Ojciec Paweł od roku 1920 zamieszkał w Moskwie, co miało mu ułatwić włączanie się w prace różnych agencji rządowych. Oprócz opisanej wyżej działalności w dziedzinie filozofii, teologii, kultury, fizyki i matematyki pra-cował w laboratorium fabryki Karbolit [Карболит], gdzie był szefem badań naukowych i technologicznych. Był animatorem słynnego planu GOELRO [ГОЭЛРО], czyli Narodowego Planu Elektryfikacji Rosji, powstałego na wniosek Włodzimierza I. Lenina124. Włączył się do prac nad elektryfikacją Związku Radzieckiego, uznając to za ważne zadanie dla całego ludu Rosji. W czasie gdy Fłorenski pracował jako naukowiec i inżynier, zwrócił na siebie
121 Paweł Fłorenski, Obrona geocentryzmu, tłum. Paweł Rojek; „Pressje”, 2011, teka 26-27, s. 256-261; krytyczna recenzja §9, Jan Czerniawski, Rehabilitacja modelu
Ptoleme-usza? Komentarz do »Obrony geocentryzmu« Pawła Florenskiego, „Pressje” 2012, teka 28,
s. 268-269; zob. też zbiór artykułów w: Pro et contra, zamieszczonych w cz. 4 pod tytułem:
От отзывов к доносам, s. 457-475.
122 GPU – Główny Zarząd Polityczny przygotowywał w tym czasie listy osób nie-chcianych w Państwie Rad.
123 Por. Павел А. Флоренский, Троице-Сергиева Лавра и Россия, Ct2, s. 352-369.
45
uwagę Lwa Trockiego. Ten uszanował jego postawę religijną i zgodził się, by w stroju duchownym uczestniczył w zjeździe inżynierów125 i by przedsta-wiał swoje prace techniczne (kierował laboratorium związanym z badaniami nad elektryfikacją). Ojciec Paweł każde ze swoich zainteresowań traktował na tyle poważnie, że w 1924 roku został profesorem fizyki. Był to jego trzeci tytuł profesorski. W tym samym roku wydał pracę z teorii dielektryków126, bardzo popularną wśród studentów ze względu na komunikatywny język. Książka ta była efektem jego badań nad wspomnianą już elektryfikacją Kraju Rad i osiągnięciami w zakresie wysokich napięć, izolatorów, etransforma-torów i ferromagnetyków127. Na jego naukowych badaniach w zakresie ma-tematyki i fizyki opierało się całe pokolenie naukowców Związku Radziec-kiego128. Praca w laboratorium zaowocowała książką napisaną pod jego re-dakcją: Карболит. Его производство и свойства129. W 1925 roku o. Paweł wyjechał jeszcze dobrowolnie na Kaukaz. Jego zainteresowania materiało-znawstwem skierowały go w rodzinne strony, by poszukiwać nowych mate-riałów na izolatory. Chciał je produkować z topionego bazaltu. W 1927 roku został członkiem redakcji Encyklopedii technicznej130, ostatnie artykuły do korekty przysyłano mu już do więzienia. Przygotował 124 artykuły w tomach 1-16. Prace nad elektrycznością i z zakresu materiałoznawstwa były związa-ne z jego zaangażowaniem w prace Najwyższej Rady Gospodarczej ZSRR [Главэнерго ВСНХ РСФСР] jako członka naukowego. Był autorem przy-najmniej 12 patentów, głównie z dziedziny chemii i elektrotechniki, w tym oleju do maszyn Dekanit (1927), nazwanym tak z okazji dziesięciolecia Kra-ju Rad. W 1928 roku o. Paweł przyjął posadę kierownika we Wszechzwiąz-kowym Instytucie Elektrotechnicznym im. K. Kruga, a 5 stycznia 1930 roku awansował na pomocnika dyrektora do spraw naukowych tegoż instytutu.
125 Znajomość z Lwem Trockim jak również z Nikołajem Iwanowiczem Bucharinem zapewne przyczyniła się do wzmożenia prześladowań wobec o. Pawła, por. Сергей Алек-сандр Волков, П. А. Флоренский, w: Pro et contra, s. 159-160.
126 Павел А. Флоренский, Диэлектрики и их техническое применение, Москва, Р.И.О. Главэлектро ВСНХ, 1924.
127 Jeżeli się czymś zajmował, to z wielką fachowością zgłębiał interdyscyplinarnie podstawy i zasady danej dziedziny naukowej i potrafił komunikatywnie przedstawić efek-ty swoich przemyśleń.
128 Сергей Александрович Левицкий, Отец Павел Флоренский, w: Очерки
по истории русской философской и общественной мысли, t. 2. XX в., Москва,
Издательство – Канон 1996, opublikowane w: Pro et contra, s. 446; Андроник игумен,
Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 27-28.
129 Praca była finansowana przez Najwyższą Radę Gospodarczą ZSRR [ВСНХ] w 1928 r.
130 Большая техническая энциклопедия; powstawała w latach 1927-1934.
46 ŻYCIORYS
W maju 1932 roku został członkiem Komisji do spraw standaryzacji znaczeń,
terminów i symboli przy Radzie Pracy131. Zawsze jednak próbował prowa-dzić działania naukowo-dydaktyczne, był kierownikiem Katedry Inżynierii Materiałowej w Instytucie Elektroniki. Wykłady prowadził aż do 1931 roku z przerwą na kilkumiesięczną zsyłkę, w 1928 roku, do Niżnego Nowogrodu. Po powrocie uczestniczył w pierwszej (1929) i drugiej (1931) wszechzwiąz-kowej konferencji na temat materiałów izolacyjnych. W 1932 roku prowa-dził Курс электротехнического материаловедения. Ostatnia jego praca przed drugim aresztowaniem to artykuł Физика на службе математики132; po 1933 roku posłużyła jako jeden z powodów do aresztowania, z którego już nie powrócił133.
Ataki na Fłorenskiego rozpoczęły się już od 1922 roku, był łatwo rozpo-znawalny jako kapłan. Pisano na niego donosy i tak zwane artykuły-donosy. Jego wpływ na studentów i działania w Wyższych Pracowniach Artystyczno--Technicznych134 [ВХУТЕМАС] wywoływały bardzo negatywne emocjonal-nie reakcje wśród prawdziwych bolszewików, owładniętych emocjonal-nienawiścią do Cerkwi. Na pierwszy ogień poszła krytyka dzieła Sól ziemi. Henryk Paproc-ki w posłowiu do tegoż dzieła podaje przykład oczerniający FłorensPaproc-kiego. W. Ter-Oganesjan [В. Тер-Оганесян] w swoim artykule-donosie wyrażał zdziwienie, że kogoś, kto z pełnym uznaniem opisuje życie przedstawiciela
starczestwa, można nazwać wielkim uczonym135. Fłorenski pozostał wierny tępionemu przez władze państwowe patriarsze Tichonowi [Wasilij Iwanowicz Biełławin, Ти́хон, Васи́лий Ива́нович Белла́вин]136, wobec czego był ostro
131 W oryginale: Комиссию по стандартизации научно-технических обозначений, терминов и символов при Совете Труда и Обороны СССР.
132 Wydane w Moskwie przez Социалистическая реконструкция и наука, 1932.
133 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 27-28.
134 Por. przyp. 111 niniejszej pracy.
135 W artykule donosie pisano: To, że istnieją teolodzy, którzy nie mogą nie pisać o
ży-wotach świętych, to jeszcze można zrozumieć. Jeśli jednak teolodzy ci są oficjalnie nazywani »wybitnymi uczonymi« – to jest zupełnie niezrozumiałe. Cytat za Henryk Paprocki, Święty jako symbol świata innego, w: Sól ziemi, s. 120.
136 Po pobycie w areszcie domowym i prawie codziennych przesłuchaniach na Łubian-ce, patriarcha w 1923 r. odzyskał wolność. Był obrońcą poszanowania relikwii w cerkwiach, sprzeciwiał się konfiskacie naczyń liturgicznych oraz tak zwanej akcji otwarcia relikwii. Władza sowiecka jednak zmusiła patriarchę do napisania listu, w którym deklarował skruchę z powodu prowadzonej wcześniej działalności kontrrewolucyjnej. Po długich i systematycz-nych prześladowaniach zapewnił w liście z 16 czerwca 1923 r., że jego stosunek do władzy radzieckiej nie jest już wrogi. Zmarł w 1925 r. Por. Михаил Иванович Вострышев,
47
atakowany przez prasę za szerzenie tak zwanej religijnej ciemnoty137. Zarów-no patriarcha, jak i o. Paweł robili wszystko, co możliwe, by nie dopuścić do zniszczenia i profanacji Ławry Troicko-Siergijewskiej138.
Pierwsze aresztowanie o. Pawła Fłorenskiego w maju 1928 roku było efektem wzmagających się wobec niego prześladowań. Został oskarżony o religijną propagandową działalność pod przykrywką pracy naukowej. Jako dowód przytaczana była książka Амвросий – троицкий резчик XV века139.
Paweł Fłorenski pracował nad nią z Jurijem Ołsufjewem [Юрий Алексан-дрович Олсуфьев] rosyjskim rytownikiem i konserwatorem ikon, któremu wtedy udało się uniknąć aresztowania. Ojciec Paweł po pobycie w więzieniu Butyrki [Бутырская тюрьма] w czerwcu został zesłany do Niżnego No-wogrodu, gdzie pracował w laboratorium radiowym. Również na wygnaniu pisał artykuły do Wielkiej radzieckiej encyklopedii technicznej. Wrócił już we wrześniu dzięki staraniom pierwszej żony Maksyma Gorkiego, Jekatie-riny Pieszkowej [Екатери́на Па́вловна Пешко́ва], która prowadziła szeroką działalność humanitarną.