Pragmatyka tekstu

Nasuwają się uzasadnione wątpliwości, czy pragmatyka tekstu może być za-liczona do dyscyplin lingwistycznych. Po raz pierwszy pojęcia „pragmatyka”

użył morris (1938, 1972). morris rozróżnia reguły syntaktyczne, semantyczne i pragmatyczne. w odniesieniu do reguł pragmatycznych, które zdaniem wielu lingwistów wykraczają poza granice lingwistyki, morris pisze (1972: 59): „re-guły pragmatyczne określają warunki użycia określonych wyrażeń, o ile tych warunków nie można określić za pomocą reguł syntaktycznych i semantycz-nych”.

morris przyznaje również, że we wszystkich regułach (to znaczy także we wszystkich tekstach) występują elementy pragmatyczne, które wynikają z tego, iż reguły są stosowane w określonych warunkach. „każda reguła pojawia się w aktualnym użyciu jako sposób zachowania, i w tym sensie w przypadku każ-dej reguły mamy do czynienia z elementem pragmatycznym” (morris 1972:

59).jako relacje pragmatyczne określamy przede wszystkim stosunki pomiędzy znakami językowymi (tekstami) i użytkownikami tych znaków (użytkownikami tekstów). Dla wielu lingwistów są to stosunki czysto semantyczne. Dla Her-manna Paula jest oczywiste, że mówiący i słuchacz muszą zostać uwzględnieni podczas wydobywania znaczeń wyrażeń językowych (por. Paul 1960: 74). Po-dobnie karl bühler (1969: 119) stosunki pomiędzy znakami i nadawcą lub od-biorcą określa jako „relacje semantyczne”. taki pogląd reprezentują również bloomfield (1935) i Ullmann (1967).

według wunderlicha (1974: 24 i nast.) języki naturalne są zawsze języ-kami pragmatycznymi. różnią się one znacznie od tzw. języków seman-tycznych (konwencjonalne systemy logiczne) oraz syntakseman-tycznych (języki formalne matematyki, w przypadku których abstrahuje się od wszystkich możliwości interpretacyjnych). teksty językowe są pragmatyczne, ponieważ używa się ich zależnie od okoliczności (osoby, miejsce, czas). Próbę opisa-nia pragmatycznych warunków ich użycia znajdujemy u maasa/wunderlicha (1972: 91):

każdy uczestnik komunikacji musi dysponować następującymi umiejętnościami:

– musi mieć pojęcie o rzeczywistości i o możliwych, dających się z niej wyprowa-dzić światach, aby dokonać lokalizacji tego, o czym chce komunikować;

– musi potrafić nawiązać i zlokalizować kontakt;

– musi potrafić postrzegać oraz posiadać pamięć, jak również umiejętność przewi-dywania w odniesieniu do bieżącego kontekstu rozmowy i sytuacji;

– musi potrafić przyjmować role społeczne wobec innych;

– musi potrafić tworzyć na nowo warunki społeczne;

– musi potrafić komunikować o bieżącej komunikacji;

– musi potrafić artykułować właściwe dźwięki, w celu wyrażenia prawidłowych form językowych, oraz potrafić wyrazić cały kompleks aktu mowy [składający się z treści, wniosków z niej wynikających oraz siły komunikacji (funkcji)]; musi również potrafić odbierać dźwięki, postrzegając je jako realizację form języko-wych oraz rozumiejąc jako sposób wyrażenia całego kompleksu aktu mowy;

musi także odpowiednio stosować oraz rozumieć środki parajęzykowe i poza-językowe.

Z pragmatycznego punktu widzenia każde wyrażenie językowe jest nie tyl-ko wyrażeniem treści, lecz także wyrażeniem intencji. wyrażenie języtyl-kowe jest zatem aktem w ramach sekwencji działań. każdy akt zmienia dotychczasowe stosunki pomiędzy partnerami komunikacji i stwarza przesłanki dla dalszych działań o charakterze językowym i pozajęzykowym.

ważność przemyśleń dotyczących pragmatyki tekstu chcemy wyjaśnić po-niżej na przykładzie „formuł” typowych dla danego języka. Pod pojęciem

„formuły” rozumiemy „specyficzne dla danej sytuacji »zwroty« lub »idiomy pragmatyczne«” (por. burger 1973). w przypadku idiomów pragmatycznych chodzi o gotowe formuły, które są reprodukowane przez użytkowników da-nego języka i których użycie jest związane z określonymi sytuacjami z życia społecznego, np. Szanowni Państwo, cześć, na zdrowie, z poważaniem itp. Użycie tych formuł jest zdeterminowane w podwójny sposób:

1. są one stabilne pod względem formalno-językowym (strukturalnym), 2. ich użycie jest związane z określonymi sytuacjami, tzn. utrwalone

prag-matycznie.

wyrażenia stałe pod względem pragmatycznym lyons nazywa „situatio-nally-bound expressions” (1968: 177) i „socially-prescribed utterances” (1968:

416).

Zależność sytuacyjna użycia formuł obejmuje m.in. następujące cechy:

1. typ wydarzeń intersubiektywnych (np. rozpoczęcie jakiejś mowy, pożeg-nanie, biesiada w zamkniętym kręgu, zakończenie oficjalnego pisma);

2. stosunki pomiędzy uczestniczącymi w danym wydarzeniu (oficjalne, prywatne, rodzinne, intymne);

3. społeczna pozycja partnerów;

4. kanał komunikacyjny (ustny, pisemny, telefoniczny).

istnieją formuły, których używa się wyłącznie przy spotkaniu (np. Wie geht’s? [Co słychać?]), oraz formuły stosowane wyłącznie przy pożegnaniu (np. Lebe wohl! [Bywaj zdrów!]). są jednak również formuły, które mogą być używane w obu typach sytuacji, jak np. Guten Abend! [Dobry wieczór!]. ważna jest w tym przypadku pora dnia. Pragmatycznie utrwalone zwroty są spe-cyficzne dla danego języka. (Np. w języku polskim używa się przy pożeg-naniu wieczorem formuły Dobranoc, w języku niemieckim natomiast Gute Nacht! [Dobranoc!] mówi się bezpośrednio przed pójściem spać, w pozo-stałych przypadkach Guten Abend!² [Dobry wieczór!]). istnieją także formu-ły, które występują wyłącznie w języku mówionym (np. Auf Wiedersehen!

[Do widzenia!/ Do zobaczenia!], Auf Wiederhören! [ Do usłyszenia!]), i formuły stosowane jedynie w języku pisanym (np. Mit vorzüglicher Hochachtung³ [Z po-ważaniem]).

2.1. Parafrazowanie pragmatyczne

rosnące znaczenie pragmatyki w ramach lingwistyki tekstu ma różne źródła, do których należy, oprócz semiotycznej tradycji Peirce’a i morrisa oraz teorii aktów mowy austina i searle’a, dogłębne zainteresowanie, jakie językoznaw-cy okazują wszelkim aktom komunikajęzykoznaw-cyjnym. Pojęcie „sytuacji” jest jednym z aksjomatycznych pojęć pragmatycznych, to jest nawiązujących do praktyki, analiz i teorii.

Punktem wyjścia zorientowanej pragmatycznie analizy aktów mowy jest sytuacja komunikacyjna, której podstawowymi elementami są role sytua-cyjne „mówiącego” i „słuchacza”. Ponieważ obaj partnerzy w różny sposób uczestniczą w zdarzeniu tekstowym, to znaczy w różny sposób wchodzą ze sobą w interakcje w celu porozumienia się, możliwe lub konieczne okazują się w związku z tym teorie dotyczące mówiącego i słuchacza lub lingwistyka

mó-2 chodzi o formułę używaną wieczorem.

3 w języku niemieckim ta forma brzmi już bardzo archaicznie. w komunikacji oficjalnej najczęściej używany jest zwrot konkurencyjny: Mit freundlichen Grüßen.

wiącego i słuchacza. odmienność perspektyw mówiącego i słuchacza można uzasadnić za pomocą następujących pytań, które należy rozumieć jako główne interpretacje sytuacyjne:

1. z pozycji mówiącego: co powiem, aby słuchacz mnie zrozumiał?

2. z perspektywy słuchacza: co ma na myśli mówiący, wyrażając to, co powiedział?

Podczas gdy lingwistyka mówiącego kładzie nacisk na aspekt celowego tworzenia (generowania) wyrażeń językowych (wypowiedzeń, tekstów), lin-gwistyka słuchacza akcentuje przede wszystkim hermeneutyczny aspekt me-tod interpretacyjnych, za pomocą których operuje się danym tekstem.

jest rzeczą znamienną, że dominująca lingwistyka systemowa „odgórnie”

zneutralizowała to pragmatyczne ujęcie roli mówiącego i słuchacza. Na wysokim poziomie abstrakcji system języka lub kod językowy traktuje się jako zasadniczo jednorodną, identyczną dla obu partnerów komunikacyjnych płaszczyznę porozumiewania. w przeciwieństwie do strukturalnej lingwistyki systemowej lingwistycznie zorientowane literaturoznawstwo, wychodząc od estetycznej jakości tekstów artystycznych, uznało pragmatyczną otwartość tekstów literackich oraz podjęło próbę ich zbadania. Zdaniem wielu teorety-ków literatury pragmatyczna otwartość tekstów artystycznych konstytuowana jest poprzez tzw. ślady wytwarzania tekstu, które są w nich zawarte (poniekąd permanentna obecność mówiącego), oraz poprzez zdolność zapamiętywania takich tekstów (permanentny napływ nowych informacji wskutek czynności recepcyjnych czytelnika). wskutek tego tekst ambitniejszy artystycznie uznaje się za otwarte laboratorium tekstowe, w którym czytelnicy nie tylko używa-ją stworzonych przez autora tekstu „instrumentów” (jednostek tekstu), lecz również mogą je wzbogacać o nowe funkcje.

Z potencjalną wieloinformacyjnością wysokowartościowych tekstów lite-rackich kontrastuje ujednoznaczniająca illokucyjność wielu wypowiedzeń z ję-zyka potocznego. Przed psem można ostrzegać używając jednego z następują-cych alternatywnych sformułowań:

1. Uwaga zły pies!

2. Nie podchodź za blisko, może ugryźć!

3. ten kundel już mnie kiedyś ugryzł.

4. (ty) chyba chcesz, żeby cię ugryzł?

(Przykłady por. ströbl 1977: 374)

te ostrzeżenia różnią się od siebie treścią informacyjną, ich funkcja illoku-cyjna (intencja) jest jednak w tym sensie podobna, że są one wszystkie ostrze-żeniem przed psem. jeśli wiele różnych wypowiedzeń opiera się na illokucyjnej jednoznaczności, można mówić w oparciu o wunderlicha (1970: 338) o „pa-rafrazach pragmatycznych”.

Parafrazy pragmatyczne lub funkcjonalne są zależne w sposób szczególny od warunków sytuacyjnych. ströbel (1977) udowadnia w swoim artykule Zur Erklärung der funktionalen Paraphrasen [Istota parafraz funkcjonalnych], iż zjawisko parafrazowania pragmatycznego należy traktować jako podstawowy element językowej interpretacji sytuacji ze strony mówiącego. różnorodność możliwo-ści parafrazowania w celu uporania się z wymogami danej sytuacji uwidacznia następujący przykład ströbla (1977: 377 i 378):

11. czy może mi Pan/Pani powiedzieć, jak dojdę do ulicy Goethego?

12. czy może mi Pan/Pani powiedzieć, jak dojść do ulicy Goethego?

13. czy może mi Pan/Pani powiedzieć, gdzie jest ulica Goethego?

14. czy wie może Pan/Pani, jak dojdę do ulicy Goethego?

15. czy wie może Pan/Pani, jak dojść do ulicy Goethego?

16. czy wie może Pan/Pani, gdzie jest ulica Goethego?

17. jak dojdę do ulicy Goethego?

18. jak dojść do ulicy Goethego?

19. Gdzie jest ulica Goethego?

20. Do ulicy Goethego? (chociażby np. powiedziane z okna jednego samochodu do kierowcy drugiego przed czerwonym światłem na skrzyżowaniu)

21. Ulica Goethego? (chociażby np. pytanie obcokrajowca) 22. szukam ulicy Goethego.

23. chciałbym/chciałabym na ulicę Goethego.⁴

Pragmatykę tekstu określiliśmy jako najobszerniejszą subdyscyplinę na-uki o tekście. w tym krótkim podrozdziale podjęliśmy próbę ukazania, gdzie w przyszłości w pragmatyce tekstu należy szukać problemów badawczych.

mamy nadzieję, że na przykładzie „idiomów pragmatycznych” i „parafraz pragmatycznych” udało nam się pokazać, iż podejście pragmatyczne umożli-wia wykrycie i opisanie ważnych elementów i procesów tekstowych.

Literatura

austin, john (1962): How to do Things with Words. oxford 1962.

bachtin, michaił (1977): Problem tekstu. „twórczość” 5, 50-58.

bloomfield, leonard (1935): Language. london.

bühler, karl (1969): Die Axiomatik der Sprachwissenschaft. Frankfurt am main.

burger, Harald (1973): Idiomatik des Deutschen. tübingen.

Harweg, roland (1968 ): Pronomina und Textkonstitution. münchen.

4 jedna z parafraz: Kennen Sie die Goethestraße? nie ma dosłownego odpowiednika w języku polskim. jej tłumaczenie pokrywa się z przykładem 16.

Humboldt, wilhelm von (1963): Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaus und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschen. w: Werke. tom 3: Schriften zur Sprachphilosophie. Darmstadt, 368-756.

lyons, john (1968): Introduction to Theoretical Linguistics. cambridge.

maas, Utz/ wunderlich, Dieter (1972): Pragmatik und sprachliches Handeln. Frankfurt am main.

morris, charles (1938, 1972): Foundations of the Theory of Signs. chicago [niemieckie tłumaczenie: Grundlagen der Zeichentheorie. münchen].

Paul, Hermanna (1960): Prinzipien der Sprachgeschichte. Darmstadt.

searle, john rogers (1969): Speech Acts. cambridge.

ströbl, alex (1977): Zur Erklärung von funktionalen Paraphrasen. w: Gaberell Drachman (ed.): Salzburger Beiträge zur Linguistik. Akten des 2. Salzburger Frühlingstagung für Lin-guistik (Salzburg vom 29. bis 31. Mai 1975). tübingen, 373-383.

Ullmann, stephen (1967): Grundzüge der Semantik. Die Bedeutung in sprachwissenschaftlicher Sicht. berlin.

wunderlich, Dieter (1970): Sprechakte. w: Utz maas, Dieter wunderlich (1972): Prag-matik und sprachliches Handeln. Frankfurt am main, 69-188.

wunderlich, Dieter (1974): Grundlagen der Linguistik. reinbek bei Hamburg.

Źródło:

Zdzisław wawrzyniak (1980): Einführung in die Textwissenschaft. Probleme der Textbildung im Deutschen [Wprowadzenie do nauki o tekście. Problemy tworzenia tekstów w języku niemieckim], roz-działy: Textverstehen i Textpragmatik [Rozumienie tekstu i Pragmatyka tekstu]. PwN: warszawa, 63-68.

tłumaczenie: agnieszka mac (Uniwersytet rzeszowski)