Pojęcie zakładu

Na wstępie wszelkich rozważań dotyczących problematyki zakładu administracyjnego, również tych o charakterze historycznoprawnym, konieczne jest poczynienie pewnych uwag, odnoszących się do samego pojęcia zakładu i jego rozumienia. Będą się one odnosiły do analizy tego terminu na gruncie różnych dziedzin prawa, innych od prawa administracyjnego – kwestia ta, stanowiąca jedno z podstawowych zagadnień niniejszej pracy, zostanie rzecz jasna omówiona osobno, na późniejszym etapie rozważań.

W doktrynie podkreśla się wieloznaczność pojęcia „zakładu”; począwszy od znaczenia potocznego (instytucja, przedsiębiorstwo, spółka, miejsce pracy), poprzez jego definiowanie w sposób odmienny na gruncie różnych dziedzin prawa. I tak przykładowo - w prawie pracy mamy do czynienia z „zakładem pracy”, w prawie finansowym – „zakładem budżetowym”, w prawie cywilnym – częścią przedsiębiorstwa lub spółki⁷; nie można również nie wspomnieć o ujęciu tego pojęcia odnoszącym się do rodzaju zobowiązania, gry losowej⁸ – wydaje się, że poza konotacjami związanymi z rozumieniem pojęcia „zakładu”, odnoszącego się do przedsiębiorstwa, miejsca pracy, to właśnie to ostatnie rozumienie jest najbardziej popularne.

Ze względu na wskazaną wieloznaczność pojęcia zakładu, rozmaite znaczenie zarówno prawne, jak i potoczne, nie sposób skonstruować jego jednolitą, precyzyjną definicję. Wydaje się wręcz, że tego typu starania byłyby z góry skazane na porażkę, przez co lepiej skupić się na jego analizie na gruncie materiału normatywnego, urzeczywistniającego to pojęcie, nadającego mu konkretną treść w rozmaitych dziedzinach prawa – przede wszystkim prawa pracy, prawa finansowego oraz prawa cywilnego.

7 J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2016, s. 199.

8Ibidem.

26

Ustawodawca na gruncie aktualnie obowiązującej wersji ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy⁹ nie zdecydował się na wprowadzenie definicji legalnej tego pojęcia.

W pierwotnej wersji ustawy art. 3 k.p. stanowił, iż „zakładem pracy jest jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników, choćby nie posiadała osobowości prawnej.

W szczególności zakładem pracy jest przedsiębiorstwo państwowe, urząd lub inna państwowa jednostka organizacyjna, spółdzielnia, organizacja społeczna.” Wedle obecnego brzmienia tegoż przepisu, ustawodawca posługuje się pojęciem „pracodawcy”, którym jest „jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników.”

Odnosząc się do kwestii relacji wskazanych pojęć – podnieść należy, że de lege lata zakład pracy nie ma statusu pracodawcy. Pojęcie to ma obecnie przede wszystkim znaczenie z punktu widzenia aspektu przedmiotowego, odnosi się do zespołu wyodrębnionych składników majątkowych, w których odbywa się proces pracy¹⁰. Z tych też względów należy utożsamiać pojęcie „zakładu pracy” z pewnego rodzaju jednostką techniczno–organizacyjną¹¹. W tym duchu należy również odczytywać orzecznictwo Sądu Najwyższego, iż nie jest pracodawcą jednostka organizacyjna wyznaczona jako miejsce pracy. Pracodawcą jest osoba fizyczna prowadząca działalność, a nie prowadzone przez nią przedsiębiorstwo jako zespół zorganizowanych składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności¹². Samo pojęcie zakładu pracy bywa również w nauce prawa pracy utożsamiane z zakładem administracyjnym. Teza ta – zgoła kontrowersyjna – zostanie poddana analizie na dalszym etapie rozprawy.

Co do prawa finansowego - zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych¹³ polski ustawodawca wprowadził instytucję samorządowego zakładu budżetowego, jako jednej z form realizacji zadań państwa w zakresie gospodarki budżetowej. Zakład budżetowy jest jednostką organizacyjną sektora finansów publicznych, wykonującą w sposób odpłatny wyodrębnione zadania i pokrywającą koszty swojej

9 Dz. U. z 2018 r., poz. 917, tekst jedn. ze zm., dalej jako: „k.p.”.

10 K. W. Baran, Komentarz do art. 3 Kodeksu pracy [w:] K. W. Baran, Kodeks pracy. Komentarz, wyd. III., LEX/el.

2016.

11Ibidem.

12 Wyrok SN z dnia 23.02.1999 r., sygn. akt PKN 594/98, OSNP 2000, nr 8, poz. 299.; wyrok SN z 29.10.2014 r., sygn. akt I PK 64/14, „Monitor Prawa Pracy” 2015/4, s. 206-209.

13 Dz. U. z 2017 r., poz. 2077, tekst jedn. ze zm., dalej jako: „u.f.p.”

27

działalności z przychodów własnych. Podstawą działalności samorządowego zakładu budżetowego jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, w tym dotacje z budżetu jednostki samorządu terytorialnego, koszty i inne obciążenia, stan środków obrotowych, stan należności i zobowiązań na początek i koniec okresu oraz rozliczenia z budżetem jednostki samorządu terytorialnego (art. 15 ust. 2 u.f.p.). Samorządowy zakład budżetowy może otrzymywać dotacje przedmiotowe (art. 15 ust. 3 pkt 1 u.f.p.), podmiotowe (art. 15 ust. 4 u.f.p.) a także dotacje celowe (art. 15 ust. 3 pkt 2 – 3 u.f.p.). Są one tworzone, łączone, przekształcane i likwidowane przez organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego (art. 16 ust.

1 u.f.p.).

Ustawodawca na gruncie polskich przepisów podatkowych w art. 5a pkt 22 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych¹⁴ oraz art. 4a pkt 11 ustawy z dnia z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych¹⁵ wprowadził definicję zagranicznego zakładu. Oznacza on stałą placówkę, poprzez którą podmiot mający siedzibę lub zarząd na terytorium jednego państwa wykonuje całkowicie lub częściowo działalność na terytorium innego państwa, a w szczególności oddział, przedstawicielstwo, biuro, fabrykę, warsztat albo miejsce wydobywania bogactw naturalnych, plac budowy, budowę, montaż lub instalację, prowadzone na terytorium jednego państwa przez podmiot mający siedzibę lub zarząd na terytorium innego państwa, osobę, która w imieniu i na rzecz podmiotu mającego siedzibę lub zarząd na terytorium jednego państwa działa na terytorium innego państwa, jeżeli osoba ta ma pełnomocnictwo do zawierania w jego imieniu umów i pełnomocnictwo to faktycznie wykonuje - chyba że umowa o unikaniu podwójnego opodatkowania, której stroną jest Rzeczpospolita Polska, stanowi inaczej.

Jak już zostało wskazane, z punktu widzenia cywilistyki przez „zakład” należy rozumieć część przedsiębiorstwa; zgodnie z art. 55¹ ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny¹⁶, przedsiębiorstwem jest „zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej”. Kolejno ustawodawca wprowadził przykładowy katalog składników przedsiębiorstwa. Są nimi m.in.

oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa

14 Dz. U. z 2018 r., poz. 1509, tekst jedn. ze zm.

15 Dz. U. z 2018 r., poz. 1036, tekst jedn. ze zm.

16 Dz. U. z 2018 r., poz. 1025, tekst jedn. ze zm.

28

przedsiębiorstwa), własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości, koncesje, licencje i zezwolenia, patenty i inne prawa własności przemysłowej.

Zobrazowanie normatywnego ujęcia pojęcia „zakładu” ma rzecz jasna charakter możliwie przykładowy i skrótowy; nie jest to istota pracy, stąd też nie jest konieczne czynienie na ten temat dalszych rozważań. Istotne było ukazanie pewnej prawidłowości – o ile jak już zostało wskazane na wstępie, sformułowanie jednej, zupełnej definicji pojęcia „zakładu”

wydaje się niemożliwe, o tyle po analizie wskazanych przykładów można pokusić się o stwierdzenie, że zakład jest wyodrębnioną jednostką organizacyjną, realizującą określone ustawowo funkcje. Charakter tych zadań/funkcji, sposób wyodrębnienia zakładu, zależny jest umiejscowienia go w konkretnej przestrzeni normatywnej – czy mamy do czynienia z prawem pracy, prawem finansowym, prawem podatkowym, czy też prawem administracyjnym.