W 1917 roku wybuchła tak zwana Wielka Rewolucja Październikowa, przeciwna prawosławiu oraz wszelkim przejawom religijności i wyższej kul-tury. Może dlatego w swych działaniach o. Paweł skierował się ku sztuce, ma-tematyce, fizyce, technice, elektrotechnice i na koniec na zsyłce ku biologii i analizie matematycznej. Dzięki publikacjom opracowanym przez igumena Andronika wiemy, że do czerwca 1918 roku prowadził wykłady z Filozofii
kultu, które potem opracowywał i dyktował maszynistce, by przygotować je
do druku104.Były to szeroko zakrojone badania z antropodycei, które zapowia-dał we wcześniejszych publikacjach. Jedna z jego najbardziej znanych prac
Ikonostas miała być częścią tej większej całości. Prace nad tekstem Ikonosta-su trwały aż do 1922 roku. Również związek o. Pawła z Akademią
Duchow-ną nie został całkowicie zerwany, mimo iż w 1918 roku komuniści zabronili mu prowadzenia wykładów z teologii i filozofii. Do 1926 roku otrzymywał prace studentów do referowania i nieoficjalnie wygłaszał wykłady po 1920 roku105. Prowadził też zajęcia w latach 1919-1922 w ramach założonej przez Bierdiajewa Wolnej akademii duchowej kultury w Moskwie i zaprezentował tam wykład pod tytułem Platonizm a chrześcijaństwo106.
104 Opracowane wykłady zostały wydane pośmiertnie w: Философия культа. (Опыт
православной антроподицеи), собрание сочинений, составление игумена
Андрони-ка (Трубачева), Москва Мысль, 2004 [dalej Cfk]. We wstępie do książki redaktor podaje szczegóły i historię przygotowania tekstów wykładów i dalszych prac, w tym Ikonostasu, por. tamże, s. 5-23, oraz Иконостас, w: Сt2, s. 419-526, komentarz redaktora, s. 773-775. Zob. też Андроник иеромон (А.С. Трубачёв), Теодицея и антроподицея в творчестве священника Павла Флоренского, Томск, изд. Водолей А.Сотникова1998; Роберт Сле-синский [Slesinski Robert], Философия культа по учению Павла Флоренского, Вестник РХД. 1981, nr 135, s. 39-53. 105 Por. Андроник иеродиакон, Основные черты личности, жизнь и творчество священника Павла Флоренского, dz. cyt., s. 502. 106 Akademia działała w latach 1919-1923.
42 ŻYCIORYS
Rewolucja Październikowa 1917 roku z jednej strony była dla Pawła Fło-renskiego radykalną cezurą, z drugiej jego nastawienie na poszukiwania świa-topoglądu integralnego mimo nowych warunków nie uległo zmianie. Rewo-lucja w Rosji nie była zaskoczeniem dla o. Pawła. Przewidywał jej wybuch i przygotowywał grunt pod duchową odnowę po rewolucyjnym kryzysie. Wykazywał, że upadek Rosji nastąpił z powodu utraty fundamentów ducho-wych i narododucho-wych. Pisał o tym w 1927 roku w swojej Autobiografii, którą załączył, ubiegając się o posadę w sowieckich instytucjach edukacyjnych107.
Mimo przeciwności po 1917 roku o. Paweł Fłorenski nadal własnym ży-ciem dawał świadectwo o prawdziwości chrześcijaństwa i mimo że nie był proboszczem, nie zaniedbał służby liturgicznej zarówno w Siergijew Posadzie, jak i potem Moskwie108. Jego kazania przyciągały wiernych. Były to mowy ułożone według starożytnych zasad retorycznych, gdzie ważne było nie tylko intelektualne, ale i emocjonalne oddziaływanie na słuchaczy. Miał też udział w przekonaniu aparatczyków, że Ławra w Siergijew Posadzie jest klejnotem kultury ludu. W 1918 roku przydzielono go do prac w Komisji Ochrony
Za-bytków Sztuki i Historii Ławry Troicko-sergiejewskiej, prace w niej o.
Paw-ła trwały do 1920 roku109. Paweł Fłorenski skierował swoje zainteresowania ku badaniom, które opisał w dziełach: Ławra Troicko-Sergijewska i Rosja,
Świątynia jako synteza sztuk, Ikony modlitewne świętego Sergiusza110. Pra-ce nad dziedzictwem kultury, szczególnie prawosławnej, o. Paweł zgodnie ze swoimi integralnymi poszukiwaniami łączył z badaniami nad teorią per-spektywy. Jego koncepcja tak zwanej odwrotnej perspektywy była również tematem wykładów w wyższej szkole o nazwie Wyższe Pracownie Arty-styczno-Techniczne, Wchutiemas [ВХУТЕМАС Высшие
художественно-технические мастерские]111. Został tam powołany na stanowisko profesora
107 Informacja za Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 22.
108 Андроник иеродиакон, Основные черты личности, жизнь и творчество
свя-щенника Павла Флоренского, dz. cyt., s. 502.
109 W tym roku na terenie Ławry powstało muzeum. Por. Андроник игумен, Жизнь
и судьба,dz. cyt., s. 25.
110 Zob. Павел А. Флоренский, Троице-Сергиева Лавра и Россия, Храмовое
действо как синтез искусств,Моленные иконы Преподобного Сергия, Ct2, s.
352-408; Homo creatus, s. 28.
111 Była to uczelnia artystyczna w Moskwie, kształciła studentów w latach 1920-1930. Jej absolwenci byli artystami plastykami wzornictwa przemysłowego. Powstała z połączenia dwóch moskiewskich szkół artystycznych: Moskiewskiego Instytutu im. Stroganowa oraz Moskiewskiej Uczelni Malarstwa, Rzeźby i Architektury. W 1926 r. dokonano tam reorganizacji, a w 1930 r., gdy w sztuce zaczął dominować socrealizm, uczelnię zlikwidowano.
43
w 1921 roku112. W momencie narodzin i rozkwitu futuryzmu, konstruktywi-zmu, technicyzmu bronił wartości i znaczenia uniwersalnych form kultu-ry, pełnych duchowego znaczenia. Prowadzone tam do 1924 roku wykłady związane z koncepcją odwrotnej perspektywy ukazywały, że kult człowieka prowadzi do zachwiania fundamentów społecznych. Jednym z efektów tych zainteresowań są prace o przestrzeni i czasie w sztuce i kulturze: Анализ
про-странственности и времени в художественно-изобразительных произ-ведениях113, Ikonostas114, Odwrotna perspektywa115, obecnie drukowana jako
część: У водоразделов мысли116.
Jeszcze w czasie prac w Komisji Ochrony Zabytków od 1919 roku o. Pa-weł prowadził wykłady z fizyki, geometrii, matematyki, astronomii. W 1921 roku jego wykład miał tytuł Encyklopedia matematyki117, a wykłady z histo-rii kultury materialnej prowadzone były ciągle jeszcze w Siergijew Posadzie. Mimo iż aktywnie włączał się w inne dziedziny naukowe, w wolnych chwilach powracał do filozofii i teologii; przykładem są wspomniane wyżej wykłady na kursach z teologii w Moskwie. Opracowywał też i dopracowywał swoje teksty akademickie z dwóch uczelni118. Przykładem rozprawy uwzględniają-cej relacje pomiędzy różnymi naukami jest praca Мнимости в геометрии.
Расширение области двухмерных образов геометрии119. Książka ta opie-ra się na matematycznym opopie-racowaniu, które powstało w 1902 roku podczas studiów na Uniwersytecie Moskiewskim120. W rozprawie tej doszło do głosu pragnienie takiego opisania świata, które będzie uwzględniało matematyczny,
112 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 26.
113 Praca zamieszona w: Павел А. Флоренский, Статьи и исследования по
исто-рии и философии искусства и археологии, Москва, Мысль, 2000, s. 80-421.
114 Por. Павел А. Флоренский, Иконостас, Ct2, s. 419-526. Wyd. pol. w: Ikonostas
i inne szkice, tłum. Zbigniew Podgórzec, wyd. drugie Warszawa, Wydawnictwo PAX 1984
[dalej Ikonostas i inne] oraz Ikonostas i inne szkice, tłum. Zbigniew Podgórzec, wydanie nowe Białystok, Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce 1997.
115 Павел А. Флоренский, Обратная перспектива, w: Сочинения в четырех
то-мах, т. 3 (1), Москва, Мысль 2000, s. 46-103. [dalej Ct3(1)]. 116 Ct3(1), s. 26-502.
117 Павел А. Флоренский, Автореферат, w: Ct1, s. 42; Николай Николаевич Ру-сов, Флоренский против Коперника, w: Pro et contra, s. 459.
118 Te teksty miał na uwadze, nawet gdy był na zesłaniu. Dopiero konfiskata jego rę-kopisów przez władze radzieckie w 1933 r. pozbawiła go nadziei na dalszą pracę naukową. Por. Ct4, s. 82; Terlikowski Tomasz, Pasja ojca Pawła, dz. cyt.
119 Москва, Поморье 1922, Paweł Fłorenski sam sfinansował publikację tej pozy-cji. Musiał odwoływać się do wydziału politycznego, by mu tę książkę wydano. Pierwsza edycja zawiera oryginalną okładkę zaprojektowaną przez grafika Władimira Faworskiego (Влади́мир Андре́евич Фаво́рский). Drugie wydanie (Москва, Лазурь, 1991).
120 Por. s. 30 niniejszej pracy.
44 ŻYCIORYS
fizyczny i humanistyczny oraz transcendentalny punkt widzenia. Do ściśle teoretycznych rozdziałów o. Paweł dołączył dwa paragrafy, jeden matema-tyczny i tak zwany §9 z rozważaniami filozoficznymi. Nawiązał w nim do platonizmu i wizji świata Dantego Alighieri w kontekście relatywistycznej teorii względności Alberta Einsteina. Śmiała wizja w ramach teologiczno-fi-lozoficznej matematyki do dziś wywołuje kontrowersje121.
Heroiczne próby pracy intelektualnej w przypadku Fłorenskiego zderzy-ły się z nieubłaganą koniecznością tamtych czasów. Ostateczne zamykanie instytucji religijnych, zmuszanie przez rząd Lenina ludzi nauki i kultury do emigracji powodowały niejako naturalną zmianę aktywności naukowej Fło-renskiego122. Pytanie, dlaczego o. Paweł wraz z całą rodziną nie emigrował tak jak większość elity intelektualnej i duchowieństwa Rosji, na tym poziomie przedstawiania faktów pozostaje otwarte. Wydaje się, że można założyć, iż żył według uznawanej prawdy. Fłorenski był tak silnie zakorzeniony w kul-turze Rosji, że dobrowolna emigracja nie wchodziła w grę. Przyjaciele spe-kulowali, że jego całe jestestwo organicznie zjednoczyło się z Ławrą Troic-ko-Siergijewską i Rosją. Dla niego Ławra była syntezą całej historii Rosji123.