Podstawy pomiaru funkcji turystycznej

Na podstawie dotychczasowych rozważań można stwierdzić, że funkcja turystyczna jako funkcja miejska jest kategorią wieloznaczną i interpretowaną w zależności od ko-nieczności podkreślania jej konkretnych aspektów. Na tę różnorodność interpretacyjną wpływ ma nie tylko samo pojęcie funkcji, ale także wielowymiarowość zjawiska turystyki (Alejziak, 1998, 2005; Kowalczyk, 2000, 2006; Przecławski, 2004), tym niemniej z uwagi na przedmiot badań największe znaczenie mają jej interpretacje jako cechy miasta oraz, w mniejszym wymiarze, jako działalności społeczno-gospodarczej miasta połączone klamrą wymiaru relacyjnego. W pierwszym ujęciu podkreślona jest rola wymiaru przestrzennego, a w szczególności walorów oraz zagospodarowania turystycznego, przy czym znacząca dla tego rozumienia jest cytowana wcześniej definicja Włodarczyka (2009), w której istotną funkcję pełni także ruch turystyczny jako aspekt rozpatrywania funkcji turystycznej, nie-obecny tak silnie w innych interpretacjach. W ramach drugiego, uzupełniającego ujęcia, należy podkreślić zakres i siłę gospodarczą turystyki jako bazy do jej internacjonalizacji.

Trzeci wymiar dotyczy bezpośrednio problematyki pracy, podkreśla bowiem zewnętrzne znaczenie funkcji turystycznej. Dodatkowo interpretacja funkcji turystycznej jako funkcji miejsca może być użyteczna z punktu widzenia określania atrakcyjności turystycznej miasta.

Największym wyzwaniem badania funkcji turystycznej jest jej kwantyfikacja za pomo-cą odpowiednich mierników. W każdym z opisanych w rozdziale 3.2. ujęć funkcji miejskiej akcentowany jest inny zestaw jej cech i własności, czego wynikiem jest zróżnicowana meto-dyka jej pomiaru. Ponadto ekonomika turystyki i geografia turyzmu dorobiły się własnych metod i narzędzi pomiaru funkcji turystycznej.

W literaturze anglojęzycznej charakterystykę mierników odnoszących się do wyniko-wej (podażowyniko-wej) sfery turystyki we wszystkich aspektach jej funkcjonowania przedstawiają Backman, Uysal i Backman (1992) oraz Huan i O’Leary (1999). W odniesieniu do miast zagadnieniami metodologicznymi oraz praktycznymi uwarunkowaniami pomiaru działalno-ści turystycznej zajmuje się Wöber (1997, 2000, 2003, 2006) wraz ze współpracownikami (Bauernfeind, Arsal, Aubke, Wöber, 2010; Ostertag, Wöber, 2010). Praktyczne problemy stosowania wskaźników omawia z kolei Heeley (2011).

— 114 —

W literaturze polskiej systematyczny i najpełniejszy w ostatnich latach przegląd wskaź-ników stosowanych do pomiaru funkcji turystycznej na szczeblu lokalnym i regionalnym prezentuje Szromek (2012), dodając do niego autorską propozycję miar syntetycznych.

Mimo że jego analiza dotyczy wszystkich typów obszarów turystycznych, niezależnie od stopnia gęstości zaludnienia, to stanowi ona dużą wartość także w kontekście badania obszarów miejskich. Swoją propozycję mierników w odniesieniu do konkurencyjności obszarów recepcji turystycznej, będących operacjonalizacją autorskiego modelu budowy konkurencyjności tych obszarów, przedstawia także Żemła (2010, s. 351–359), który dzieli je na wskaźniki ilościowe i jakościowe, jednocześnie grupując je na mierniki charaktery-zujące lokalizację danego obszaru – niezależne od działań podmiotów kreujących teryto-rialne produkty turystyczne – oraz mierniki potencjału turystycznego zależne od działań tych podmiotów. Ponadto wyróżnia on kryteria oceny wizerunku obszarów jako istotny składnik ich konkurencyjności.

Podstawowe pojęcia

W literaturze z zakresu ekonomii, a także w interdyscyplinarnej literaturze dotyczącej regionalnych aspektów rozwoju turystyki, samo pojęcie miernika jest różnorodnie rozu-miane i definiowane, a także stosowane zamiennie z innymi pochodnymi terminami, naj-częściej ze wskaźnikiem i miarą, ale także zmienną, cechą i parametrem. Nie podejmując próby przedstawiania różnorodności definicyjnych oraz zakresu stosowania tych terminów przez różnych autorów², przyjmuje się następujący schemat ich rozumienia:

• cecha oznacza stan, działalność lub efekt tej działalności, które charakteryzują dane zjawisko, a więc według których można to zjawisko rozpatrywać, np. cechą funkcji turystycznej miasta może być gęstość bazy noclegowej, natężenie dzia-łalności podmiotów gospodarczych w sferze turystyki lub wartość inwestycji tu-rystycznych;

• miernik (inaczej miara) oznacza każde wymierne przedstawienie poziomu danej cechy, wyrażone liczbą bezwzględną lub względną. Miernik to zmierzona cecha, przy czym trzeba zaznaczyć, że daną cechę w wielu przypadkach można mierzyć więcej niż jednym miernikiem;

• miernik wyrażony w wartościach bezwzględnych (a więc w formie pojedyncze-go parametru/zmiennej) nosi nazwę miernika podstawowepojedyncze-go. Odzwierciedla on najczęściej realny poziom danej cechy, jednak może także odnosić się do przyjętej w badaniu skali lub punktacji. Przykładem miernika podstawowego jest liczba turystów, liczba miejsc noclegowych lub liczba zatrudnionych;

2 Taką analizę przeprowadza w swojej pracy Szromek (2012).

Turystyka jako funkcja miasta

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

• wskaźnik, inaczej miernik złożony lub względny, stanowi miernik wyrażony w wartościach względnych (zależnych), tj. będący wynikiem relacji co najmniej dwóch parametrów (zmiennych). Innymi słowy wskazuje on istnienie lub zmianę danej cechy w stosunku do przyjętej podstawy, która charakteryzuje mierzone zjawisko lub wychodzi poza nie, zatem jest miarą umożliwiającą w większym stopniu porównanie obszarów (miast) poddanych pomiarowi (por. Milewska, Skrzypczyński, Włodarczyk, 2004). Przyjmuje formę procentową, ilorazową, punktową bądź funkcji przyczynowo-skutkowej. Przykładowo wskaźnikami funkcji turystycznej są: udział turystów zagranicznych w ogólnej ich liczbie, se-zonowość ruchu turystycznego, przychody z ruchu przyjazdowego przypadające na mieszkańca lub udział liczby osób zatrudnionych w turystyce w zatrudnieniu miasta ogółem;

• specjalnym rodzajem wskaźnika jest indeks, który przedstawia zmianę danej cechy w czasie, czyli mierzonej co najmniej w dwóch momentach czasowych (Huan, O’Leary, 1999);

• wskaźnik syntetyczny stanowi ogólną miarę wypadkową odpowiedniego złoże-nia miar kilku (kilkunastu) cech wielowymiarowego zjawiska.

Uzupełniając kwestie definicyjne należy wyróżnić za Szromkiem (2012) konieczne atrybuty, jakie powinny cechować mierniki funkcji turystycznej: (1) obserwowalność ce-chy, której dotyczą, (2) oparcie na możliwych do uzyskania danych pochodzących ze źró-deł wtórnych lub pierwotnych, (3) wykazywanie relacji z mierzoną cechą. Jednocześnie autor ten wyróżnia trzy rodzaje wskaźników: korelacyjne, których dobór wynika z kore-lacji między nimi a mierzonym zjawiskiem; definicyjne, których dobór jest jednoznaczny ze zdefiniowaniem zjawiska; oraz inferencyjne, które dotyczą zjawisk, które nie mogą być obserwowane bezpośrednio, jednak o ich istnieniu można wnioskować na podstawie zmia-ny wartości wskaźnika (Szromek, 2012, s. 24–26).

Źródła danych dotyczących funkcji turystycznej miasta

Mierniki podstawowe z zakresu turystyki są gromadzone, opracowywane, przetwarzane i publikowane przez urzędy statystyczne, administracje rządowe lub narodowe administracje turystyczne państw lub wydzielonych terytoriów (Ostertag, Wöber, 2010) na mocy między-narodowych porozumień w sprawie podstawowych zasad oraz wspólnych standardów me-todologicznych zawieranych na poziomie światowym pod egidą Narodów Zjednoczonych (United Nations, 1994, 2003, 2004, 2014) oraz międzypaństwowym (makroregionalnym).

Państwa członkowskie Unii Europejskiej gromadzą i przekazują zharmonizowane statysty-ki dotyczące podaży i popytu w turystyce zgodnie z prawem wprowadzającym monitoring statystyczny na podstawie wspólnych ram w zakresie systematycznego opracowywania,

— 116 —

tworzenia i rozpowszechniania europejskiej statystyki w dziedzinie turystyki (Unia Euro-pejska, 2011), uszczegółowionych w podręczniku metodologicznym (Eurostat, 2014). Do tych wymagań dostosowywany jest polski Program Badań Statystycznych Statystyki Pub-licznej prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny (Marciniak, Kraśniewska, 2010).

W szczególności mierniki podstawowe gromadzone w ramach wspólnego systemu statystyki turystycznej odnoszą się do następujących cech (Unia Europejska, 2011):

a) pojemności i wykorzystania turystycznych obiektów noclegowych;

b) noclegów udzielonych turystom w niewynajmowanych miejscach zakwatero-wania;

c) udziału osób w turystyce oraz charakterystyki podróży turystycznych i odwie-dzających;

d) charakterystyki podróży jednodniowych.

Biorąc pod uwagę heterogeniczność, złożoność i niejednorodność gospodarki tury-stycznej, Komisja Statystyczna Narodów Zjednoczonych już w 1993 roku (podczas tej samej sesji, na której przyjęto międzynarodowe rekomendacje dotyczące statystyki tury-stycznej) ustaliła Standardową Międzynarodową Klasyfikację Działalności Turystycznej (SICTA – Standard International Classification of Tourism Activities), zalecaną krajom członkowskim przez Światową Organizację Turystyki do charakterystyki statystycznej w zakresie turystyki. SICTA stanowi część oraz spełnia normy Międzynarodowej Standar-dowej Klasyfikacji Gospodarczej (ISIC – International Standard Industrial Classification of all Economic Activities), porządkując działalności turystyczne według następujących kategorii (Statistical Commission, 1993):

1) Budownictwo,

2) Handel hurtowy i detaliczny, 3) Hotele i restauracje,

4) Transport, gospodarka magazynowa i łączność, 5) Pośrednictwo finansowe,

6) Organizacje i instytucje międzynarodowe,

7) Obsługa nieruchomości, wynajem i inna działalność związana z prowadzeniem interesów,

8) Administracja publiczna, 9) Edukacja,

10) Pozostała działalność usługowa: komunalna, socjalna i indywidualna.

Należy jednak wspomnieć, że jej praktyczne zastosowanie w wielu krajach (także w Polsce) było bardzo ograniczone.

Trzeba podkreślić, że prawne ujednolicenie metodyki i harmonizacja standardów pro-cesu pozyskiwania i przetwarzania danych dotyczą przede wszystkim szczebla centralne-go, a nie regionalnego i lokalnecentralne-go, które bezpośrednio odnoszą się do miejskiej funkcji

Turystyka jako funkcja miasta

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

turystycznej. Dopiero w drugiej dekadzie tego wieku, a więc zaledwie w ostatnich kilku latach, pojawiły są próby stworzenia podwalin dla wspólnych, międzynarodowych ram systemu regionalnej statystyki turystyki oraz turystyki miejskiej w szczególności. Wśród nich należy przede wszystkim wyróżnić trzy inicjatywy.

Pierwszą jest działająca od 2011 roku organizacja non profit Międzynarodowa Sieć na rzecz Ekonomiki Regionalnej, Mobilności i Turystyki (The International Network on Re-gional Economics, Mobility and Tourism – INRouTe), wspierana przez Światową Organi-zację Turystyki i działająca na rzecz wsparcia narzędzi polityki rozwojowej na szczeblach niższych niż krajowy i mająca na celu stworzenie metodyki statystyki turystyki na pozio-mie regionalnym i lokalnym, którą można zaproponować członkom Światowej Organiza-cji Turystyki w formie oficjalnego przewodnika metodycznego. Prace badawcze INRouTe koncentrują się na czterech obszarach pomiarowych: znaczenie turystyki jako sektora go-spodarczego, turystyka i rozwój zrównoważony, rozwój turystyki i spójność terytorialna oraz wsparcie kluczowych interesariuszy w regionach turystycznych wszystkich typów (INRrouTe, UNWTO, 2012). W 2012 roku ukazał się dokument przedstawiający podsta-wowe założenia nowego systemu regionalnej informacji turystycznej, a po dwóch latach propozycje konkretnych wskaźników wraz z minimalnymi wartościami określającymi wy-magany poziom mierzonej cechy w formie Regionalnego Systemu Informacji Turystycznej (INRrouTe, UNWTO, 2014).

Drugą inicjatywą, skupiającą się na zagadnieniach konkurencyjności i trwałości roz-woju turystyki, ale wymagającą pogłębionej analizy danych wtórnych lub przeprowadzania badań pierwotnych, jest zaproponowany w 2013 roku Europejski System Wskaźników Tu-rystycznych, będący wynikiem programu badawczego zleconego przez Komisję Europej-ską na rzecz monitorowania rozwoju zrównoważonego turystyki (European Union, 2013).

Trzecia inicjatywa dotyczy bezpośrednio turystyki w miastach. Rekomendacja wspól-nej, miejskiej koncepcji mierzenia oraz analizy wpływu turystyki (The Cities Impact Me-asurement Project) (UNWTO, 2014) powstała jako efekt partnerskiego projektu „Miasta”

(Cities) przeprowadzonego w latach 2011–2012 z inicjatywy Światowej Organizacji Tu-rystyki we współpracy z 21 miastami na całym świecie, a także jako realizacja Istambul-skiej Deklaracji Turystyki MiejIstambul-skiej (Istambul Declaration on City Tourism), będącej jego zwieńczeniem (UNWTO, 2012). Koncepcja jest wynikiem realizacji pierwszego priorytetu Deklaracji Istambulskiej dotyczącego potrzeby zwiększenia wiedzy na temat ekonomicz-nego i społeczekonomicz-nego wpływu turystyki miejskiej na gospodarki lokalne i narodowe. Reko-mendowany zestaw mierników poziomu miejskiej funkcji turystycznej w formie miejskiej karty wyników wraz ze źródłami informacji oraz sugerowaną częstotliwością pomiaru został opracowany na bazie Regionalnego Systemu Informacji Turystycznej według INRrouTe i UNWTO (2014). Zapewnia się w ten sposób ich ewentualną porównywalność w róż-nych przekrojach terytorialróż-nych. Mierniki zostały podzielone na trzy grupy: wskaźniki

— 118 —

kluczowe charakteryzujące poziom funkcji turystycznej, wskaźniki wpływu na gospodarkę miasta oraz wskaźniki wpływu pośredniego (UNWTO, 2014, s. 40–50).

Oprócz powyższych projektów, mających ambicje przerodzić się w prawnie sformali-zowane sposoby pomiaru funkcji turystycznej, problematyką tą zajmują się inne instytucje proponujące własne systemy pomiaru. Wspólnym ich celem jest dążenie do porównywal-ności miast (bądź innych typów obszarów) względem siebie pod względem poziomu woju funkcji turystycznej niezależnie od ich terytorialnej przynależności. Do takich roz-wiązań należy przede wszystkim otwarta miejska baza danych TourMIS (www.tourmis.

info), stworzona przez naukowców z Modul University w Wiedniu pod kierownictwem Karla Wöbera. Jest ona wykorzystywana przez stowarzyszenie European Cities Marketing (ECM, 2013, 2014) na potrzeby corocznego raportu na temat benchmarkingu funkcji tu-rystycznej 130 miast europejskich. Z uwagi na wspomniane już ograniczenia w dostępno-ści i porównywalnodostępno-ści danych pomiar ogranicza się do dwóch podstawowych mierników:

liczby miejsc noclegowych oraz liczby udzielonych noclegów, wyrażonych ogółem oraz w podziale na udzielone rezydentom oraz nierezydentom (dodatkowo wyróżniając główne rynki odwiedzających). Innym typem badania, którego zakres podmiotowy ograniczony jest do terytorium Hiszpanii, jest system pomiaru konkurencyjności miast w obszarze turystyki UrbanTOUR (Exceltur, 2013).