2. Istota turystyki w mieście
2.3. Potencjał turystyczny i atrakcyjność turystyczna miast
Miasta są typem regionów o bardzo wysokim potencjale turystycznym i zróżnicowa-nej atrakcyjności turystyczzróżnicowa-nej. Nie są to pojęcia tożsame względem siebie. Według Miki (2011, s. 18) potencjał turystyczny miasta „wyraża jego zdolność do realizacji potrzeb osób przyjezdnych w celach turystycznych, zarówno tych potrzeb, z których wynikają motywy i cele przyjazdu (motywy i cele turystyczne), jak również potrzeb materialnych i ducho-wych turystów związanych z zakwaterowaniem, żywieniem, przemieszczaniem się, infor-macją i innymi elementami warunkującymi pozytywną realizację ich pobytu na miejscu”.
Szeroka i pojemna struktura gospodarcza oraz różnorodność walorów turystycznych miasta sprawia, że potencjał ten jest relatywnie wysoki. Zróżnicowanie typologiczne miast tury-stycznych jest pochodną różnorodności motywów i celów odwiedzających je gości oraz szerokiego wachlarza walorów materialnych i niematerialnych, będących elementami ich produktów turystycznych2.
Wielkie miasta oferują zwykle kilka lub nawet kilkanaście produktów turystycznych tworzonych w oparciu o istniejącą w mieście podaż walorów turystycznych, a także innych zasobów miasta oraz istniejącej infrastruktury. Stąd na rynku miasta występują jako miasta kultury, miasta sportu, miasta historyczne, miasta rozrywki, zgodnie z wyszczególnioną wcześniej typologią. W ramach poszczególnych produktów kierowanych do poszczegól-nych segmentów odbiorców oferty miejskiej zasoby komponowane są w różny sposób oraz
„opakowywane” w inną narrację marketingową.
Najbardziej znaną systematyką potencjału turystycznego wielkich miast jest ich po-dział na elementy pierwotne, wtórne i uzupełniające zaproponowany przez Jansen-Verbeke
2 Warto zwrócić uwagę na rozróżnienie pojęcia „walor” od „zasobu” dokonanego przez Kowalczyka (2000, 2012).
Według autora zasoby są kategorią obiektywną i odnoszą się do wszystkich elementów krajobrazu (w jego wymiarze materialnym i niematerialnym), które mogą zainteresować turystów. Natomiast pojęcie waloru wprowadza element wartościujący, zatem odnosi się do tych zasobów, które turysta postrzega jako szczególnie wyróżniające się spośród reszty zasobów, i które mogą zaspokoić jego – odczuwane w konkretnej sytuacji – potrzeby emocjonalne. Czynnikiem weryfikującym jest jego subiektywna ocena, oparta na całokształcie przeżycia emocjonalnego, nieintencjonalnych składnikach doświadczenia oraz kontekście, w jakim znajdują się zasoby. Może być ona inna nie tylko w odniesieniu do różnych osób, ale nawet dla tej samej osoby – w pewnych sytuacjach te same zasoby kulturowe mogą stać się dla niej walorami, a w innych pozostaną zasobami.
Istota turystyki w mieście
Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast
(1988) i stosowany przez wielu badaczy turystyki wielkomiejskiej (zob. Law, 2002; Mat-czak, Płoński, 2008; Page, Hall, 2003; Żabińska, 2013).
Elementami pierwotnymi są główne atrakcje miasta, które wpływają na decyzję o jego odwiedzeniu. Dzielą się na dwie grupy:
1) Miejsca aktywności turystów (activity place):
• obiekty kulturowe: muzea i galerie sztuki, inne atrakcje biletowane, teatry, sale koncertowe, kina, centra kongresowe;
• obiekty i urządzenia sportowe na wolnym powietrzu oraz zadaszone;
• obiekty rozrywkowe: kluby nocne, kasyna i inne salony gier, eventy kulturalne oraz festiwale.
2) Otoczenie czasu wolnego (leisure setting):
• obiekty fizyczne: historyczny układ ulic i budynków, interesujące budynki, zabytki i pomniki, budynki sakralne, parki i tereny zielone, zbiorniki wodne, rzeki i kanały, infrastruktura i zabudowa brzegowa, porty i przystanie;
• atrybuty społeczno-kulturowe miasta: żywotność i codzienny puls życia miasta, język, lokalne zwyczaje i sposób ubierania się, dziedzictwo kulturowe, gościn-ność i przyjazgościn-ność mieszkańców, poziom bezpieczeństwa.
Elementami wtórnymi są te zasoby, których odwiedzający używają w trakcie pobytu.
Należą do nich:
• hotele;
• zakłady gastronomiczne;
• dzielnice, centra i galerie handlowe;
• rynki miejskie i bazary.
Elementy uzupełniające to zasoby umożliwiające dotarcie do miasta oraz sfera obsługi ruchu turystycznego:
• Dostępność komunikacyjna (zagospodarowanie transportowe oraz zróżnicowanie środków transportu);
• Transport wewnętrzny (prywatny i publiczny);
• Infrastruktura parkingowa;
• Obsługa turystów: punkty informacji turystycznej, system informacji wizualnej, drogowskazy i tablice informacyjne, dystrybucja map i innych przydatnych tury-stom narzędzi.
Mimo że powyższa systematyka jest szeroko wykorzystywana w literaturze, nie jest (a nawet nie może być) jasna i jednoznaczna. Przykładem są sklepy i inne obiekty han-dlowe. Zaliczone są one do elementów wtórnych, jednak dla coraz większej liczby odwie-dzających zakupy stanowią podstawowy cel przyjazdu. Pozwala to na umieszczenie ich w grupie miejsc aktywności turystów należącej do elementów pierwotnych (Law, 2002, s. 11). Ten sam problem występuje w przypadku zakładów gastronomicznych, które mogą
— 66 —
stać się celem wizyt turystów zwanych smakoszami (foodies). Ponadto niejasne jest tak-że wskazanie tylko hoteli w grupie elementów wtórnych. Mimo tego, tak-że stanowią one podstawową i najważniejszą kategorię miejskich obiektów noclegowych, stosowaną naj-częściej jako wskaźnik konkurencyjności turystycznej miast, wachlarz typologiczny tych obiektów jest szerszy. Dodatkowo charakterystycznymi obiektami dla branży noclegowej dużych miast jest występowanie hosteli i apartamentów przygotowanych do dłuższych pobytów służbowych. Systematyka Jansen-Verbeke nie wytrzymuje próby czasu, zatem wymaga uzupełnień. Pierwszym z nich jest dodanie do grupy elementów uzupełniających rozwijającej się w miastach infrastruktury informatycznej w formie łącz sieci bezprzewo-dowych oraz sfery mobilnych aplikacji lokalizacyjnych i innych usług dla turystów opa-rtych na technologii internetowej, GPS i telefonii komórkowej (Ahas, Aasa, Mark, Pae, Kull, 2007; Alejziak, 2009; Piechota, 2014a). Drugim jest dodanie do grupy miejsc aktyw-ności odwiedzających sfery obsługi turystyki biznesowej – sal konferencyjnych, dużych, wielofunkcyjnych centrów kongresowych, obiektów szkoleniowo-konferencyjnych, hal targowo-wystawienniczych oraz nietypowych miejsc spotkań i wydarzeń (Davidson, Cope, 2003) – w ramach kategorii elementów podstawowych. Co prawda centra kongresowe były wymienione w klasyfikacji, jednak autorka zakwalifikowała je jako obiekty kulturowe, właśnie z myślą o ich kulturowym wykorzystaniu. Dodanie obiektów tworzących miejską branżę spotkań jako odrębnej grupy elementów pierwotnych jest wynikiem intensywne-go wzrostu przyjazdów i pobytów biznesowych w miastach (por. Celuch, 2014; Żabińska, 2013). Trzecim uzupełnieniem, a raczej uszczegółowieniem systematyki, jest podkreślenie wzrastającej roli miejskich tras turystycznych, służących kontrolowanej (a więc w pewnym zakresie zorganizowanej) penetracji miejskiej przestrzeni turystycznej. Mikos v. Rohrscheidt (2009) wyróżnia trzy podstawowe typy: ogólne miejskie trasy historyczne, miejskie trasy monotematyczne (np. architektoniczne, literackie, biograficzne itp.) oraz miejskie trasy multitematyczne. Z kolei Stasiak (2014) stwierdza, że współczesne miejskie trasy tury-styczne, oprócz oryginalnej i jednoznacznej nazwy własnej, znaku graficznego, linearnego przebiegu, cechują takie nowe komponenty jak: fabularyzacja zwiedzania, mikrowydarze-nia związane ze szlakiem (np. krótkie przedstawiemikrowydarze-nia lub pokazy), dodatkowe instalacje, wsparcie nowoczesnych technik multimedialnych oraz bogata oferta usług turystycznych i uzupełniających (np. handlowych). Czwartym uzupełnieniem, tym razem grupy elemen-tów podstawowych w ramach otoczenia czasu wolnego, powinny być nieformalne strefy wypoczynkowe tworzone przez aktywistów miejskich w ramach mikrodziałań nazywa-nych taktyczną urbanistyką (tactical urbanism) (Lydon, Garcia, 2015). Dodatkowo Crilley (1993, s. 233) zauważa, że duże miasta kreują właściwy dla ich wizerunku przestrzenny mix kulturowy, realizowany poprzez działalność instytucji kulturalnych, rozwój przestrze-ni otwartych na sztukę publiczną czy wyodrębprzestrze-nieprzestrze-nie dzielprzestrze-nic uznawanych za artystyczne.
Istota turystyki w mieście
Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast
Węższa typologia odnosi się do atrakcyjności turystycznej miast, którą Mika (2011) definiuje jako zdolność do przyciągania ruchu turystycznego będącego rezultatem grawita-cyjnego oddziaływania w stosunku do uczestników ruchu obiektywnie istniejących w jego przestrzeni warunków przyrodniczych, społecznych, kulturowych i gospodarczych, połą-czonego z ich subiektywną oceną przez turystów. Gołembski proponuje następujący podział miejskich atrakcji turystycznych (Gołembski, 2009, s. 354):
• wydarzenia sportowe, kulturalne, religijne, które według generowanego popytu i wartości przedsięwzięcia można podzielić na wydarzenia lokalne, regionalne, charakterystyczne i mega-eventy (Getz, 2008; Piechota, Zmyślony, 2014; Piecho-ta, 2014b);
• spotkania, w tym: konferencje, kongresy, targi i inne wydarzenia wystawiennicze, imprezy konsumenckie, imprezy motywacyjne, wyjazdy integracyjne, spotkania firmowe, premiery produktów i inne (Celuch, 2014; Świątecki, Socała, Buczak, Piesik, 2005);
• kulturę w rozumieniu dziedzictwa historycznego oraz kulturę współczesną, w tym sztuki sceniczne;
• obiekty zapewniające kompleksowe wykorzystanie wolnego czasu, takie jak cen-tra handlowe z rozbudowaną funkcją kulturalno-rozrywkową oraz sportową, które Middleton (1998) traktuje jako typ nowych obszarów turystyczno-wypoczynko-wych;
• zdrowie, czyli wszelkiego rodzaju usługi poprawiające stan zdrowia oraz usługi estetyczno-wypoczynkowe;
• historyczne dzielnice będące wyodrębnionymi symbolicznie terytoriami.
Wielu znawców problematyki rozwoju turystyki w miastach, szczególnie badacze specjalizujący się w turystyce kulturowej ( Buczkowska, 2008; Dziembowska-Kowal-ska, Funck, 1999, 2000; McKercher, du Cros, 2003; Mikos v. Rohrscheidt, 2010, 2011;
Richards, 1996a, 2007; van der Borg, Costa, Gotti, 1996), podkreślają pierwotne znacze-nie walorów kulturowych i historycznych w budowaniu atrakcyjności turystycznej miast.
Pod tym kątem dokonują zazwyczaj waloryzacji przestrzeni turystycznej.
Przykładowo zaproponowane przez Mikosa von Rohrscheidta (2010) badania poten-cjału turystyczno-kulturowego opierają się na miernikach tworzonych w systemie punkto-wym, a poszczególne elementy poddane waloryzacji ujęte są w czterech kategoriach. Pod-stawową kategorią są „obiekty i urządzenia będące celami turystyki kulturowej”, do której należą zabytki (obiekty sakralne, zamki i pałace, inne zabytkowe obiekty architektoniczne i techniczne, obiekty militarne), obiekty i miejsca historyczne lub współczesne (budowle historyczne i monumenty, cmentarze historyczne, budowle współczesne), pojedyncze dzieła sztuki, muzea i wystawy, eventy kulturowe, funkcjonujące zakłady przemysłowe, kulturowo
— 68 —
znacząca oferta przyrodnicza oraz szlaki kulturowe. Dodatkowo autor wyróżnia trzy kate-gorie o charakterze pomocniczym: elementy obsługi turystycznej, pozostałą ofertę czasu wolnego oraz inne czynniki wpływające na turystykę kulturową, we wszystkich stosując technikę waloryzacyjną3. Hughes (2002) z kolei podkreśla rolę kultury i sztuki w tworzeniu wizerunku miast jako miejsc atrakcyjnych nie tylko do spędzenia urlopu, ale także do pracy i życia. Według niego rozwój turystyki w oparciu o walory kulturowe może zaowocować wytworzeniem się ogólnego wizerunku miasta jako miejsca, które tętni życiem, w którym
„dzieje się wiele rzeczy” i „wiele rzeczy jest możliwych”, nawet niezależnie od istniejącego stanu obiektywnego oferty kulturowej.
Niekiedy zdarza się, że odwiedzającym turystom wystarcza samo przebywanie w ta-kim mieście, bez zwiedzania wnętrz znanych atrakcji lub zaznajomienia się szczegółowo z jego historią lub kulturą. Zdarza się tak w ośrodkach mających silną markę opartą na sil-nej tożsamości i zdecydowanym wizerunku, przerastające markę najbardziej popularnych atrakcji w nim zlokalizowanych, które stanowią rdzeń jego produktu turystycznego. Przy-kładem jest Wenecja, w której systematycznie prowadzone badania popytu przez Centro Internazionale di Studi sull’Economia Turistica wykazały, że 81% turystów odwiedza plac św. Marka, 76% Pałac Dożów, natomiast już tylko 42% z nich interesuje kolekcja sztuki Peggy Guggenheima, 39% budynek dawnego bractwa św. Rocha, a 31% Arsenał (Manente, 2015). Warto także podkreślić, że walory kulturowe, mimo tego że są generatorami ruchu turystycznego, są uznawane za niekomercyjną część obszarowego produktu turystycznego miast. Problemem jest zatem generowanie przez nie popytu w formie wydatków turystów (Pawlicz, 2012; Szmatuła, Zmyślony, 2013).
Kozak (2009) i Żabińska (2013) podkreślają jednak, że współczesne metropolie oferują powrót do kultury, ale bez podziałów i wartościowań, gdzie występują elementy tradycji i współczesności, wartości oraz symbole importowane z lokalnymi podkulturami, kultura wysoka i masowa. Współcześnie materialne dziedzictwo kulturowe nie jest głównym za-sobem dla rozwoju turystyki miejskiej, dlatego często mówi się, że dziś turystyka może się rozwijać także w miastach bez zabytków. Czynniki przyciągające współczesnego turystę do miasta są bardzo zróżnicowane i o powtórnych przyjazdach do miast decydują rozwi-nięte usługi kulturalne, handlowe, gastronomiczne oraz różnego typu wydarzenia związa-ne z kulturą współczesną, rozrywką, sportem itd. Samo dziedzictwo kulturowe, jeśli nie jest „obudowane” wydarzeniami i innymi atrakcyjnymi produktami, nie generuje powtór-nych odwiedzin. Kowalczyk (2008, s. 22) zauważa, że praktycznie wszystkie elementy
3 Stosowanie technik waloryzacyjnych w odniesieniu do takich elementów jak: infrastruktura turystyczna, infrastruktura komunikacyjna, instytucje kultury, oferta sportowa, rekreacyjna i edukacyjna, oferta turystyki biznesowej, oferta zakupowa, w których można stosować mierniki podstawowe oparte na wartościach fizycznych.
Istota turystyki w mieście
Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast
krajobrazu kulturowego, a więc także krajobrazu miejskiego, mogą być uznane za zasoby, a nawet walory. Powołuje się on na MacCannela (2002), który z kolei podaje przykłady sądu, mennicy, giełdy, a nawet kostnicy, rzeźni i kanałów miejskich jako obiektów będących ce-lami wycieczek turystycznych w Paryżu. Z kolei Spirou (2011, s. 78–79) podaje przykłady komercyjnie organizowanych wycieczek do faveli Rio de Janerio, dzielnic opanowanych przez gangi w Los Angeles i dzielnic Rotterdamu zamieszkiwanych przez mniejszości na-rodowe, przed którymi klienci są proszeni o podpisanie oświadczenia, że zdają sobie sprawę z niebezpieczeństw czyhających podczas zwiedzania.
W odróżnieniu od turystyki miejskiej w wąskim rozumieniu, podstawą której są w cało-ści walory kulturowe, w przypadku turystyki wielkomiejskiej nie jest możliwe postulowanie ich wiodącej roli w tworzeniu potencjału turystycznego. Wszystkie zasoby miasta pełnią obecnie funkcję walorów turystycznych bądź wykorzystywanych masowo przez wszystkie segmenty turystów, bądź selektywnie przez wąskie grupy odwiedzających, a nawet indy-widualnych eksploratorów miejskich.
Wątek przypisywania wagi poszczególnym rodzajom walorów w mieście można za-kończyć stwierdzeniem Ashwortha i Page’a (2011a, s. 7), którzy zauważają, że miasta są z jednej strony centrami akumulacji oraz koncentracji władzy gospodarczej i politycznej, organizacji i aktywności, a z drugiej centrami kultury, rozrywki i rekreacji. Jednak w więk-szym stopniu przyjazdy turystów motywowane są przez pierwszą, a nie drugą grupę atry-butów. Dlatego wiodące tradycyjne miasta kulturowe jak Florencja czy Salzburg nie przy-ciągają większej liczby odwiedzających niż ośrodki charakteryzujące się skromniejszym potencjałem kulturowym, jak Hamburg, Lyon lub Zurych.
Istota atrakcyjności turystycznej dużych miast
Z uwagi na tematykę niniejszego opracowania warto przytoczyć gradację atrakcji turystycznych zaproponowaną przez Butlera (1991) według kryterium zakresu rozpozna-walności. Na tej podstawie możemy wyróżnić sześć kategorii (przy czym ich rozróżnienie znów nie jest jednoznaczne):
• atrakcje rozpoznawalne na szczeblu międzynarodowym i będące w stanie przy-ciągnąć zróżnicowane segmenty odbiorców (np. atrakcje Londynu lub Paryża),
• atrakcje rozpoznawalne na szczeblu międzynarodowym, ale będące w stanie przy-ciągnąć tylko wybrane segmenty turystów (np. piramidy w Egipcie),
• atrakcje rozpoznawalne na szczeblu krajowym, a więc atrakcyjne dla szerokiego zakresu turystów krajowych, ale stosunkowo małej liczby turystów zagranicznych (np. atrakcje w Quebec w Kanadzie),
— 70 —
• atrakcje rozpoznawalne na szczeblu krajowym, ale mające charakter wyspecja-lizowany i będące w stanie przyciągnąć turystów tylko w połączeniu z innymi miejscami (atrakcjami),
• atrakcje mające przede wszystkim zasięg regionalny, a więc atrakcyjne dla tury-stów w skali jednego lub kilku województw,
• atrakcje mające zasięg lokalny, mające charakter pierwotny lub komplementarny w kreowaniu popytu turystycznego.
W nawiązaniu do powyższej klasyfikacji Law (2002, 10) wyróżnia szczebel konty-nentalny jako pośredni pomiędzy szczeblem krajowym a międzynarodowym, podkreślając przy tym potencjał miasta w generowaniu ruchu przyjazdowego w ramach tego samego kontynentu. Korzystając pośrednio z jego rozważań, można stwierdzić, że miasto uzyskuje minimalny międzynarodowy zasięg działalności mierzonej ruchem turystycznym, gdy udział przyjazdów zagranicznych przekroczy wartość 30% całkowitego generowanego ruchu tu-rystycznego mierzonego liczbą udzielonych noclegów lub wynajętych pokoi w obiektach hotelowych. Z kolei w 15 najczęściej odwiedzanych miastach europejskich wskaźnik ten wynosi 70% (ECM, 2013).
Rys. 6. Czynniki składające się na atrakcyjność turystyczną miasta Źródło: Kowalczyk (2005).
Wielofunkcyjność wielkich miast i różnorodność walorów turystycznych w nich zlokalizowanych przekłada się bezpośrednio na składniki ich atrakcyjności turystycznej.
Istota turystyki w mieście
Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast
Kowalczyk (2005) określa ją poprzez analizę kilku komponentów (rys. 6). Pierwszym z nich są dostępność i jakość zasobów kulturowych i naturalnych, które mają potencjał do wykorzystania turystycznego (a więc postrzeganych jako potencjalne walory turystycz-ne). Drugim komponentem jest położenie i dostępność komunikacyjna miasta i jego te-renów podmiejskich. Trzecim komponentem jest natężenie i zróżnicowanie przestrzenne zagospodarowania turystycznego w zależności od dominujących form turystyki. Ponadto istotna jest kwestia organizacji ruchu turystycznego, w tym promocji i obsługi turystów.
Dodatkowym komponentem, istotnym z punktu widzenia rozwoju turystyki biznesowej, jest potencjał i specjalizacja gospodarcza aglomeracji. Ostatnim, trudnym do zmierzenia elementem, jest atmosfera, jaką tworzy miasto, którą turyści odbierają jako niepowtarzal-ny czynnik atrakcyjności. Wszystkie te komponenty poddawane są na rynku weryfikacji zarówno poprzez decyzje turoperatorów w zakresie włączenia miasta do swoich ofert tu-rystycznych, jak i odwiedzin turystów. Wyniki badania wszystkich tych obszarów zostały przedstawione w niniejszym opracowaniu.
Bazując na koncepcji atrakcyjności turystycznej miasta, możemy wyszczególnić atry-buty przyciągające turystów i innych podróżnych do miast (Jansen-Verbeke, Lievois, 1999).
Tworzą one cztery grupy ogólnych czynników, w ramach których można wyodrębnić czyn-niki szczegółowe przedstawione na rysunku 7.
Rys. 7. Czynniki skłaniające do odwiedzin miasta Źródło: Jansen-Verbeke, Lievois (1999, s. 88).
Podsumowując, można stwierdzić, że wielkie miasta oferują duży zakres walorów tury-stycznych zarówno odnoszących się do szerokiego grona odbiorców, jak i nisz rynkowych.
Równie istotne jak walory kulturowe są infrastruktura biznesowa, rekreacyjno-sportowa, zagospodarowanie turystyczne i dostępność komunikacyjna.
— 72 —