PORCELANY W WAŁBRZYCHU
P
ortrety lepiej niż jakiekolwiek źródło historyczne potrafią utrwalić pamięć o po-staciach, których wizerunki ukazują. Zaświadczają one o istnieniu człowieka, jako indywidualnej jednostki wiążąc ze sobą jej historię, fizyczność i psychikę.Według Gottfrieda Boehma portret przedstawia osobę „pomiędzy jej wycofywaniem się w siebie, a odniesieniem do świata, pozostawaniem wobec tego co zewnętrzne. Por-tretowany szuka bowiem kontaktu z widzem”1.
Portret jest oczywiście dziełem artystycznym. Ważne przy jego ocenie są umiejęt-ności malarza, ale im artysta lepszy, tym bardziej potrafi zainteresować widza nie swo-im warsztatem, a osobą modela2. W Muzeum Porcelany widz może stanąć przed wize-runkami osób, które żyły w Wałbrzychu kilkadziesiąt lat wcześniej i spróbować lepiej je poznać. Niestety, nie wszystkie dzieła udało nam się wyeksponować na wystawie stałej, dlatego być może ten artykuł pozwoli zainteresowanym zarówno sztuką, jak i historią odbyć podróż w przeszłość i poznać osoby, które los związał z Wałbrzychem.
Portrety wałbrzyszan znajdujące się w zbiorach naszego muzeum nie tworzą jed-norodnej kolekcji o wspólnych cechach formalnych, dlatego też warto nad każdym dziełem pochylić się z osobna, zwracając uwagę na osobę modela, jak również formę konterfektu.
Od roku 1926 siedzibą muzeum jest pałac Albertich (Albertihaus) przy ul. 1 Maja 9 (dawniej Gottesbergerstrasse 23). Budowla powstała w latach 1801–1803 według projektu Leopolda Niederräckera. Od roku 1834 właścicielami pałacu była kupiecka rodzina Albertich. W zbiorach muzealnych znajduje się obraz przedstawiający Johan-na Gustava Wilhelma Albertiego, pierwszego właściciela pałacu oraz założyciela fabry-ki tkacfabry-kiej w Wałbrzychu. Portret przedstawia jego popiersie zwrócone en trois quatre w lewo. Ubrany jest on zgodnie z ówczesną modą w jasną koszulę z krawatem, ciem-nogranatową (niemalże czarną) kamizelkę oraz frak w takim samym odcieniu. Uka-zany został na ciemnym tle, bez żadnych dodatkowych elementów. Na podstawie za-chowanej w zbiorach Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte w Münster
1 M. Haake, Portret w malarstwie polskim u progu nowoczesności, Kraków 2008, s. 31.
2 P. Kopszak, Nowoczesny portret polski, Warszawa 2006, s. 8.
Ryc. 1. Clara Pauline von Treutler. Fot. Robert Bajek
Portrety wałbrzyszan w kolekcji Muzeum Porcelany w Wałbrzychu 99
akwatinty z 1808 r. przedstawiającej właśnie Johanna Gustava Wilhelma Albertiego w ujęciu z profilu można wywnioskować, że na portrecie z naszego muzeum znajdu-je się on w kwiecie wieku (ma około czterdziestu lat). Z obrazu nie wyczytamy wię-cej informacji na temat tej postaci, możemy jednak sięgnąć do innych źródeł, by le-piej ją poznać.
Johann Gustav Wilhelm Alberti urodził się 24 października 1757 r. w Hambur-gu. Jego ojciec Wilhelm Alberti był pastorem3. Niestety, zmarł kiedy syn był jeszcze chłopcem. Mentorem Johanna stał się Johann Georg Büsch prowadzący od 1771 r.
Akademię Handlową w Hamburgu. W czasie podróży służbowej przez Śląsk Alber-ti dostrzegł możliwości, jakie te tereny stwarzają dla przemysłu włókienniczego, jeśli tylko udałoby się wprowadzić tutaj pewne udoskonalenia techniczne. W 1792 r. zało-żył on wraz kupcem Assmannem i wrocławską firmą Schreiber & Co w Wałbrzychu (w obecnej dzielnicy Biały Kamień) dom handlowy specjalizujący się w produkcji i sprzedaży lnu. Został on przekształcony w 1818 r. przez jego synów – Hermanna i Wilhelma – w manufakturę tkacką z mechaniczną przędzalnią lnu, liczącą około ty-siąca krosien4. Wałbrzyska przędzalnia była pierwszą zarówno na Śląsku, jak i na kon-tynencie europejskim (poza Anglią) tego typu fabryką. 27 lutego 1834 r. Alberti ob-chodził 50. rocznicę ślubu z Rosiną Toepfer. Z tej okazji zorganizował festyn miejski5. Zmarł niecały rok później 7 lutego 1835 r. w wieku 78 lat.
Z rodziny Albertich wywodziła się również dama ukazana na konterfekcie zdo-biącym obecnie gabinet dyrektora Muzeum Porcelany Jacka Drejera. Clara Marga-rete Pauline von Treutler (ryc. 1) urodziła się w Wałbrzychu 13 maja 1834 r., czyli w momencie, kiedy rodzina ta kupiła pałac przy ulicy 1 Maja 9. Przez węzeł małżeński związała się ona z inną, bardzo ważną dla historii naszego miasta, rodziną von Treutler.
Georg Treutler przybył do Wałbrzycha już w 1570 r. Jego prawnuk Christoph Friedrich założył tutaj przedsiębiorstwo zajmujące się handlem lnem Christoph Frie-drich Treutler & Sohn, które jako pierwsze w Niemczech zastosowało mechaniczną tkalnię. Zostało ono zamknięte w 1823 r. Z kolei prawnuk Christopha Friedricha – Carl Georg Treutler, tajny radca handlowy, w roku 1820 zamienił zabudowania młyna nad Pełcznicą w hutę i odlewnię żelaza, nazwaną od jego imienia Carlshütte6. W ko-lekcji muzeum zachował się także niewielkich rozmiarów obraz przedstawiający jego popiersie. Model ukazany został w zwrocie en trois quatre na jasnobrązowym tle.
Ubrany jest w czarny frak, kamizelkę, białą koszulę oraz czarną muchę. Jego lewą pierś zdobi Order Orła Czerwonego – cywilne i wojskowe odznaczenie niemieckie, usta-nowione przez margrabiego Jerzego Wilhelma von Bayreuth w 1705 r.7. W 1855 r.
Carl Georg otrzymał tytuł honorowego obywatela Wałbrzycha. Clara Margarete Pau-line Alberti wyszła za mąż za jego syna – Oswalda von Treutlera, który tytuł szlachec-ki uzyskał w 1884 r.8.
Na portrecie pani von Treutler została ukazana trzy lata wcześniej. Przedstawiono ją w pozycji siedzącej, en trois quatre, z wzrokiem skierowanym w stronę widza.
Ubra-3 Allgemeines Organ für Handel und Gewerbe und damit verwandte Gegenstände, Bd. Ubra-3, Bachem 18Ubra-37, s. 98.
4 Die Industrialisierung europäischer Montanregionen im 19. Jahrhundert, s. 181.
5 Allgemeines Organ für Handel und Gewerbe..., op. cit., s. 98.
6 Amts-Blatt der Regierung in Breslau, Bd. 25, Breslau 1834, s. 138.
7 W. Bończa-Tomaszewski, Kodeks orderowy. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów, odznaczeń, medali i odznak, Warszawa–Kraków 1939, s. 444.
8 Ch.F.E. Fischer, C. F. Stuckart, Zeitgeschichte der Städte Schlesiens, Schweidnitz 1819, s. 121.
Ryc. 2. Anna Bittner, wł. Muzeum Porcelany w Wałbrzychu. Fot. Robert Bajek
Portrety wałbrzyszan w kolekcji Muzeum Porcelany w Wałbrzychu 101
na jest bardzo szykownie, zgodnie z panującą wówczas modą. W tle, na jej biurku, znajduje się porcelanowy kałamarz pochodzący prawdopodobnie z manufaktury Car-la Tielscha, co dodatkowo łączy portretowaną z naszym muzeum. Natomiast jej lewe ramię zdobi Order Zasług dla Niewiast i Dziewcząt za ofiarność w opiece nad ranny-mi i choryranny-mi żołnierzaranny-mi9. Jednakże wpisała się ona w historię Wałbrzycha jako mat-ka Carla Georga von Treutlera, który był dyplomatą na dworze cesarza Wilhelma II10. Przedstawicielką rodziny Treutler jest także Anna Bittner (ryc. 2), żona dokto-ra Fdokto-ranza Bittnedokto-ra. Na swoim konterfekcie została ukazana w pozycji siedzącej, na ja-snym tle, w czarnej sukni, jednakże z bardzo wyrafinowaną biżuterią. Stylistyka jej portretu, poprzez bordową kotarę, nawiązuje do dzieł wywodzących się z epoki ba-roku. Jednak obraz ten powstał w XIX w., stąd bardziej pogłębiona charakterystyka psychologiczna postaci. Wizerunek tej szykownej damy znajduje się w tzw. Gabine-cie Pani Domu, a dodatkową ozdobę tego pomieszczenia stanowią dwie sekretery oraz porcelana z manufaktury Carla Tielscha.
Kolejną rodziną, która wpłynęła na losy Wałbrzycha, byli Carl i Theresia Krister.
Do dnia dzisiejszego ich fabryka porcelany jest znana zarówno na rynku polskim, jak i zagranicznym. Carl Krister (ryc. 3) zdobywał doświadczenie w trzynastu fabrykach, m.in. we Francji, Szwajcarii, Wirtembergii, Bawarii i Siedmiogrodzie. W 1823 r. roz-począł pracę u C.S. Rauscha, który trzy lata wcześniej założył pierwszą fabrykę wy-robów sanitarnych w Wałbrzychu. W 1831 r. Carl Krister został właścicielem jednej z pierwszych manufaktur zajmujących się produkcją porcelany na Śląsku. W 1834 r.
wydzierżawił drugą manufakturę fajansu twardego Johanna T. Hayna, uruchomioną w sąsiedztwie w 1829 r., którą ostatecznie nabył w roku 1836, łącząc obie manufak-tury w jedno przedsiębiorstwo pod nazwą Krister Porzellan-Manufaktur. Już w latach 50. XIX w. fabryka stała się wiodącą wśród niemieckich wytwórni porcelany.
Popiersia państwa Krister powstały właśnie w czasie, kiedy ich manufaktura od-nosiła sukcesy, w drugiej połowie XIX w. Zarówno Carl Krister, jak i jego małżonka na swoich konterfektach ukazani zostali en face. Zapewne już w założeniu ich portrety miały być prezentowane wspólnie, stąd ciała modeli zostały skierowane w swoją stro-nę. W chwili obecnej ich wizerunki stanowią cenną ozdobę stałej ekspozycji naszego muzeum. Prezentowane są one w sali fortepianowej, skąd mogą do dnia dzisiejszego czuwać nad swoją fabryką.
Po śmierci Carla Kristera w 1869 r. fabryka przeszła w ręce jego spadkobierców – rodziny Haenschke. Pod zarządem Roberta Haenschke i jego syna Alberta zakład funkcjonował aż do końca I wojny światowej. Następnie w 1920 r. przedsiębiorstwo zostało przekształcone w spółkę akcyjną pod nazwą Krister Porzellan-Industrie A.G., a rok później weszło w skład koncernu z bawarską fabryką porcelany Ph. Rosenthala w Selb, ostatecznie w 1925 r. przyjmując nazwę Krister Porzellan-Manufaktur A.G.
Po II wojnie światowej zakład został przejęty przez władze polskie i uruchomiony jako Państwowa Fabryka Porcelany „Krister” w Wałbrzychu. W roku 1949 otrzymał na-zwę Państwowa Fabryka Porcelany „Krzysztof”, którą w 1951 r. zmieniono na Zakła-dy Porcelany Stołowej „Krzysztof”. Pod tą nazwą przedsiębiorstwo występowało do
9 W. Bończa-Tomaszewski, op. cit., s. 447.
10 Dictionary of German biography, ed. W. Killy, R. Vierhaus, v. 10. München 2006, s. 89.
Ryc. 3. Carl Krister, wł. Muzeum Porcelany w Wałbrzychu. Fot. Robert Bajek
Portrety wałbrzyszan w kolekcji Muzeum Porcelany w Wałbrzychu 103
1995 r. (przejściowo w latach 1957–1958 nazwa została zmieniona na Zakłady Por-celany Stołowej „Wawel”).
W naszych zbiorach zachował się także portret Margarette Haenschke, siostrze-nicy Carla Kristera i żony Roberta Haenschke. Znana była ona ze swojej działalności charytatywnej. Odznaczona orderem Luizy II, jednym z niewielu orderów damskich Królestwa Prus. Nadawany był kobietom, które wyróżniły się swoją pomocą podczas pruskiego wysiłku wojennego11. Na portrecie, powstałym około 1865 r., przedstawio-na została w ujęciu profilowym.
Kolejną damą, której podobizna zdobi nasze muzealne wnętrze, jest Valerie Naacke (ryc. 4). Była ona wnuczką doktora Valeriusa Wilhelma Neubecka, lekarza uzdrowisko-wego w Starym Zdroju12. Początkowo swoją karierę wiązał on z Legnicą, jednak później los złączył go z Wałbrzychem. Z powodu wady wzroku zaprzestał praktyki i przeniósł się do syna, także lekarza Johanna Wilhelma Ludwiga Rau13. Jego córka uwieczniona została w 1847 r. na portrecie wykonanym przez Ernesta Rescha, wrocławskiego mala-rza. Została ona przedstawiona w ujęciu do pasa w bordowej aksamitnej sukni na ciem-nym tle. Zwrócona jest w lewą stronę, a jej wzrok nie jest skierowany na widza, ale głę-boko w dal. Jej uroda do dnia dzisiejszego zachwyca zwiedzających.
W tej samej sali, gdzie znajduje się konterfekt Valerie Naacke, możemy zoba-czyć także portrety dwóch burmistrzów Wałbrzycha. Eduard Ernst Friedrich Vogel był burmistrzem w latach 1848–1868. Za jego kadencji w roku 1853 Wałbrzych uzy-skał połączenie kolejowe ze Świebodzicami. Natomiast w 1856 r. wystawiono nowy ratusz, z kolei rok później wybudowano gmach sądu z więzieniem. Być może konter-fekty burmistrzów naszego miasta miały stanowić większą kolekcję, jednakże zacho-wały się tylko dwa wizerunki. Drugi ukazuje Heinricha Austa, burmistrza Wałbrzycha w latach 1881–188214. Ich popiersia zdobią obecnie nasze sale muzealne, przybliżając zwiedzającym historię naszego miasta.
Ostatnim portretem, który pragnę przybliżyć, jest wizerunek Alexandra Petzold-ta, wałbrzyskiego kupca i przemysłowca. Od 1870 r. był on przewodniczącym Rady Miejskiej. To również współzałożyciel przędzalni lnu znajdującej się na Starym Zdroju (Mechanische Flechhsspinnerei Petzdolt und Hoffmann)15 oraz właściciel tkalni i bie-larni w Lubaniu. Na konterfekcie został ukazany w pozycji siedzącej, w ujęciu en trois quatre. W prawej ręce ściska czerwoną chustkę, w lewej zaś trzyma srebrne pudełko.
Ubrany jest w czarny surdut i białą koszulę z muszką. Na biurku przykrytym zieloną tkaniną widnieje teczka z dokumentami.
Niestety, jak wspomniałam na wstępie, nie wszystkie wizerunki jesteśmy w sta-nie wyeksponować w salach muzealnych. Jednak zainteresowanych poznasta-niem histo-rii Wałbrzycha i osób z nim związanych na pewno zaciekawią portrety znajdujące się w naszych zbiorach.
11 W. Bończa-Tomaszewski, W. Bończa-Tomaszewski, op.cit., s. 44.
12 K.G. Nowack, K.G. Nowack, Schlesisches schriftsteller-lexikon: Oder, Bio-bibliographisches verzeichniss der im zweiten viertel des 19.
Jahrhunderts lebenden schlesischen, Bd. 3, Breslau 1838, s. 123.
13 Allgemeine Deutsche Biographie, Bd 23, red. Duncker & Humblot, Leipzig 1886, s. 470–471.
14 Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu, red. S. Michalkiewicz, Wałbrzych 1993.
15 Die Industrialisierung europäischer Montanregionen im 19. Jahrhundert, red. T. Pierenkemper, Stuttgart 2002, s. 184.
Ryc. 4. Valeriie Naacke, wł. Muzeum Porcelany w Wałbrzychu. Fot. Robert Bajek
Portrety wałbrzyszan w kolekcji Muzeum Porcelany w Wałbrzychu 105
BIBLIOGRAFIA
Allgemeine Deutsche Biographie, Bd 23, red. Duncker & Humblot, Leipzig 1886.
Allgemeines Organ für Handel und Gewerbe und damit verwandte Gegenstände, Bd. 3, Bachem 1837.
Amts-Blatt der Regierung in Breslau, Bd. 25, Breslau 1834.
Bończa-Tomaszewski W., Kodeks orderowy. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów, odznaczeń, medali i od-znak, Warszawa–Kraków 1939.
Dictionary of German biography, ed. W. Killy, R. Vierhaus, v. 10. München 2006.
Die Industrialisierung europäischer Montanregionen im 19. Jahrhundert, red. T. Pierenkemper, Stuttgart 2002.
Fischer Ch.F.E., Stuckart C.F., Zeitgeschichte der Städte Schlesiens, Schweidnitz 1819.
Haake M., Portret w malarstwie polskim u progu nowoczesności, Kraków 2008.
Kopszak P., Nowoczesny portret polski, Warszawa 2006.
Nowack K.G., Schlesisches schriftsteller-lexikon: Oder, Bio-bibliographisches verzeichniss der im zweiten viertel des 19. Jahrhunderts lebenden schlesischen, Bd. 3, Breslau 1838.
Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu, red. S. Michalkiewicz, Wałbrzych 1993.
SUMMARY
THE PORTRAITS OF WAŁBRZYCH’S HABITANTS IN COLLECTION OF THE MUSEUM OF THE PORCELAIN IN WAŁBRZYCH
In the collections of the Museum of Porcelain in Walbrzych there are several portraits schowing the inha-bitants of Wałbrzych during the perriod of the 18th and the 19th century. Unfortunately, not all the works we were able to be exposes in the permanent exhibition so perhaps this article will help those who are in-terested in art and history to take a journey into the past and get to know the people whose fate was tied with Wałbrzych.
Portraits of Wałbrzych inhabitants in the collections of our museum don’t form a uniform collection of common formal characteristics, so it is worth concentating on every individual painting separately and pay-ing attention to the person of the model, as well as the form of the portrait.
The portraits give us a possibility to get to know the Alberti family, whose palace houses our museum, as well as the Treutler family. We can also a portrait of Carl Franz Krister, the foundator of one of the first Si-lesian porcelain manufactories, as well as the portrait of his wife There are also images of two mayors of the city – Eduard Ernst Friedrich Vogel and Heinrich Aust.
CEZARY KASIBORSKI