• Nie Znaleziono Wyników

Potrzeba znaczenia osobistego w genezie radykalizacji

Współczesna koncepcja radykalizacji i ekstremizmu Kruglanskiego i współpracowników (Kruglanski, 2014, Bélanger i inni, 2019) integruje podejście podkreślające wagę dyspozycji intrapsychicznych, szczególnie dotyczących sfery emocjonalno-motywacyjnej, z uwzględnieniem znaczenia dostępnych dla jednostki ideologii i promujących je sieci społecznych.

Według autorów, istnieją trzy filary radykalizacji (3 N: need-narrative-network):

pierwszy to osobiste ludzkie potrzeby, które motywują do poszukiwania sposobów zaspokojenia, drugim jest narracja, w której mieści się poszukiwanie zrozumienia

i wyjaśnienie dotkliwej dla jednostki sytuacji frustracji potrzeb, a trzecim istnienie sieci społecznej, która potwierdza indywidualną i zbiorową narrację, a zarazem umożliwia zaspokojenie podstawowych osobistych potrzeb22. Poszukiwanie przyczyn, dla których niektórzy ludzie radykalizują się i akceptują skrajne poglądy i brutalne działania, doprowadziło – na gruncie rozważań teoretycznych popartych badaniami – do zbudowania koncepcji, zgodnie z którą podstawową siłą motywującą ekstremistów jest potrzeba osobistego znaczenia (uznania, szacunku, docenienia). W procesie radykalizacji jednostki, istotny jest związek między motywującą do działania potrzebą znaczenia oraz ideologiami akceptującymi i gloryfikującymi przemoc, które wydają się być odpowiednie dla osiągnięcia celu, jakim jest nadanie sensu własnemu życiu, oddanie go na rzecz sprawy, zaistnienie w świadomości społecznej, a w efekcie odzyskanie utraconego znaczenia osobistego.

Nadrzędność potrzeby znaczenia prowadzi do równoczesnego dewaluowania innych celów i wartości, w tym nawet tych dotyczących własnego zdrowia czy życia. W koncepcji Kruglanskiego radykalizacja jawi się jako interaktywny proces, obejmujący zbieżność i współdziałanie trzech elementów: poszukiwania osobistego znaczenia, identyfikowania przemocy jako drogi do jego uzyskania oraz istnienia sieci społecznej, która umożliwia realizację celu i dostarcza odpowiednich środków (co szczególnie wyraźnie jest widoczne w przypadku grup terrorystycznych, jednak nawet ekstremiści działający jako „samotne wilki”, jak np. Anders Breivik, odwołują się do grup o podobnej do własnej ideologii).

Kruglanski akcentuje kluczową wagę potrzeby znaczenia – jest to bowiem fundamentalna potrzeba każdego człowieka, niezwykle ważna w kontekście poczucia godności osobistej, której naruszenie jest niezwykle boleśnie odczuwane. Warto zaznaczyć, że w rozumieniu poczucia godności człowieka mieści się zarówno godność traktowana jako przyrodzona, przynależna człowiekowi z racji bycia istotą ludzką, jak i godność związana ze statusem społecznym, osiągnięciami czy godnym zachowaniem (Bronk, 2012). Nawet, gdy sposób funkcjonowania, choroba czy kontekst sytuacyjny pozbawia człowieka godności związanej ze statusem społecznym, a jego subiektywne poczucie godności ulega w toku życia zmianom (zależnym chociażby od osiągnięć czy sposobu traktowania przez innych ludzi), nieustannie towarzyszy mu godność wynikająca z człowieczeństwa, która jest atrybutem niezbywalnym.

W ujęciu psychologicznym, godność jednostki jako osoby określa jej szacunek do siebie, wierność przyjętym zasadom i wartościom, zaufanie do siebie i samoakceptacja (Brudek, Steuden, 2017). Wskazując na podstawowy czynnik radykalizacji, jakim jest potrzeba

22 https://www.apa.org/monitor/2019/04/conversation-kruglanski Five questions to Arie W. Kruglanski, data dostępu 27.12.2019.

znaczenia, Kruglanski i współpracownicy (2014, s.74) twierdzą, że nie zawsze jednostka jest na niej skupiona, (wówczas gdy walczy o przetrwanie, komfort czy zdrowie23), jednak w określonych warunkach może dochodzić do aktywizacji potrzeby znaczenia. Są to sytuacje pozbawienia poczucia znaczenia, zagrażającego spadku poczucia znaczenia (czego jednostka chce uniknąć) lub sytuacje stwarzające okazję/szansę na zyskanie na znaczeniu (czyli rodzaj motywacyjnej zachęty). Do utraty znaczenia osobistego może zatem dochodzić (Kruglanski, Gelfand, Bélanger i in., 2014, Kruglanski, Webber, 2014)24, wskutek porażki, przekroczenia ważnej normy społecznej, upokorzenia, piętna społecznego (utrata znaczenia tożsamości indywidualnej), wskutek przynależności do upokarzanej czy dyskryminowanej grupy (utrata znaczenia tożsamości społecznej), jednak radykalne środki mogą być także podejmowane nie z powodu utraty, lecz ze względu na możliwości uzyskania istotnego wzrostu poczucia znaczenia osobistego. Frustracja potrzeby znaczenia jest niezwykle bolesna, prowadzi do urazów psychologicznych i uruchamia działania ukierunkowane na odzyskanie poczucia znaczenia. Część osób korzysta ze środków społecznie akceptowanych, dzięki którym odbudowuje lub wzmacnia własną potrzebę znaczenia, a część – mająca styczność z ideologią uzasadniającą stosowanie radykalnych działań dla osiągnięcia wzrostu poczucia znaczenia osobistego – ucieka się do działań o skrajnym charakterze. Są to ideologie znajdujące poparcie we wspólnych przekonaniach grupowych, toteż z jednej strony grupa wywiera presję na ich przyjęcie, z drugiej, odrzucenie tych przekonań grozi alienacją jednostki. Sytuacje utraty znaczenia osobistego wzbudzają stan dysonansu poznawczego w stosunku do pozytywnej wizji Ja, tworząc w efekcie warunki dla przyjęcia prostych ideologii, o jasnej strukturze, porządku i przewidywalności, a także nasila poczucie przynależności i zwiększa tendencje kolektywistyczne, dzięki dostarczanemu przez grupę poczuciu siły, władzy i kontroli oraz dzięki udzielanemu wsparciu. Jednostka zyskuje poczucie znaczenia osobistego, realizując wytyczone przez ideologię cele i otrzymuje szacunek innych, jako nagrodę za działanie zgodne z ideologiczną narracją.

Odróżnienie „miłości własnej” (self-love), w której kluczowe jest poszukiwanie znaczenia, liczenia się, bycia „kimś”, nadania życiu sensu zgodnego z wartościami społecznymi, od „miłości do samego siebie” (love of self), która jest związana z troską o siebie, komfort, bezpieczeństwo, przetrwanie własne i osób bliskich, pozwala zrozumieć jak przebiega droga od miłości własnej do nienawiści wobec innych – by uzyskać znaczenie,

23“We do not invariably seek significance; occasionally we invest our energies in alternative pursuits related to comfort, survival, or health, for example”

24http://www.zis-online.com/dat/artikel/2014_9_843.pdf , data dostępu 14.12.2019.

jednostka kieruje się ku grupie zapewniającej jej poczucie przynależności, i szacunku, jeśli przyjmie lansowaną przez nią ideologię i podejmie zgodne z nią działania (Oherek i wsp., 2013).