Pokuta i pojednanie

Zwycięstwo nad grzechem dobitnie uwidacznia się w chrzcie, w którym dawny człowiek jednoczy się z ukrzyżowanym Chrystusem celem zniszczenia natury skażonej grzechem. Dlatego Kościół wyznaje i głosi jeden chrzest na odpuszczenie grzechów. Od dnia Pięćdziesiątnicy wzywa ludzi do nawrócenia z grzechów przez sprawowanie pokuty⁸³. Kościół staje się więc dla świata autentycznym znakiem nawrócenia ku Bogu. Dokonuje się to w pokutnych elementach Mszy świętej, kiedy wierni uznają, że są grzesznikami i proszą o przebaczenie Boga i braci. Wybrzmiewa to również w celebracjach pokutnych czy głoszonym słowie84.

Posługę sakramentu pokuty pełnią w Kościele biskupi oraz prezbiterzy. W imieniu Chrystusa i w mocy Ducha Świętego głoszą słowo Boże, wzywają chrześcijan do nawrócenia oraz udzielają im odpuszczenia grzechów. Prezbiterzy, spełniając posługę jednania, uczestniczą we władzy biskupa i działają w łączności z jego urzędem. Kierowanie dyscypliną pokutną jest bowiem własnym zadaniem biskupa85.

Zatem biskup, działając zgodnie z normami Kościoła, powinien określić zasady, na podstawie których udziela prezbiterom władzy rozgrzeszania. Warunkiem nie może być tylko odpowiednie przygotowanie teologiczne i pastoralne, ale również całkowita zgodność z nauką Magisterium Kościoła w dziedzinie moralnej. Szczególną troską duchową powinni być objęci wierni w parafiach, sanktuariach czy innych miejscach świętych poprzez ułatwienie im dostępu do spowiedzi. Wychodząc naprzeciw potrzebom wiernych, należy wyznaczyć odpowiedni czas zarówno przed Mszą świętą, ale także w jej trakcie. Dyrektorium Apostolorum successores wyraźnie podkreśla, że należy bezwzględnie przestrzegać norm dotyczących absolucji wielu penitentów jednocześnie. Można to czynić w sytuacjach naprawdę wyjątkowych86.

Ogólne normy kościelne przewidują trzy formy sprawowania sakramentu pokuty, dla których opracowano osobne rytuały87. Celem rozwijania ducha pokuty wśród

83 Por. Obrzędy pokuty dostosowane do zwyczajów diecezji polskich¸ Katowice 2019, nry 1–2.

84 Zobacz więcej: D. Kwiatkowski, Obrzędy pojednania jednego penitenta, w: Wezwani do nawrócenia, E. Mateja, R. Pierskała red., Opole 2009, s. 373-387.

85 Por. Ceremoniał, nr 638.

86 Por. Apostolorum successores, nr 151.

87 Obrzęd pojednania jednego penitenta; obrzęd pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem oraz obrzęd pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem. Por. Obrzędy pokuty, nry 15, 22, 31.

wiernych Kongregacja zaproponowała również celebrację nabożeństw pokutnych, których przebieg zasadniczo wzorowany jest na nabożeństwach słowa Bożego. Mają one służyć dorosłym wiernym w przygotowaniu do spowiedzi, odbywanej później indywidualnie. Dzięki nim dzieci mają uświadomić sobie czym jest grzech w życiu człowieka i wyzwolenie z niego przez Chrystusa, a katechumenom pomóc w nawróceniu88. Ceremoniał zauważa z kolei, że wypada, aby biskup uczestniczył w liturgii pokutnej szczególnie wtedy, kiedy sprawowana jest w formie uroczystszej w Wielkim Poście, przy okazji wizytacji duszpasterskiej czy w szczególnie ważnych sytuacjach duszpasterskich⁸⁹.

2.1.1. Obrzęd pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem

Przygotowując się do obrzędu, biskup wkłada albę, krzyż noszony na piersiach, stułę i fioletową kapę; używa również prostej mitry oraz pastorału. Mając na uwadze liczbę penitentów, należy również zadbać o stosowną liczbę prezbiterów, którzy będą towarzyszyć biskupowi ubrani w komżę lub albę oraz stułę. Przy biskupie asystuje diakon oraz inni posługujący ubrani we właściwe sobie szaty liturgiczne90.

W czasie śpiewu na wejście biskup, prezbiterzy oraz asysta udają się w kierunku ołtarza. Po oddaniu czci ołtarzowi biskup wstępuje na katedrę, prezbiterzy na przygotowane dla nich miejsca. Biskup oddaje mitrę i po skończonym śpiewie pozdrawia wiernych. Potem on sam lub jeden z towarzyszących kapłanów wygłasza krótkie wprowadzenie do obrzędu, pouczając w nim wiernych o jego znaczeniu oraz porządku, jaki należy zachować91.

Biskup wzywa zebranych do modlitwy, którzy przez chwilę modlą się w milczeniu. Następnie biskup odmawia modlitwę. Wszyscy siadają i rozpoczyna się liturgia słowa. Zaleca się wykonanie jednego lub kilku czytań z lekcjonarza. W sytuacji, kiedy jest tylko

88 Szerzej o tym pisze: P. Greger, Percepcja obrzędów pokuty w Polsce po Soborze Watykańskim II, Bielsko-Biała 2000.

89 Por. Ceremoniał, nr 638.

90 Por. tamże, nr 639.

jedno czytanie, wypada, aby była to Ewangelia. Przy kilku czytaniach można wykonać psalm, odpowiednią pieśń lub zachować chwilę milczenia92. W czasie homilii biskup, jeśli tak uzna, może przyjąć mitrę i pastorał. Głosząc kazanie, nawiązuje do czytanych tekstów i przegotowuje penitentów do rachunku sumienia i odnowy życia. Dlatego po homilii należy zachować stosowne milczenie, w czasie którego wierni będą mogli uczynić rachunek sumienia i wzbudzić szczery żal za grzechy. Stosowną refleksją, wezwaniami lub modlitwą litanijną jeden z kapłanów lub diakon mogą pomóc ludowi w akcie skruchy⁹³.

Biskup wstaje, oddaje mitrę i pastorał. Równocześnie wstają wszyscy zgromadzeni i rozpoczynają się obrzędy pokutne. Poza okresem wielkanocnym, diakon zwraca się do wiernych z wezwaniem: Klęknijmy. Wierni klękają, ewentualnie pochylają się i wspólnie odmawiają jedną z formuł spowiedzi powszechnej (np. Spowiadam się...). Po niej diakon mówi: Powstańmy. Teraz diakon lub jeden z posługujących inicjuje modlitwę litanijną, zamiast modlitwy litanijnej można również zaśpiewać stosowną pieśń. Po niej odmawia się modlitwę Pańską, której nigdy nie wolno pomijać. Potem biskup odmawia odpowiednią modlitwę⁹⁴.

Następnie biskup i prezbiterzy udają się do konfesjonałów, penitenci do nich podchodzą i każdy z osobna wyznaje swoje grzechy. W razie potrzeby kapłan udziela penitentowi pouczenia, zachęty i nadaje sakramentalną pokutę. Potem wyciąga ręce, a przynajmniej prawą rękę w kierunku penitenta i wypowiada formułę sakramentalnego rozgrzeszenia95.

Kiedy spowiedź się skończy biskup wraca do katedry, staje tam bez mitry w otoczeniu prezbiterów. Zgromadzeni wstają. Teraz biskup wzywa do modlitwy dziękczynnej i pełnienia dobrych uczynków. Wszyscy śpiewają teraz pieśń wielbiąco-dziękczynną lub odmawiają modlitwę litanijną. Po niej biskup kończy liturgię słowami jednej z modlitw np.: Wszechmogący i miłosierny Boże⁹⁶.

Na zakończenie biskup zakłada mitrę i pozdrawia wiernych: Pan z wami, a oni odpowiadają: I z duchem twoim. Diakon może dodać: Pochylcie głowy

92 Por. tamże, nry 642–643.

93 Por. tamże, nry 644.

94 Por. tamże, nr 645.

95 Por. tamże, nr 646.

na błogosławieństwo. Potem biskup wyciąga ręce nad lud i odmawia formułę uroczystego

błogosławieństwa lub modlitwę. Następnie złożywszy ręce, otrzymuje pastorał i mówi:

Błogosławieństwo Boga wszechmogącego. Przy słowach Ojca + i Syna,+ i Ducha + Świętego niechaj zstąpi na was i pozostanie na zawsze wykonuje nad obecnymi

trzykrotny znak krzyża. Wierni odpowiadają: Amen97, a diakon wypowiada słowa rozesłania: Pan odpuścił wam grzechy. Idźcie w pokoju Chrystusa. Na to wierni odpowiadają: Bogu niech będą dzięki98.

2.1.2. Obrzęd pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem

Wprowadzenie teologiczne i pastoralne do obrzędów pokuty, jasno określa zasady prawne dotyczące udzielania rozgrzeszenia ogólnego, podkreślając przy tym, że spowiedź z indywidualnym rozgrzeszeniem jest zwykłym sposobem, w jaki wierni mogą pojednać się z Bogiem99.

Jeżeli zachodzą uzasadnione okoliczności odprawienia takiego obrzędu, wszystko odbywa się jak w obrzędzie pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem. Wyjątkiem jednak jest to, że po lub w trakcie homilii biskup musi pouczyć wiernych, którzy chcą otrzymać rozgrzeszenie ogólne, aby się do niego odpowiednio przygotowali. Warunkiem otrzymania rozgrzeszenia jest to, by każdy z tych wiernych wzbudził akt żalu za grzechy, postanowił ich unikać, a także wynagrodził za popełnione zgorszenia i szkody. Musi również postanowić, że przy najbliższej indywidualnej spowiedzi wyzna grzechy ciężkie, jeśliby je popełnił. Wszystkim ponadto należy wyznaczyć jakąś formę zadośćuczynienia, do którego każdy może indywidualnie dodać dobrowolne czyny pokutne100.

Po homilii diakon wzywa penitentów pragnących otrzymać rozgrzeszenie, aby w jakiś sposób wyrazili swoją prośbę. Potem penitenci klęcząc (lub pochylając się)

97 Biskup może posłużyć się formułą błogosławieństwa zwyczajnego (Ceremoniał, nry 1136–1137).

98 Por. tamże, nr 649.

99 Absolucji generalnej można udzielić w sytuacji niebezpieczeństwa śmierci i braku czasu na spowiedź indywidualną lub w sytuacji poważnej konieczności, tzn. gdy nie ma wystarczająco dużo spowiedników odpowiadającej znacznej liczbie penitentów. Por. Obrzędy pokuty…, nry 31–34.

odmawiają formułę spowiedzi powszechnej (np. Spowiadam się...). Następnie odmawia się modlitwę litanijną lub wykonuje odpowiedni śpiew. W każdym przypadku na koniec należy odmówić modlitwę Ojcze nasz. Po niej biskup zakłada mitrę, wyciąga ręce nad penitentami i udziela im rozgrzeszenia słowami: Bóg Ojciec, który nie chce śmierci

grzesznika. Po modlitwie zachęca obecnych do dziękczynienia i uwielbienia miłosierdzia

Bożego. Po zaśpiewaniu odpowiedniej pieśni udziela błogosławieństwa, a diakon rozsyła wiernych, jak czyni się to w liturgii opisanej powyżej.

2.1.3. Celebracje pokutne bez spowiedzi i rozgrzeszenia

Uczestnicząc w celebracjach pokutnych, wierni słuchają słowa Bożego, a przez to otrzymują wezwanie do nawrócenia i pokuty. Słuchają również orędzia o wyzwoleniu ludzi z grzechu dzięki śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa.

Jeśli tym zgromadzeniom przewodniczy biskup, może on być ubrany jak przy obrzędzie pojednania ze spowiedzią i rozgrzeszeniem. Zamiast alby i kapy może mieć założoną rokietę, mucet, krzyż noszony na piersiach oraz stułę. Celebracje pokutne przebiegają tak, jak wyżej opisany obrzęd pojednania. Opuszcza się jednak spowiedź indywidualną. Po modlitwie Pańskiej biskup kończy celebrację modlitwą np.: Wszechmogący i miłosierny Boże. Po niej udziela błogosławieństwa, a diakon odsyła lud101.