The functions of teaching aids in the teaching-learning process of students of pedagogy as an example
of Pedagogical Practices Laboratory PWSZ in Chelm
Różnorodność środków dydaktycznych, kompetencje pedagogiczne nauczycieli oraz zaplecze dydaktyczne wykorzystywane podczas realizacji procesu kształcenia powinny wyzwalać kreatywność jego uczestników, zarówno pod względem możliwości ich użycia jak również samodzielnego przygotowania. Nowatorskie sposoby realizacji celów założonych przez osoby prowadzące zajęcia, preferowanie metod aktywizujących, jako najefektywniejszych, z punktu widzenia rezultatów procesu uczenia się, spowodowało swoisty rozkwit w zakresie tworzenia i możliwości wykorzystania środków dydaktycznych.
Celem artykułu jest zaprezentowanie Pracowni Praktyk Pedagogicznych PWSZ w Chełmie w aspekcie funkcji środków dydaktycznych stanowiących jej wyposażenie, która stanowi zaplecze dydaktyczne Katedry Pedagogiki, gdzie realizowane są studia I stopnia na kierunku Pedagogika, przygotowujące do zawodu nauczyciela wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej.
Pracownia Praktyk Pedagogicznych powstała w styczniu 2011r., w ramach Projektu pt.: PRAKTYKA I WIEDZA DROGĄ DO SUKCESU, realizowanego przez Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Chełmie, w odpowiedzi na konkurs dotyczący efektywnego systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu III - Wysoka jakość systemu oświaty, działania 3.3 - Poprawa jakości kształcenia, który jest finansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego i Budżetu Państwa.
Celem przedsięwzięciabyło upowszechnienie nowoczesnych metod pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi, wykorzystujących osobiste doświadczenie, poprzez rozbudzanie wielostronnej aktywności jako czynnika sprzyjającego rozwojowi oraz edukacji człowieka. Zajęcia odbywające się w pracowni mają formę warsztatów dla nauczycieli lub studentów oraz dzieci.
Ich celem głównym jest aktywne poznawanie oraz wielozmysłowe doświadczanie. W czasie wspólnej realizacji zaplanowanych zadań ich uczestnicy mogą znacznie szybciej zdobywać wiedzę i budować głębsze relacje niż w formalnym procesie edukacji, co dodatkowo sprawia, że mają szansę wzmocnić poczucie własnej wartości oraz rozbudzić kreatywne i twórcze działania własne.Założeniem programowym organizatorów pracowni było spełnienie trzech podstawowych postulatów:
- stymulowanie rozwoju osobowości twórczej studenta i poszerzanie jego zainteresowań;
- przygotowanie studenta do wykonywania zawodu nauczyciela;
- przekazanie studentom wiedzy niezbędnej w późniejszej samodzielnej pracy.
Wyposażenie pracowni stanowią pomoce dydaktyczne wykorzystywane w pracy nauczyciela, których zadaniem jest wizualizacja postrzegania otaczającej rzeczywistości przez dziecko oraz ukształtowanie wśród studentów umiejętności wspierania rozwoju dziecka przez ich wykorzystanie w przyszłej pracy nauczyciela. Jak słusznie zauważa Wincenty Okoń „Nasycenie procesu dydaktycznego (…) środkami dydaktycznymi jeszcze nie gwarantuje wzrostu efektywności pracy szkoły. (…) Udział środków w tym procesie polega na tym, że mogą one zastępować i wzbogacać pewne czynności nauczycieli i uczniów, intensyfikując w ten sposób oddziaływanie procesu na osobowość uczniów”1. Zatem celowe staje się wzbogacenie kompetencji studentów w umiejętność krytycznej analizy wykorzystania środków dydaktycznych w procesie kształcenia dziecka oraz umiejętność optymalizacji ich zastosowania. Jak pisze Franciszek Bereźnicki „Jeżeli środki dydaktyczne mają zapewnić poprawny przebieg procesu nauczania – uczenia się, to powinny odpowiadać pewnym warunkom dydaktycznym (poprawność rzeczowa, naukowa, przystępność wartość estetyczna, abstrakcyjność celowość itp.) i technicznym (doskonałość techniczna, prostota, trwałość bezpieczeństwo)”2, a przede wszystkim „Aby środki dydaktyczne były w pełni wartościowym elementem procesu kształcenia, nie mogą stanowić samowystarczalnego składnika, ale powinny być ściśle powiązane z pozostałymi składnikami tego procesu. O doborze i sposobach wykorzystania środków dydaktycznych decyduje nauczyciel, biorąc pod uwagę nie tylko materialne wyposażenie szkoły w środki, ale przede wszystkim zadania dydaktyczne (cele i zadania lekcji), metody nauczania – uczenia się, wiek uczniów, a także właściwości nauczanego przedmiotu”3.
W burzliwie zmieniającej się rzeczywistości, pod wpływem intensywnego rozwoju nowoczesnych technologii, rozszerzeniu ulega zakres definicyjny pojęcia środków dydaktycznych, szczególnie w kierunku środków i narzędzi ICT oraz mediów. W literaturze z zakresu pedagogiki odnajdujemy autorskie definicje, które z jednej strony utożsamiają środki dydaktyczne
1 W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 2003, s. 286.
2 F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, Kraków 2007, s. 371.
3 Tamże, s. 370.
z pomocami naukowymi, przedmiotami służącymi „usprawnieniu pracy dydaktyczno – wychowawczej, dzięki respektowaniu zasady poglądowości oraz umożliwianiu uczniom przeprowadzenia przewidzianych przez program czynności praktycznych” 4 , a z drugiej dokonują rozdziału środków dydaktycznych, „przedmiotów materialnych umożliwiających usprawnienie procesu nauczania – uczenia się i uzyskania optymalnych osiągnięć szkolnych”5, od środków masowej komunikacji, urządzeń takich jak: radio, film, telewizja, Internet i prasa, przekazujących określone treści, komunikaty, poprzez kontakty pośrednie, posługując się obrazem, słowem i dźwiękiem6. Syntezę obu interpretacji odnajdujemy u Bolesława Niemiecko, który pisze „środki dydaktyczne (media dydaktyczne, pomoce naukowe) to pojedyncze przedmioty i urządzenia umożliwiające wielostronne poznawanie rzeczywistości i sprawną komunikację w procesie uczenia się”7 oraz Franciszka Bereźnickiego, który środkami dydaktycznymi nazywa „zarówno przedmioty dostarczające bodźców zmysłowych, jak i urządzenia techniczne, ułatwiające przekazywanie tych bodźców”8. Dokonując analizy przytoczonych definicji warto zauważyć że w zakresie pojęcia środka dydaktycznego odnajdujemy treść, komunikat przekazywany jako zespół bodźców jak np. obraz filmowy, dźwięk, pismo punktowe brajlowskie, podłoże materialne czyli nośnik komunikatu jak np.
taśma filmowa, nośnik z nagraniem dźwiękowym, tekst napisany w systemie Brajla, oraz środek przekazu, czyli urządzenie techniczne, które przetwarza zapisany komunikat jak np. projektor filmowy, odtwarzacz dźwiękowy czy czytnik tekstów brajlowskich, przy czym nośnik wraz z zapisanym na nim komunikatem są zintegrowane tworząc łącznie materiał dydaktyczny9.
Funkcjonujący we współczesnej, polskiej dydaktyce podział środków dydaktycznych zaproponował Wincenty Okoń, który dzieli środki dydaktyczne na dwie grupy, środki dydaktyczne proste, wśród których znajdują się: słowne (teksty drukowane, karty pracy) i wzrokowe (modele, obrazy wykresy), oraz złożone takie jak: techniczne środki wzrokowe (mikroskop), techniczne środki słuchowe (magnetofon), słuchowo – wzrokowe (film, telewizja) i automatyzujące proces dydaktyczny (komputery, tablice interaktywne)10. Biorąc pod uwagę poziom aktywność ucznia Bolesław Niemierko dokonuje podziału środków dydaktycznych na dwie kategorie: środki pasywne dzięki, którym uczeń odbiera informację (takie jak okazy, filmy, modele, obrazy itp.) oraz środki interaktywne dzięki, którym uczeń odbiera i przekazuje informacje (takie jak instrumenty muzyczne, uprawy, hodowle, programy komputerowe itp.), wskazując jednocześnie na możliwość przekazywania dużej ilości
4 Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s. 138.
5 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 408.
6 Por. tamże.
7 B. Niemierko, Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Warszawa 2007, s. 128.
8 F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, dz. cyt., s. 352.
9 Por. W. Strykowski, Audiowizualne materiały dydaktyczne, Warszawa 1984, s. 14-15;
F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, dz. cyt., s. 352.
10 Por. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, dz. cyt., s. 408.
gotowych informacji za pomocą środków pasywnych oraz głębsze zaangażowanie ucznia, wspomagające jego praktyczne działanie za pomocą środków interaktywnych11.
Biorąc pod uwagę proces kształcenia praktycznego studentów pedagogiki, przygotowujących się do wykonywania w przyszłości zawodu nauczyciela, celowe jest analizowanie doboru poszczególnych środków dydaktycznych zarówno pod kątem ich przydatności, funkcjonalności oraz dostosowania do potrzeb dziecka znajdującego się na danym etapie edukacyjnym. Wyłania się zatem potrzeba zapoznania studentów z funkcjami jakie pełnią środki dydaktyczne w realizacji procesu edukacyjnego w placówce, poprzez umiejętne aranżowanie odpowiedniej sytuacji dydaktycznej. Środki dydaktyczne stanowią rodzaj wyposażenia dydaktycznego, będącego elementem sytuacji dydaktycznej, co w następstwie sprawia iż są stosowane podczas każdych zajęć i to od kompetencji nauczyciela zależy poziom ich wykorzystania. Uwzględniając powyższe argumenty przemawiające zdecydowanie za rozważnym i odpowiedzialnym używaniem środków dydaktycznych w procesie edukacji warto wzbogacić program studiów pedagogicznych przygotowujących do zawodu nauczyciela o zajęcia warsztatowe i laboratoria z zakresu tworzenia oraz efektywnego wykorzystania środków dydaktycznych w pracy z dzieckiem. Specyfika zadań związanych z dynamicznym rozwojem dziecka w każdym z aspektów stawia przed nauczycielem wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej dodatkowe wymagania w zakresie wykorzystania różnorodnych środków dydaktycznych nie tylko wspierających prace nauczyciela lecz przede wszystkim wspomagających proces uczenia się dziecka. Odpowiednio zorganizowane poznanie pośrednie, czynności umysłowe i praktyczne aktywizujące wrażenia, spostrzeżenia, wyobraźnię oraz myślenie wpływają na zwiększenie poziomu przyswajania i opanowywania wiedzy i umiejętności u dzieci.
Środki dydaktyczne pełnią zatem szczególną rolę w procesie kształcenia, którą można scharakteryzować poprzez pełnione przez nie funkcje. Franciszek Bereźnicki dzieli te funkcje na motywującą, poznawczą, kształcącą, dydaktyczną i wychowawczą12. Edward Fleming wyróżnia funkcje poznawczą, emocjonalno-motywacyjną, praktyczną, utrwalającą, przyspieszającą i kontrolną13, natomiast Wincenty Okoń opisuje cztery funkcje środków które ułatwiają i pogłębiają poznawanie rzeczywistości, poznawanie wiedzy o rzeczywistości, kształtowanie postaw i emocjonalnego stosunku do rzeczywistości oraz rozwijanie działalności przekształcającej rzeczywistość14, które korespondują z najważniejszymi funkcjami procesu kształcenia oraz trzema rodzajami aktywności człowieka:
11 Por. B. Niemierko, Kształcenie szkolne…, dz. cyt., s. 129.
12 Por. F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, dz. cyt., s. 355-356.
13 Por. E. Fleming, Środki audiowizualne w nauczaniu, Warszawa 1965, s. 44.
14 Por. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, dz. cyt., s. 408.
- aktywność intelektualna → poznawanie świata, wiedzy o świecie i siebie;
- aktywność emocjonalna → przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości;
- aktywność praktyczna → wykorzystanie zdobytej wiedzy w praktyce, zmienianie świata.
Koncepcja kształcenia wielostronnego na której opiera się powyższe rozróżnienie ma na celu ukazanie wychowankom scalonego obrazu świata i wszechstronnego rozwoju ich osobowości poprzez integrację czterech dróg uczenia się przez przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie.
Zarówno podczas organizacji pracowni jak i w projektowaniu oraz realizacji zajęć warsztatowych w Pracowni Praktyk Pedagogicznych PWSZ w Chełmie, prowadzonych z wykorzystaniem zakupionych i wykonanych samodzielnie przez studentów środków dydaktycznych uwzględnia się funkcje pełnione przez środki dydaktyczne, co obrazuje poniższe zestawienie:
Funkcja środka
dydaktycznego Droga uczenia się Aktywność studenta
kształtowanie
Biorąc pod uwagę poszczególne ogniwa procesu kształcenia środki dydaktyczne pełnią następujące funkcje:
- wprowadzającą i motywującą poprzez przygotowanie uczniów do aktywności intelektualnej, organizowanie sytuacji problemowej;
- źródłową i weryfikacyjną wykorzystanie różnych źródeł wiedzy, weryfikacja hipotez;
- syntezującą i utrwalającą, konstruowanie uogólnień, synteza i utrwalanie zdobytej wiedzy;
- zastosowawczą i wdrożeniową, zastosowanie teorii w praktyce, aktywność praktyczna;
- kontrolno – oceniającą, sprawdzanie osiągnięć, wyniki, ocena15.
Kolejnym elementem Pracowni Praktyk Pedagogicznych jest mobilna pracownia komputerowa, która pozwala studentom zarówno na zaprojektowanie zajęć w placówkach z wykorzystaniem nowoczesnych technologii ICT, jak również na zapoznanie się z aktualną ofertą programów edukacyjnych.
Umiejętności obsługi oprogramowania do zarządzania komputerami w sieci oraz wykorzystanie interaktywnej tablicy i specjalistycznego oprogramowania do projektowania zajęć edukacyjnych są nieodzowne w dzisiejszej rzeczywistości edukacyjnej i stanowią dodatkowe kwalifikacje podwyższające atrakcyjność naszych absolwentów na rynku pracy.
Warto zwrócić uwagę, że pomimo dużej atrakcyjności technicznych środków dydaktycznych ich atutem jest również wspieranie procesów umysłowych „(…)nie tylko instrumentalnie, ale w bardziej zasadniczy,
15 Por. F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, dz. cyt., s. 357-358.