W artykule przedstawiono wybrane wyniki analizy i ocenę intensywności działalności eksportowej oraz efektywności ogólnej oraz rozpoznane ich zależności3, a także właści-wości mezostruktury produkcyjnej Polski w latach 1990–2016. Jej elementami są działy PKD utworzone z całości jakimi są przedsiębiorstwa4. W badaniach wykorzystano model opisany szerzej w: [Kaczmarek 2012, ss. 103–137].
Intensywność działalności eksportowej (EK) kwantyfikuje udział w międzynarodowym podziale pracy. Jest to powszechnie uznany element oceny pozycji konkurencyjnej jednost-ki gospodarującej, a jej wzrost odczytywany jest jako element oceny zdolności konkurencyj-nej. Z drugiej strony oceniana jest ogólna efektywność funkcjonowania jednostki z wykorzy-staniem miary produktywności kosztów całkowitych (PK). Odnosząc oba czynniki do siebie ocenie podlegała siła ich oddziaływania na wielkość wynikową (produktywność kosztów względem eksportu – PE) oraz wielkość wyprzedzenia czynników (PK przez EK).
3 Intensywność eksportu opisana jest relacją przychodów z eksportu do przychodów ogółem, efektywność ogólna jako relacja przychodów do kosztów ogółem, a ich związek jako relacja przychodów z eksportu do kosztów ogółem (produktywność kosztów względem eksportu).
4 Badanie w latach 2007–2016 (klasyfikacja PKD 2007) objęło 16 713 przedsiębiorstw (podmioty niefinansowe o liczbie pracujących od 10 osób, które złożyły sprawozdanie statystyczne F–01/–01oraz F–02 i SP) w ramach 34 produkcyjnych działów PKD. Dla lat 1990–2007 (klasyfikacja PKD 2004) było to 15 489 przedsiębiorstw i 29 działów PKD Udział badanych przedsiębiorstw w wartości dodanej całej zbiorowości to blisko 2/3. Źródło pierwotnych danych liczbowych: PONT Info – Gospodarka (SŚDP).
Analizie i ocenie podlegało zagęszczenie obiektów mezostruktury, położenie punktu centralnego5 i jego droga, a także dokonano klasyfikacji obiektów. Została ona przeprowadzona z wykorzystaniem średniej pozycji rangowej6 oraz jej zmienności7. Powstałe cztery grupy obiektów charakteryzują się w zakresie produktywności PE: wysoką i stabilną pozycją, wysoką pozycją o znacznej jej zmienności, niską i stabil-ną pozycją, niską pozycją o znacznej jej zmienności. Zagęszczenie obiektów badano z wykorzystaniem skonstruowanego do tego celu współczynnika zagęszczenia8.
Oddziaływanie intensywności eksportu i efektywności
ogólnej na mezostrukturę
Długi horyzont obserwacji produktywności (PE) ukazuje cztery fazy zmian. Pierwsza to okres recesji transformacyjnej (1990–1992) z gwałtownym obniżeniem jej wartości, w następstwie niekorzystnych zmian miar czynnikowych (EK i PK). Druga faza do 2000 r. to stabilizacja, przy nadal pogarszającej się efektywności ogólnej (PK). Kolejna faza (do 2007 r.) wiąże się z otwieraniem gospodarki i wejściem w struktury UE – gwałtownie wzrasta intensywność eksportu przy poprawie efektywności ogólnej, tym samym znacz-nie wrasta produktywność PE. W 2008 r. uwidaczniają się negatywne skutki kryzysu – po-wszechne, ale krótkotrwałe. Od 2009 r. nastąpił wzrost produktywności PE, jednak dzięki wzrostowi intensywności eksportu (EK), wobec stabilizacji po stronie czynnika efektyw-ności ogólnej (PK). W analizowanym okresie (1990–2016) ten pierwszy czynnik wykazał wysokie skorelowanie z miarą wynikową (0,98), natomiast drugi zdecydowanie niższe (0,50), co wzmacnia sformułowane powyżej prawidłowości (rysunek 1).
5 Punkt centralny mezostruktury wyrażony jest odniesieniem do siebie sum wielkości czynnikowych obiektów (a nie wynikowych).
6 Jako rozwiązywanie problemu rang powiązanych wybrano metodę średniej rangi. Zasadą było przypisanie najniższej wartości rangi najwyższej wartości analizowanej miary.
7 Jako miarę zmienności wykorzystano odchylenie standardowe. Im mniejsza wartość odchylenia, tym obser-wacje są bardziej skupione wokół średniej (mniejsze zróżnicowanie).
8 Dla zbioru obiektów w dwuwymiarowym układzie współrzędnych jest on obliczany jako pierwiastek kwa-dratowy wyznacznika ich macierzy kowariancji. Jego wartość jest proporcjonalna do pola powierzchni elipsy pokrywającej badany zbiór obiektów na płaszczyźnie.
153 Intensywność eksportu i efektywność mezostruktury produkcyjnej
Rysunek 1. Czynniki produktywności PE mezostruktury produkcyjnej w latach 1990–2016
Uwagi: dla celów porównawczych wartości dla 2007 r. są prezentowane według dwóch klasyfikacji – PKD 2004 i PKD 2007. Wartości miar w jednostkach niemianowanych. PK – oś prawa.
Źródło: opracowanie własne.
Mezostruktura w 1992 r. (koniec recesji transformacyjnej) to zbiór obiektów bez wy-raźnych ich skupień, w znacznym stopniu rozproszonych. Najbardziej odstająca obser-wacja wartości czynnika EK dotyczy działu PKD „Produkcja maszyn biurowych i kompu-terów”, natomiast czynnika PK – „Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów”.
Wyniki obserwacji w 2016 r. zwracają uwagę na upodobnienie się obiektów mezo-struktury pod względem wartości czynnika PK (dwie obserwacje odstające). Tym samym kluczowym czynnikiem powodującym różnice między obiektami stał się czynnik EK. Najwyższą jego wartość odnotowano dla działu PKD „Produkcja pojazdów samochodo-wych, przyczep i naczep, z wyłączeniem motocykli” oraz „Górnictwo rud metali”, które odznaczyło się także najwyższą wartością czynnika PK (kolejne miejsce to „Górnictwo ropy naftowej i gazu ziemnego”) (rysunek 2).
Rysunek 2. Położenie obiektów mezostruktury produkcyjnej wyznaczone przez czynniki produktywności PE w 1992 r. (panel lewy) oraz 2016 r. (panel prawy)
Źródło: opracowanie własne.
Dojście do obrazu mezostruktury o specyficznym rozproszeniu – rozciągnięciu wzdłuż osi EK, a zbliżeniu wzdłuż osi PK w 2016 r. – można prześledzić rozwijając na osi czasu wartości współczynnika ZG. Zagęszczanie się obiektów trwało do 1997 r., na następnie ze zmienną intensywnością postępował proces ich rozpraszania. Szcze-gólnie odznaczyły się lata 2010–2012, w których nastąpił gwałtowny wzrost rozpro-szenia, przynoszący jako efekt specyficzny jej obraz prezentowany dla 2016 r. Wyko-nany test korelacji szeregów czasowych miar ZG i PE wskazał na silną ich zależność (–0,79) – wraz ze wzrostem produktywności PE następował wzrost rozproszenia obiektów ZG (rysunek 3).
155 Intensywność eksportu i efektywność mezostruktury produkcyjnej
Rysunek 3. Współczynnik zagęszczenia (ZG) i produktywność PE mezostruktury produkcyjnej w latach 1990–2016
Uwagi: jako do rysunku 1. ZG – oś prawa. Źródło: opracowanie własne.
Droga punktu centralnego mezostruktury (produktywności PE) podzielona jest na trzy charakterystyczne odcinki: lata 1990–1992 – zmniejszania się wartości EK a zwłasz-cza PK, lata 1999–2003 – znaczący wzrost wartości EK i słabszy PK, 2009–2016 – wzrost wartości EK i stabilizacja PK. Między tymi odcinkami widoczne są dwa okresy zmian bez wyraźnej tendencji (wielokrotne zmiany kierunku). Zaobserwowane właściwości wzmacniają dotychczasowe wnioskowanie dotyczące wyróżnionych faz zmian pro-duktywności PE. Najbardziej korzystnym i intensywnym okresem były lata 1999–2003 i trzecia faza zmian, natomiast ostatnia faza to silne i wyłączne oddziaływanie czynni-ka EK (rysunek 4).
Rysunek 4. Droga punktu centralnego PE względem czynników PK i EK mezostruktury produkcyjnej w latach 1990–2016
Uwagi: wartości analizowanych miar zostały poddane unitaryzacji. Źródło: opracowanie własne.