History and Culture..., s. 3–13 i 15–28.
51 S. Bassnett, A. Lefèvere, Constructing Cultures..., s. 12.
52 Por. S. Bassnett, From Comparative Literature to Translation Studies [w:] tejże, Comparative Literature. A Critical Introduction, Wiley-Blackwell, Oxford 1993, s. 123–141; polski przekład: Od komparatystyki literackiej do translatologii, przeł. A. Pokojska [w:] Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Antologia, red. T. Bilczewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń-skiego, s. 481–509.
53 S. Bassnett, Preface [w:] S. Bassnett, A. Lefèvere, Constructing Cultures..., s. viii. O relacjach między komparatystyką i badaniami przekładoznawczymi pisze obszernie Tomasz Bilczewski w książce Komparatystyka i interpretacja...; por. zwłaszcza rozdział III, Komparatystyka i translacja, s. 107–252.
styka literacka jako dziedzina już się przeżyła. […] Odtąd powinniśmy postrzegać translatologię jako dziedzinę główną, komparatystykę zaś jako wartościowy, lecz poboczny obszar tematyczny”54.
Bassnett ceni przekładoznawstwo spod znaku zwrotu kulturowego za to, że poddaje oglądowi zarówno tekst, jak i kontekst, że operuje w przestrzeni diachro-nii i zarazem synchrodiachro-nii, że ma aspekt teoretyczny i praktyczny, a zwłaszcza za to, że proponuje postawę transgresyjną, nastawioną na konfrontację kultur w pro-cesie transferu wartości i znaczeń. Przekład, podkreśla badaczka, nigdy nie jest
„działalnością neutralną, niewinną i przejrzystą”, bo nie jest neutralna, niewinna i przejrzysta komunikacja międzykulturowa, której przekład jest podstawowym wymiarem. Dzięki badaniu przekładu, zwłaszcza pod względem diachronii oraz wpływu polityki i ideologii, można prześledzić wielkie zmiany kulturowe i mię-dzykulturowe.
Opisywane przez Bassnett i Lefèvere’ a w kontekście porównawczym kon-kretne przykłady z zakresu historii tłumaczenia rzucają światło na zagadnienia ujawniającej się w przekładach polityki genderowej55 i postkolonialnej56, a także na procesy akulturacji oraz zjawisko hybrydyczności i niejednoznaczności tożsa-mości kulturowych, o których będzie mowa w dalszych rozdziałach. Za sprawą
54 S. Bassnett, Od komparatystki literackiej..., s. 509.
55 Badania wyrosłe z analiz przekładu kobiecego i feministycznego oraz roli i pozycji kobiet w dyskursie przekładoznawczym rozwijają się bardzo dynamicznie. Do ważnych prac należą m.in.
książki L. von Flotow, Translating and Gender: Translating in the Era of „Feminism”, St. Jerome, Manchester 1997; S. Simon, Gender in Translation: Cultural Identities and the Politics of Transmis-sion, Routledge, London–New York 1996 oraz szkic L. Chamberlain z roku 1985, Gender a metafory-ka przekładu, przeł. A. Sadza [w:] Współczesne teorie przekładu. Antologia..., s. 385–402. Por. także:
T. Hermans, Translation, Ethics, Politics..., red. J. Munday, s. 101; „MonTi” 2011, nr 3, pt. Woman and Translation. Geographies, Voices and Identites, red. J. Santaemilia, L. von Flotow; T. Bilczewski, Tłumione, wyparte, ciemne. Przekład i ciało [w:] (Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w nar-racjach XX wieku, red. H. Gosk, B. Karwowska, Elipsa, Warszawa 2008, s. 54–74; „Przekładaniec”
2010, nr 24, pt. Myśl feministyczna a przekład.
56 W przekładowym paradygmacie badań postkolonialnych centralne miejsce zajmuje potrze-ba interwencji wobec asymetrii sił w wymianie międzykulturowej. W grę wchodzą pytania o warun-ki, na jakich odbywa się komunikacja między kulturą i językiem imperium a koloniami i o to, kto te warunki ustala. Ważne prace z tego zakresu to m.in. Post-colonial Translation. Th eory and Practice, red. S. Bassnett, H. Trivedi, Routledge, London–New York 1999; T. Niranjana, Siting Translation:
History, Postastructuralism and the Colonial Context, University of California Press, Berkeley–Los Angeles 1992; M. Tymoczko, Translation in a Postcolonial Context: Early Irish Literature in English Translation, St. Jerome, Manchester 1999. Kontekst postkolonialny pozwala dostrzec, że przekłado-znawstwo, podobnie jak etnologia, nie jest dyskursem neutralnym, współtworząc bowiem wymianę międzykulturową, buduje nacechowane ideologicznie reprezentacje kultur. Stąd także zainteresowa-nie odmiennymi od zachodnich tradycjami refl eksji nad przekładem; por. E. Hung i J. Wakabayashi, Asian Translation Traditions, St. Jerome, Manchester, 2005; H. Trivedi, „In Our Own Time, on Our Own Terms”. „Translation” in India [w:] Translating Others, red. T. Hermans, St. Jerome, Manchester 2006, vol. 1, s. 102–119. Syntetyczne wprowadzenie do zagadnień przekładu w kontekście postkolo-nializmu: D. Robinson, Translation and Empire, St. Jerome, Manchester 1997.
przekładu i tłumaczy odbywa się proces konstruowania kultur, tłumacze pełnią bowiem funkcję pośredników w komunikacji międzykulturowej, przyczyniając się do tworzenia obrazów. Jednocześnie podlegają oni rozmaitym ideologicznym i politycznym naciskom i ograniczeniom pochodzącym z systemu norm kształtu-jących docelowy obszar literacki, zarówno wewnętrznym, nieuświadomionym, jak i zewnętrznym, związanym z sytuacją polityczną i ekonomiczną, w jakiej pracują57.