• Nie Znaleziono Wyników

1.  Kulturowy zwrot w badaniu wojen

1.5. Pojęcie kultury w badaniu wojny

Chcąc analizować związki między wojną a kulturą, badacze szukają adekwat-nych pojęć, które ułatwią to zadanie. Naturalne jest tu odwołanie się do poję-cia kultury i próba jego operacjonalizacji, tak by stało się użyteczną zmienną, zdolną wyjaśniać zachowania ludzi związane z użyciem przemocy i ich sto-sunkiem do niej.

W zachodnich naukach strategicznych już od 1977 roku używane jest po-jęcie kultury strategicznej10, które opiera się na dość naturalnym założeniu

„o istnieniu związku między szeroko rozumianą kulturą danego narodu/spo-łeczeństwa a jego strategią; inaczej mówiąc, o wpływie kultury na zachowania i decyzje strategiczne” (Kuźniar 2006: 186; por. Czaja 2008: 29–33; Lamento-wicz 2009: 108; BalceroLamento-wicz 2013: 61–65). Alaistar I. Johnston w pracy Th in-king about Strategic Culture zaproponował defi nicję tego pojęcia składającą się z dwóch części.

Pierwsza, szersza, obejmuje podstawowe założenia odnoszące się do struktury środowiska strategicznego, roli wojny w życiu społecznym, w tym międzynaro-dowym (konieczność czy aberracja?), natury zagrożeń i źródeł ich pochodzenia, adekwatności siły militarnej do tych zagrożeń oraz warunków jej używania. Po-wyższe kwestie są dyskutowane i rozstrzygane w szerszych ramach instytucjonal-nych, jakie stanowi państwo. Druga, węższa część pojęcia kultury strategicznej dotyczy szczebla operacyjnego, czyli sposobu posługiwania się siłą wojskową w realnym konfl ikcie zbrojnym (za: Kuźniar 2006: 187).

Zdaniem Romana Kuźniara, kultura strategiczna nie tylko dostarcza idei i norm dla strategów oraz  polityków, stawiając przed nimi konkret-ne cele i zadania, ale także stanowi swoiste „okulary”, przez które dokonuje się oglądu i oceny sytuacji międzynarodowej. Jest to o tyle istotne, że takie zagadnienia, jak zbiorowe przekonania dotyczące wizji państwa, jego misji i miejsca w porządku międzynarodowym, roli i wizji polityki zagranicznej, są ważne dla zrozumienia przyczyn i charakteru toczonych przez państwo wojen i różnią się w zależności od kontekstu historycznego, geopolitycznego, politycznego, społecznego i właśnie – kulturowego.

W ostatnich latach popularność zyskał również termin military culture. Jest on chętnie używany, zwłaszcza przez analityków wojskowo-strategicznych.

10 Wprowadził je amerykański teoretyk stosunków międzynarodowych Jack Snyder (1977), pisząc o strategii nuklearnej Związku Radzieckiego. Kulturę strategiczną defi niował on jako

„sumę idei, uwarunkowanych emocjonalnie odpowiedzi i form (schematów) zwyczajowych zachowań, jakie członkowie narodowej wspólnoty bezpieczeństwa wyznają i podejmują wobec zagrożeń nuklearnych” (za: Czaja 2008: 30).

Mimo braku jednoznacznej defi nicji, pojęcie to odnoszone jest do ram woj-skowej instytucji. Michael B. Siegl pisze o charakterystycznych dla armii sto-sunkach, wartościach, celach i wierzeniach zakorzenionych w tradycjach, zwyczajach i praktykach i wpływających na wzory przywództwa. Wojsko, podobnie jak inne organizacje, ma swoją kulturę, która określa wzory reago-wania na różne wyzreago-wania (Siegl 2008: 103; por. Bădălan 2005: 6 ). Dostrzega się również związki kultury militarnej z kulturą strategiczną oraz kulturą po-lityczną, zaś wpływy między tymi obszarami są dwukierunkowe i nie zawsze proste do uchwycenia (por. Cassidy 2003; Ermarth 2006).

Większość prac wojskowych specjalistów traktujących o kulturze mili-tarnej ma charakter bardzo praktyczny. Zainteresowanie budzą szczególnie wzory zmian w obrębie amerykańskiej kultury wojskowej, a zwłaszcza zmia-na charakteru konfl iktów z konwencjozmia-nalnych działań wojennych zmia-na wojny o niskiej intensywności, wymagające zrozumienia innych narodów i kultur, nie zaś wyłącznie czysto bojowych działań (Carafano 2003; Cassidy 2008;

Gusterson 2010). Inny wymiar zmian interesuje Karen O. Dunivin. W swoich artykułach (Dunivin 1994; 1997) analizuje ewolucję tradycyjnego, męskiego paradygmatu, na którym opiera się amerykańska kultura militarna (Com-bat and Masculine Warrior Paradigm). Zdaniem autorki, wymogi nowego, dynamicznie zmieniającego się świata wymuszają zmiany w obrębie tego – zdominowanego przez „kult męskości” – wzoru. Logika nowych konfl iktów wymaga lepszego dostosowania się do nowych ról, a to zapewnić może je-dynie paradygmat charakteryzujący się heterogenicznością, egalitaryzmem i stosunkami opartymi na tolerancji (por. Nuciari 2006; Winslow, Heinecken, Soeters 2006; Malešević 2010).

Do pojęcia military culture odwołują się również socjologowie wojska, poszukujący teoretycznych modeli wyjaśniających różnice oraz przemiany w obrębie sił zbrojnych. Wojsko, jak każda inna organizacja, posiada własną kulturę zawodową, sytuującą się pomiędzy kulturą organizacyjną a narodo-wą (Hofstede 1991: 182). Stąd nie istnieje coś takiego jak uniwersalna „jedna zawodowa kultura organizacji wojskowych” (Soeters, Winslow, Weibull 2006:

238), a różnice można odnotować nie tylko na poziomie poszczególnych kra-jów, ale też różnych rodzajów sił zbrojnych, takich jak armia lądowa, siły po-wietrzne czy marynarka wojenna, oraz odmiennych kategorii społecznych – mężczyzn i kobiet, ofi cerów i podofi cerów (por. Hunt, Philips 1991; Win-slow 2000). Innym aspektem ich dociekań są problemy socjalizacji do roli wojskowego, zwłaszcza w organizacjach elitarnych, gdzie „bariery wejścia”

są bardzo wysokie, a proces szkolenia zakłada całkowitą przemianę systemu wartości rekrutów (Ricks 1997; Winslow 1999).

Socjologowie dostrzegają, iż organizacje wojskowe odznaczają się „wspól-notowym” charakterem podkreślonym przez formalną uniformizację,

obecność hierarchii i biurokracji oraz łańcuch dowodzenia, mający na celu wprowadzenie dyscypliny i kontroli (Lang 1965). Owe cechy mogą się jednak przejawiać w odmiennym stopniu i formie, to znaczy poszczególne siły zbroj-ne mogą różnić się między sobą stopniem „wspólnotowości”, rodzajem struk-tury biurokratycznej oraz charakterem dominującej w organizacji dyscypliny (por. Moskos, Wood 1988; Soeters, Winslow, Weibull 2006). Porównawcze badania przeprowadzone przez socjologów w 18 (w większości zachodnich) akademiach wojskowych pokazały dające się uchwycić różnice w kulturach militarnych poszczególnych krajów (Soeters 1997; Soeters, Recht 1998). Tym niemniej, zdaniem badaczy, nowe rodzaje militarnych wyzwań, przed który-mi stoją wszystkie zachodnie arktóry-mie, oraz powszechne przejście z arktóry-mii pobo-rowej do zawodowej mogą – w dużym stopniu – niwelować te zróżnicowania (Soeters, Winslow, Weibull 2006).

Wśród badaczy zainteresowanych praktycznym wykorzystaniem po-jęcia „kultury” w działaniach militarnych rozwijane jest również pojęcie świadomości międzykulturowej „jako obejmującej trzy elementy: (a) świa-domość własnej kultury, (b) świaświa-domość kultury partnera/partnerów koa-licji, (c) świadomość kultury środowiska operacyjnego (ludności lokalnej, przeciwnika działającego na terenie zamieszkiwanym przez tę ludność)”

(Schreiber 2013: 298; por. Petraeus 2006; Wunderle 2006). Uczynienie z „na-ukowego” pojęcia kultury pojęcia „operacyjnego” umożliwia jego instrumen-talizację i koncentrację na tych jedynie aspektach kultury, „które ze wzglę-dów operacyjnych mają znaczenie dla efektywności działań podejmowanych przez wojsko na terenie operacji” (Schreiber 2013: 141).

Żadne z powyższych pojęć nie proponuje jednak szerokiego spojrzenia na „kulturowy wymiar zjawiska wojny”. Z tego powodu w swojej pracy od-wołałam się do koncepcji kultury wojennej (wojennaja kultura), najpełniej rozwijanej przez Władimira I.  Bażukowa, choć zagadnienie to rozważają szczegółowo również Wasilij N.  Griebien’kow (2008; 2009a) oraz Siergiej N. Klimow (2002). Mówiąc o kulturze wojennej, rosyjscy badacze mają na myśli uporządkowaną strukturę kulturowych elementów, pozostającą w stałej relacji do innych systemów „kultury ogólnej” społeczeństwa. W ujęciu Bażu-kowa owa struktura składa się z dwóch obszarów. Pierwszy z nich, material-ny, obejmuje elementy fi zyczne, techniczne i organizacyjne. Obszar duchowy z kolei obejmuje „całokształt idei, przekonań, poglądów, wierzeń i innych elementów społecznej świadomości, w których wyrażają się przyjęte w społe-czeństwie i armii wzory stosunków do wojny i wojennego rzemiosła, i które wywierają określony wpływ na społeczności i pojedyncze jednostki” (Bażu-kow 2009a: 22). Do duchowego podsystemu kultury wojennej autor zalicza naukową wiedzę o wojnie (podzieloną następnie na wojenną naukę i sztukę), a także rozmaite gałęzie artystycznej działalności poświęcone tematom wojny

i wojennej działalności. Specyfi cznym elementem wojennej kultury są także interpretacje binarnych kategorii życia i śmierci, a także ciasno powiązanych z nimi innych etycznych pojęć: honoru, godności, męstwa, bohaterstwa i ich przeciwieństw, które w ekstremalnych warunkach wojen jaskrawo się prze-jawiają. Najważniejsze miejsce zajmują tu jednak idee i poglądy, społeczne sądy, a także potoczne wyobrażenia ludzi, które określają stosunek społe-czeństwa do wojny i wojska.

Tak rozumiana wojenna kultura pełni w społeczeństwie ważne funkcje:

wartości i normy regulują zachowanie człowieka w wojennej sferze, orientują go na określone wzorce myślenia i zachowania. Z kolei idee kształtują sto-sunek jednostek do wojny i pokoju, nadają sens służbie żołnierzy. Tradycje, rytuały, obrzędy – czyli wystandaryzowane praktyki towarzyszące wojnie – normują sposób działania ludności w okresie przygotowywania się do woj-ny, jej przebiegu oraz podczas przezwyciężania jej skutków (Bażukow 2009b:

40–51). Kultura wojenna, zdaniem Bażukowa, bierze udział w wojennej so-cjalizacji młodzieży, kształtowaniu bojowych nawyków i patriotycznego na-stawienia wśród młodego pokolenia czy regulowaniu stosunków pomiędzy armią a społeczeństwem (Bażukow 2009b: 35).

Zainteresowania i wysiłek badawczy rosyjskich specjalistów zajmujących się zagadnieniem wojennej kultury możemy podzielić na dwa kierunki.

Pierwszy koncentruje się na teoretycznej analizie wojennej kultury jako sy-stemu będącego podsystemem ogólnej kultury społeczeństwa. Badaczy in-teresują tu takie kwestie, jak: wzajemne stosunki między wojenną kulturą a środowiskiem przyrodniczym i osobowością człowieka; sposoby przeja-wiania się wojennej kultury w czasach wojny i w czasach pokoju; typologia wojennej kultury; analiza struktury wojennej kultury i jej funkcji; studio-wanie szczegółowych aspektów kultury wojennej: normatywnych, aksjolo-gicznych, znakowo-semiotycznych czy językowych (Graczew, Griebien’kow 2006; Griebien’kow 2008; 2009; Bażukow 2009a; 2009b).

Drugi kierunek zainteresowań wojennych antropologów ma charakter praktyczny. Badacze zajmują się między innymi analizą wojennej socja-lizacji młodzieży i wpływu na nią różnych społecznych instytucji, takich jak rodzina, szkoła, uczelnia czy media; organizacyjnej kultury sił zbroj-nych; osobliwości myślenia i zachowania żołnierzy w wojennych konfl ik-tach początku dwudziestego pierwszego wieku czy procesu kształtowa-nia wyobrażeń o wojnie, armii i wojennej służbie różnych społecznych grup, także wojennej i politycznej elity (Bażukow 2007; Romanowa 2008;

Griebien’kow 2009b). Badaczy interesuje również zgłębianie wojennej kultury poszczególnych krajów i społeczeństw (zwłaszcza rodzimej) i ich wzajemne współoddziaływanie na siebie (Klimow 2002; Musin 2005; Jer-moczenko 2008).

Koncepcja kultury wojennej, rozwijana przez rosyjskich badaczy, jest in-teresującą i dobrze opracowaną propozycją, próbującą – na poziomie teo-retycznych rozważań oraz empirycznych badań – łączyć studia nad wojną z wiedzą o kulturze. Zbyt silny wydaje się jednak strukturalizm tych ujęć – traktowanie kultury wojennej w zdecydowanie statyczny sposób, jako stałe-go zbioru elementów kulturowych, takich jak wartości, normy, idee, znaki, symbole, wierzenia, przekonania, systemy wiedzy, tradycje, rytuały i obrzędy łączące się z wojenną działalnością. Takie podejście utrudnia badanie dyna-miki treści kulturowych związanych ze zmianą społeczną i kulturową, ale również – dynamiki właściwej przebiegowi każdego z wojennych konfl iktów.

Inną słabością rosyjskich ujęć jest ich niekompatybilność z przyjętymi współ-cześnie w zachodniej nauce założeniami dotyczącymi kultury, a zwłaszcza jej procesualnego i konstruktywistycznego charakteru. Z tego powodu w roz-dziale drugim próbuję wypracować własną koncepcję kultury wojennej11, zwracając uwagę na rolę jednostek w jej kształtowaniu oraz jej dynamiczny, podatny na oddziaływania charakter.