Prawo do obrony

1. Wysokość podlegających zwrotowi kosztów obrony w sprawach z oskarżenia publicznego

W zainteresowaniu Rzecznika pozostaje problematyka zwrotu kosztów obrońców w sprawach karnych. Wysokość zasądzonych kosztów obrony nie może przekroczyć sześciokrotności stawki minimalnej wskazanej w rozporządzeniu Ministra Sprawie-dliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie¹²¹ oraz rozporządzeniu w sprawie opłat za czynności radców prawnych¹²². Regulacja ta nie wzbudza większych zastrze-żeń w sprawach o niewielkim stopniu skomplikowania, w których górna granica opłat za czynności obrońcy odpowiada realiom ekonomicznym. Inaczej jednak jest w przy-padku spraw skomplikowanych i długotrwałych, gdy koszty obrony często znacznie przewyższają sześciokrotność stawki minimalnej. Wówczas w  razie uniewinnienia oskarżonego czy umorzenia postępowania w  sprawie z  oskarżenia publicznego, to obywatel pokrywa w zasadniczej części koszty obrony, a nie strona przegrywająca, czyli Skarb Państwa. Takie rozwiązanie narusza konstytucyjne gwarancje prawa do

120 V.510.176.2015 z 20 grudnia 2016 r.

121 Rozporządzenie z 22 października 2015 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 1800).

122 Rozporządzenie z 22 października 2015 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 1804).

obrony, a także poczucie sprawiedliwości społecznej. Rzecznik zwrócił się¹²³ do Mi-nistra Sprawiedliwości o  wprowadzenie odpowiednich zmian w  rozporządzeniach, pozwalających na wzmocnienie prawa do obrony.

W  odpowiedzi Minister poinformował¹²⁴, że obowiązujące regulacje ustawowe oraz te zawarte w rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości umożliwiają uzyskanie zwrotu kosztów obrony w wysokości urealnionej i maksymalnie zbliżonej do wyna-grodzenia pełnomocnika, określanego według relacji rynkowych. Wskazane regulacje nie uchybiają konstytucyjnemu prawu do obrony. Przyjęte rozwiązania mają ten wa-lor, że nie pozwalają na zwrot kosztów obrony, nawet rzeczywiście poniesionych, jeśli koszty te są nieracjonalnie wysokie i nie były uzasadnione, przy czym ocenę tej kwestii pozostawiają niezawisłemu sądowi, orzekającemu w granicach prawa.

2. Wnoszenie sprzeciwu od wyroku nakazowego

Do Rzecznika zwróciła się osoba ukarana za wykroczenie grzywną, na mocy wyro-ku nakazowego. Po wniesieniu sprzeciwu od wyrowyro-ku osoba ta została skazana na karę aresztu. Stało się tak dlatego, że sąd rozpoznający sprawę po wniesieniu sprzeciwu nie jest związany treścią wyroku nakazowego, który traci moc. Sprawa zaczyna się od nowa, a sąd może orzec karę surowszą. W ocenie Rzecznika zasada niepogarszania sytuacji skazanego w wyniku wyroku w postępowaniu odwoławczym, zwana zakazem reformationis in peius, powinna być stosowana nie tylko do środków odwoławczych, ale także do innych środków zaskarżenia, w tym sprzeciwu od wyroku nakazowego.

Konstrukcja sprzeciwu od wyroku nakazowego wywołuje szereg wątpliwości z punktu widzenia realizacji prawa do obrony oraz prawa do zaskarżenia wyroku, zarówno w świetle postanowień Konstytucji, jak i standardów wynikających z prawa między-narodowego. Wniesienie sprzeciwu przez obrońcę może spowodować zmianę nieko-rzystną dla oskarżonego. Tymczasem obrońca może podejmować czynności proceso-we jedynie na korzyść oskarżonego. Z kolei zaniechanie wniesienia sprzeciwu z obawy przed surowszą karą powoduje utratę możliwości rozpatrzenia sprawy w normalnym trybie instancyjnym, w tym możliwości wniesienia apelacji. Rzecznik zwrócił się¹²⁵ do Ministra Sprawiedliwości o dokonanie analizy problemu i przedstawienie stanowiska w sprawie.

Wobec braku odpowiedzi z resortu, Rzecznik ponownie zwrócił się¹²⁶ do Ministra z prośbą o rozważenie dokonania analizy problematyki poruszonej w powyższym wy-stąpieniu oraz poinformowanie o stanowisku zajętym w sprawie”.

123 II.510.1983.2014 z 12 stycznia 2016 r. i 9 marca 2016 r.

124 Pismo z 15 lutego 2016 r.

125 II.511.1227.2015 z 19 stycznia 2016 r.

126 Pismo z 24 października 2016 r.

3. Prawa osób podejrzanych

W wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik zwrócił się¹²⁷ z postulatem dokonania przeglądu przepisów dotyczących osób podejrzanych i rozważenia moż-liwości rozszerzenia ich uprawnień procesowych. Konieczne wydaje się precyzyjne ustalenie definicji „osoby podejrzanej”, a także katalogu jej praw i obowiązków w po-stępowaniu karnym. Jest to szczególnie istotne z uwagi na fakt, że wobec osoby podej-rzanej można zastosować czynności procesowe, takie jak zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie na zarządzenie prokuratora, a także pobrać odciski daktyloskopijne, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próbki pisma, zapachu, wykonać fotogra-fię lub utrwalić głos tej osoby. Można uznać, że obecnie status osoby podejrzanej jest z nieuzasadnionych powodów gorszy niż podejrzanego lub oskarżonego. Istnieje oba-wa, że organy wymiaru sprawiedliwości mogą utrzymywać świadka w grupie osób podejrzanych i prowadzić wobec niego czynności, których przeprowadzenie byłoby utrudnione w przypadku nadania mu statusu podejrzanego. Taki stan rzeczy wywołu-je wątpliwości co do zgodności z konstytucyjnym prawem do obrony i przemawia za wzmocnieniem statusu osoby podejrzanej.

Minister podzielił¹²⁸ opinię Rzecznika. Zapowiedział, że konieczne zmiany w tym zakresie zostaną wprowadzone w ramach wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europej-skiego i Rady w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i po-stępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności¹²⁹. Resort sprawiedliwości wystąpił z wnioskiem o zgłoszenie projektu wprowadzającego tę dyrektywę do wykazu prac legislacyjnych Rady Ministrów z terminem realizacji do końca II kwartału 2016 r. Minister wskazał ponadto, że projekt przewiduje zachowanie odrębnego statusu osoby podejrzanej i podejrzanego, przy jednoczesnym rozszerze-niu gwarancji procesowych osoby podejrzanej. Projektuje się także uporządkowanie regulacji dotyczących osoby podejrzanej. Wprowadzone zostaną mechanizmy służące lepszej realizacji prawa do obrony.

4. Prawo osoby zatrzymanej do kontaktów z adwokatem bądź radcą prawnym

Osobie zatrzymanej przysługuje prawo do obrony. Dlatego zasady kontaktu z ad-wokatem bądź radcą prawnym dla wszystkich zatrzymanych powinny być jednolite, jasne i precyzyjne. Dotyczy to także uregulowania kontaktów telefonicznych zatrzy-manego z adwokatem. W sytuacji zatrzymania podstawowe znaczenie ma

przystęp-127 II.501.1.2016 z 1 lutego 2016 r.

128 Pismo z 9 marca 2016 r.

129 Dyrektywa 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r.

na informacja, przekazana przez funkcjonariuszy policji, o prawach przysługujących osobie zatrzymanej, w tym o prawie do rozmowy z adwokatem. Na te kwestie Rzecz-nik zwrócił uwagę w wystąpieniach do Ministra Sprawiedliwości oraz PełnomocRzecz-nika Komendanta Głównego Policji ds. Ochrony Praw Człowieka.

Zatrzymanemu należy niezwłocznie umożliwić – na jego żądanie – nawiązanie kontaktu z adwokatem (radcą prawnym), a także bezpośrednią z nim rozmowę. Prze-pisy nie precyzują jednak, czy zatrzymany może kontaktować się z adwokatem rów-nież telefonicznie. W praktyce to się nie zdarza. W ocenie Rzecznika, jak rówrów-nież Naczelnej Rady Adwokackiej, konieczne jest doprecyzowanie postanowień Kodeksu postępowania karnego w tym zakresie. Z doświadczenia adwokatów wynika ponadto, że zatrzymani niejednokrotnie są skutecznie zniechęcani do skorzystania z fachowej pomocy prawnej przez samych zatrzymujących. Rzadko dochodzi do sytuacji, aby osoba zatrzymana stanowczo żądała umożliwienia kontaktu z adwokatem. W wystą-pieniu do Pełnomocnika Komendanta Głównego Policji ds. Ochrony Praw Człowieka, Rzecznik zwrócił się¹³⁰ o  podjęcie odpowiednich działań, w  tym szkoleń dla funk-cjonariuszy policji, które zwrócą uwagę na znaczenie w postępowaniu karnym infor-mowania osób zatrzymanych o przysługujących im prawach. Istotne uprawnienia dla osób zatrzymanych, podejrzanych i oskarżonych gwarantuje dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w po-stępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumienia się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności¹³¹. W wy-stąpieniu do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik zwrócił się¹³² o informacje na temat procesu implementacji tej dyrektywy oraz o rozważenie zmiany przepisów, tak aby prawo do adwokata lub radcy prawnego dla zatrzymanego było w pełni urzeczywist-nione w praktyce.

Minister Sprawiedliwości nie podzielił¹³³ opinii Rzecznika odnośnie zmian w Ko-deksie postępowania karnego dotyczących kontaktów telefonicznych zatrzymanego z adwokatem lub radcą prawnym i nie dostrzegł konieczności zmian legislacyjnych w tym zakresie. Jego zdaniem wszystkie kwestie dotyczące kontaktu zatrzymanego z adwokatem są prawidłowo uregulowane i nie wymagają korekty.

Rzecznik ponownie skierował¹³⁴ wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o udzielenie informacji, na jakim etapie jest obecnie proces implementacji do polskie-go porządku prawnepolskie-go przepisów Parlamentu Europejskiepolskie-go i Rady nr 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie dostępu do adwokata w postępowaniu kar-nym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w spra-wie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbaw spra-wieniu wolności i prawa do

po-130 II.5150.9.2014 z 29 kwietnia 2016 r.

131 Dyrektywa nr 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r.

132 II.5150.9.2014 z 29 kwietnia 2016 r.

133 Pismo z 30 czerwca 2016 r.

134 Pismo z 25 stycznia 2017 r.

rozumienia się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności i jakie zmiany prawa przewidziane są w tym zakresie.

Jednocześnie Rzecznik ponownie zwrócił się¹³⁵ do Pełnomocnika Komendanta Głównego Policji ds. Ochrony Praw Człowieka przypominając, że w odpowiedzi na poprzednie wystąpienie Pełnomocnik przytoczył¹³⁶ treść planowanej nowelizacji wy-tycznych nr 1 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 lipca 2015 r. w sprawie wyko-nywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów. Zgodnie z nowelizacją § 87 pkt 6 wytycznych miał przyjąć następujące brzmienie: „W proto-kole z zatrzymania osoby odnotowuje się oświadczenia złożone przez zatrzymanego po poinformowaniu go o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w sposób określony w ust. 1. Wręczając zatrzymanemu pisemne pouczenie o przy-sługujących zatrzymanemu uprawnieniach w postępowaniu karnym, należy równo-cześnie wyjaśnić mu zawarte w nim treści. Kopię podpisanego przez zatrzymanego pouczenia załącza się do akt głównych postępowania.” Rzecznik zwrócił się zatem o udzielenie informacji o podjętych działaniach w przedmiocie nowelizacji wytycz-nych nr 1 Komendanta Głównego Policji, jak również o rozważenie podjęcia działań (w tym szkoleń) dotyczących uwrażliwienia funkcjonariuszy Policji na znaczenie sku-tecznego informowania osób zatrzymanych o ich prawach, w szczególności o prawie do kontaktu z adwokatem lub radcą prawym.

5. Wykorzystanie w procesie karnym dowodów zebranych nielegalnie – tzw. owoce zatrutego drzewa

We wniosku do Trybunału Konstytucyjnego Rzecznik zaskarżył¹³⁷ przepis art. 168a Kodeksu postępowania karnego¹³⁸ mówiący, że dowodu nie można uznać za niedo-puszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego. Zdaniem Rzecznika przepis ten, w brzmieniu obowiązującym od 15 kwietnia 2016 r., jest niezgodny z konstytucyjnym prawem do obrony, prawem do sądu, prawem do prywatności, prawem do ochrony tajemnicy komunikowania się, a także zakazem tortur. Kwestionowany przepis jest niezgodny także z zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, która opiera się na pewności prawa, a więc takim zespole cech przysługujących prawu, które zapewniają jednostce bezpieczeństwo prawne.

W ocenie Rzecznika trudno jest znaleźć uzasadnienie dla przepisu, który nakłada na sąd nie tylko możliwość, ale też obowiązek uwzględnienia dowodów pozyskanych nielegalnie. Zobowiązanie sądu do uwzględnienia dowodu, który został pozyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego

naru-135 Pismo z 25 stycznia 2017 r.

136 Pismo z 17 maja 2016 r.

137 II.510.360.2016 z 6 maja 2016 r., sygn. akt K 27/16.

138 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.).

sza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy. Nie zmienia tego wprowadzenie wyjątków, które uniemożliwiają przeprowadzenie dowodu pozyskanego w  związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych w wyni-ku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności. Procedura karna ma być skonstruowana w taki sposób, aby gwarantowała sprawiedliwe rozpoznanie sprawy, a więc z poszanowaniem prawa, a także upraw-nień stron i uczestników postępowania. Naruszeniem zasady rzetelnego procesu jest oparcie materiału dowodowego na bezpodstawnej prowokacji prowadzonej w ramach czynności operacyjnych. Taki materiał dowodowy nie powinien zostać uwzględnio-ny przez sąd. Zaprzeczeniem obowiązku działania przez orgauwzględnio-ny władzy publicznej na podstawie i w granicach prawa jest nakazanie sądom uwzględniania w postępo-waniu dowodów pozyskanych przez organy władzy publicznej w sposób niezgodny z prawem. Taki wymóg nałożony na sądy może nawet zachęcać organy państwa do pozyskania materiału dowodowego bez względu na ograniczenia prawne. Prawo do obrony, aby mogło być skutecznie realizowane, wymaga możliwości przewidywania sposobu działania oskarżyciela publicznego. Taką możliwość daje tylko gwarancja, że działa on w sposób praworządny, a więc w granicach i na podstawie prawa. Bezprawne pozyskiwanie dowodów przez organy władzy publicznej może też naruszać konstytu-cyjne prawo do prywatności.

Sprawa dotychczas nie została rozpoznana przez Trybunał Konstytucyjny.

6. Udział osoby zatrzymanej w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na zatrzymanie

Rzecznik zgłosił¹³⁹ udział w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej doty-czącej udziału osoby zatrzymanej w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na za-trzymanie i przedstawił stanowisko, że przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia¹⁴⁰ w zakresie, w jakim nie gwarantują osobie zatrzymanej prawa do udziału w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na zatrzymanie – są niezgodne z konstytucyjnym prawem do sądu i prawem do obrony.

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia wprowadza zasadę odbywania posiedzeń bez udziału stron. Przepisy regulujące postępowanie w sprawach o wykro-czenia nie przewidują wprost możliwości udziału strony w posiedzeniu sądu rozpatru-jącego zażalenie na zatrzymanie, co oznacza, że udział strony w takim posiedzeniu jest niemożliwy, chyba że inaczej zarządzi prezes sądu lub sąd. Uniemożliwienie udziału w posiedzeniu w sprawie będącej przedmiotem skargi narusza nie tylko zasadę spra-wiedliwości proceduralnej, ale także zasadę gwarantującą prawo do obrony. Z prawa do obrony wynika także prawo do udziału w czynnościach procesowych. Prawo udzia-łu w posiedzeniu oznacza zarówno możliwość fizycznej obecności, jak i aktywności

139 II.517.2.2016 z 21 maja 2016 r., sygn. akt SK 6/16.

140 Ustawa z 24 sierpnia 2001 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 395, z późn. zm.).

w jej trakcie. Ustawodawca nie wykazał, w sposób przekonujący, jakichkolwiek dóbr, które mogłyby zostać naruszone przez dopuszczenie strony do udziału w takim po-siedzeniu.

Sprawa dotychczas nie została rozpoznana przez Trybunał Konstytucyjny.

Problem powyższy Rzecznik zasygnalizował¹⁴¹ także w wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości.

Minister podzielił¹⁴² wątpliwości Rzecznika, co do konstytucyjności rozwiązań normatywnych w zakresie, w jakim nie gwarantują one osobie zatrzymanej w toku postępowania o wykroczenie możliwości wzięcia działu w posiedzeniu sądu rozpatru-jącego zażalenie na zatrzymanie. Minister podkreślił, iż podjęcie prac legislacyjnych zmierzających do wypracowania w tym zakresie stosownych zmian normatywnych jest zasadne. Jednocześnie poinformował, iż stanowisko zajęte przez Rzecznika będzie brane pod uwagę przy najbliższych pracach nowelizacyjnych k.p.s.w.

7. Uprawnienia świadka do odmowy udzielania odpowiedzi

Rzecznik z zadowoleniem przyjął informację o podjęciu prac legislacyjnych w kie-runku postulowanego od dłuższego czasu rozszerzenia zakresu przedmiotowego uprawnienia świadka do odmowy udzielenia odpowiedzi. Wskutek nowelizacji Ko-deksu postępowania karnego dokonanej w 2003 r. ograniczono możliwość uchylenia się przez świadka od odpowiedzi na pytanie jedynie do narażania się na odpowie-dzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Tym samym w obecnym stanie prawnym nie jest możliwe uchylenie się od odpowiedzi, gdy świadkowi lub osobie jemu najbliższej grozi narażenie się na odpowiedzialność za wykroczenie lub wykro-czenia skarbowe. Należy podkreślić, że art. 42 ust. 2 Konstytucji, regulujący prawo jednostki do obrony w postępowaniu karnym odnosi się nie tylko do postępowania w sprawach o przestępstwa, lecz do każdego postępowania zmierzającego do ukarania sprawcy. W wystąpieniu do Przewodniczącego Komisji do Spraw Petycji Sejmu RP Rzecznik wyraził¹⁴³ nadzieję, że zostaną podjęte działania legislacyjne zapewniające szerszą realizację praw jednostki w zakresie prawa represyjnego.