prawo do zdrowia a prawo do życia

Fundamentalnym dobrem konwencyjnym podlegającym bezwarunko-wej ochronie jest „życie”, rozumiane jako „trwanie istoty ludzkiej”, które dotyczy każdego człowieka i jako takie podlega gwarancjom ustawowym⁶². Art. 2 eKpcz nie dotyczy „jakości życia”, w tym faktorów wpływających na zdrowostan człowieka, zarówno zmiennych zależnych od jednostki (sposób życia, uzależnienia i nałogi), jak i od niej niezależnych (przebyte choroby, uwarunkowania genetyczne, czynniki meteopatyczne), z wyjątkiem inge-rencji osób trzecich oraz państwa i jego aparatu⁶³. Zasadnicze płaszczyzny, na których ścierają się życie i zdrowie, dotyczą wzajemnego warunkowania się tych dóbr. przykładowo, ingerowanie w zdrowie może w określonych sytuacjach pozbawić życia⁶⁴.

odpowiedniego trybu postępowania i właściwych środków odwoławczych. Zob.: t. Murphy, op. cit., p. 47.

61 Wyrok etpcz w sprawie Guerra et al. przeciwko Włochom z 19 lutego 1998 r. (skarga nr 14967/89); Wyrok etpcz w sprawie Budayeva et al. przeciwko rosji z 20 marca 2008 r.

(skargi nr 11673/02, 15339/02, 15343/02, 20058/02, 21166/02); Wyrok etpcz w sprawie Hatton et al. przeciwko Wielkiej Brytanii z 2 października 2001 r. (skarga nr 36022/97).

62 Art. 2 eKpcz: 1. prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę.

Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku są-dowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę. 2. pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły: a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą; b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie po-zbawionej wolności zgodnie z prawem, c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania. Wyrok etpcz w sprawie L.c.B. przeciwko Wielkiej Brytanii z 9 września 1998 r. (skarga nr 23413/94).

63 Lech Garlicki podkreśla, że dotyczy to w szczególności konsekwencji choroby, a tak-że innych trudnych sytuacji życiowych, przy czym „trzeba jednak pamiętać, a tak-że rozwijające się orzecznictwo o pozytywnych obowiązkach państwa zaciera częściowo te granice, zwłaszcza w odniesieniu do publicznej służby zdrowia”, zob.: L. Garlicki, Komentarz do art. 2, [w:]

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, t. i. Komentarz do artykułów 1-18, red. L. Garlicki, Warszawa 2010, s. 67, 93-95.

64 Zob. art. 2 eKpcz zd. 1. Wyrok etpcz w sprawie pretty przeciwko Wielkiej Bry-tanii z 29 kwietnia 2002 r. (skarga nr 2346/02), §4: „Nawet gdy zachowanie danej osoby jest niebezpieczne dla jej zdrowia lub groźne dla życia, użycie wobec niej przymusu lub prawa karnego jest ingerencją w życie prywatne”. teza powyższa odnoszona do prawa do

W praktyce orzeczniczej etpcz życie, podobnie zresztą jak zdrowie jako wartość chroniona przez Konwencję, przez długi czas nie zajmowało należnego jej miejsca⁶⁵. Wynika to z faktu, że stosunkowo niedawno „orzecz-nictwo zdefiniowało dalsze sfery zastosowania prawa do życia, zwłaszcza w odniesieniu do funkcjonowania służby zdrowia”, co umożliwiło nadanie normie zawartej w art. 2 eKpcz zastosowanie znacznie wykraczające poza klasyczne przypadki pozbawiania życia, a w ostatnich latach stanowi pod-stawę do wnoszenia skarg głównie przeciwko państwom opiekuńczym⁶⁶.

Obecnie prawo do zdrowia aktualizuje się w następujących sferach pra-wa do życia: w zakazie umyślnego pozbawiania zdrowia jednostki przez funkcjonariuszy organów władzy państwowej i osoby trzecie (aspekt pro-tekcji), a także w nakazie ustanowienia skutecznych mechanizmów usta-wodawczych pozwalających jednostce zachować swój zdrowostan (aspekt prewencji)⁶⁷. Wobec prawa do ochrony zdrowia – art. 2 eKpcz obejmuje zagadnienia niewydolności systemu opieki zdrowotnej, skutkującego nie-odwracalnym rozstrojem zdrowia bądź prowadzącym do bezpośredniego zagrożenia życia ludzkiego wskutek niezapewnienia pHc (aspekt opieki i za-bezpieczenia społecznego)⁶⁸.

prawo jednostki do uzyskania skutecznych mechanizmów prewencji, w aspekcie możności zachowania zdrowostanu, zostało wywiedzione przez etpcz w sprawie powell przeciwko Wielkiej Brytanii⁶⁹. Aspekt prewencji życia w zdrowym środowisku znajdująca coraz większe oparcie orzecznicze. Wyrok etpcz w sprawie powell i ryner przeciwko Wielkiej Brytanii z 16 lipca 1986 r. (skarga nr 9310/81).

65 Orzeczenie etpcz w sprawie Mccann et al. przeciwko Wielkiej Brytanii z 27 wrześ-nia 1995 r. (skarga nr 18984/91); Wyrok etpcz w sprawie Osman przeciwko Wielkiej Brytanii z 28 października 1998 r. (skarga nr 23452/94).

66 L. Garlicki, op. cit., s. 69-71.

67 Wartości te są wzajemnie sprzężone, „działania zmierzające do ochrony życia chro-nią bowiem także zdrowie i odwrotnie – ochrona zdrowia przyczynia się do ochrony życia”.

A. rabiega, Ochrona życia i zdrowia ludzkiego w działaniach podmiotów administrujących w sferze opieki zdrowotnej, Warszawa 2009, s. 13; V.A. Leary, The Right to Health in Interna-tional Human Rights Law, „Health and Human rights” 1994, No. 1, p. 487.

68 Niezapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej, która zgodnie z Deklaracją z Ałma Aty stanowi podstawowy obowiązek państwa, może polegać na wielu potencjalnych naru-szeniach w sferze zdrowotnej, począwszy od niemożliwości zapewnienia uzyskania świad-czeń, braku określonych środków lub narządzi medycznych umożliwiających ratowanie życia i zdrowia, poprzez zaniedbania i błędy personelu medycznego. państwo w pierwszej kolejności ma chronić życie na mocy artykułu 2 eKpcz, co obejmuje: wymóg wdrożenia przez jednostki medyczne przepisów dotyczących ochrony życia swoich pacjentów, a tak-że „obowiązek ustanowienia skutecznego systemu sądowego w celu ustalenia przyczyny zgonu w szpitalu i jakiejkolwiek odpowiedzialności ze strony lekarzy, których to dotyczy”.

Decyzja etpcz w sprawie erikson przeciwko Włochom z 26 października 1999 r. (skarga nr 37900/97).

69 Decyzja etpcz w sprawie powell przeciwko Wielkiej Brytanii z 4 maja 2000 r.

(skarga nr 45305/99).

prawa do zdrowia aktualizuje się w określonych obowiązkach aparatu pań-stwa⁷⁰. Na podstawie komentowanego już pozytywnego członu art. 2 eKpcz jednostka uzyskała promesę, że państwo podejmie odpowiednie środki, aby zabezpieczyć zdrowie i życie osób podlegających jego jurysdykcji, w tym zapewni określone, maksymalne standardy w dziedzinie ochrony zdrowia a także bezpieczeństwa osobistego jednostki⁷¹. Obowiązek powyższy aktu-alizuje się w sytuacji, w której jednostka pozostaje pozbawiona wolności, będąc zdana wyłącznie na opiekę ze strony państwa i jego funkcjonariuszy⁷².

Aspekt protekcji wyraża się w bezwzględnym zakazie pozbawiania drugiego człowieka życia, w tym jego podstawowego faktoru, którym jest zdrowie⁷³. Jednostka, na podstawie brzmienia art. 2 eKpcz, uzyskała gwa-rancje w zakresie obowiązku państwa do powstrzymania się od działań zamierzonego i bezprawnego odbierania życia oraz zdrowia. rozumie się przez to użycie siły i innych środków przymusu przez funkcjonariuszy wła-dzy publicznej. Zagadnienie, czy użycie siły wobec osoby znajdującej się w stanie krytycznym mogło doprowadzić do śmierci bądź też przynajmniej ją przyśpieszyć, „[...] musi stać się przedmiotem pogłębionego śledztwa. Nie można poprzestać na uznaniu, że zły stan zdrowia mógł samoistnie

spowo-70 „Nie można wykluczyć, iż działania i zaniechania organów władzy w sferze ochrony zdrowia obywateli w pewnych okolicznościach związane są z odpowiedzialnością tychże organów na podstawie pozytywnego członu art. 2. Niemniej jednak w przypadku, gdy ukła-dające się państwo przyjęło odpowiednie przepisy prawne zapewniające wysokie standardy zawodowe pośród osób pracujących w służbie zdrowia oraz wysokie standardy ochrony zdro-wia pacjentów, nie można przyjąć, iż błąd w ocenie po stronie pracownika służby zdrozdro-wia lub niedbała współpraca pomiędzy pracownikami służby zdrowia przy leczeniu danego pacjenta są same w sobie wystarczające, aby pociągnąć układające się państwo do odpowiedzialności z punktu widzenia jego pozytywnych obowiązków ochrony życia z art. 2 Konwencji”.

71 Dbałość o zdrowie jednostki aktualizuje się także w relacjach z władzą publiczną, to na państwie spoczywa obowiązek, że „funkcjonariusze muszą działać rozsądnie i w ramach procedur i technik przewidzianych prawem. Śmierć wynikająca ze stanu zdrowia osoby zatrzymywanej i obezwładnianej nie powoduje naruszenia Konwencji, gdy funkcjonariusze nie mogli przewidzieć takiego finału”; zob.: L. Garlicki, op. cit., s. 76.

72 Wyrok etpcz w sprawie Salman przeciwko turcji z 27 czerwca 2000 r. (skarga nr 21986/93); Wyrok etpcz w sprawie tanli przeciwko turcji z 10 kwietnia 2001 r. (skarga nr 26129/95); Wyrok etpcz w sprawie Mojsiejew przeciwko polsce z 26 kwietnia 2005 r.

(skarga nr 11818/02).

73 problematyczna kwestia ważenia dóbr najczęściej pojawia się w orzecznictwie etpcz w sprawach dotyczących dopuszczalności wykonywania aborcji, w sytuacji kolizji dóbr zdrowostanów przyszłej matki i nasciturusa. podobnie do tego zagadnienia odnosi się eKpS, który określa granice, w jakich prawo do wykonywania aborcji może stanowić komponent wykonywania prawa do zdrowia matki; Decyzja eKpS w sprawie international planned parenthood Federation – european Network (ippF eN) z 21 stycznia 2013 r. (skarga nr 91/2013).

dować śmierć”⁷⁴. W odniesieniu natomiast do osób trzecich, dopuszczających się „poważnych” ataków na życie i zdrowie obywateli danego państwa, „ze względu na ważną potrzebę ochrony życia jako fundamentalnej wartości”

dopuszczalne jest użycie (przez funkcjonariuszy aparatu państwa bądź jed-nostkę w drodze samopomocy) adekwatnego środka, proporcjonalnego do chronionego przezeń dobra⁷⁵.

prawo do ochrony zdrowia aktualizuje swój wymiar socjalny w razie bezpośredniego związku pomiędzy utratą zdrowia i życia spowodowanego zawinionym pogorszeniem kondycji zdrowotnej jednostki, na które wpływ miało państwo i jego organy⁷⁶. Do obowiązków państwa należy nie tyl-ko powstrzymanie się od umyślnego pozbawienia życia, ale także podjęcie odpowiednich kroków w celu ochrony życia osób pozostających pod jego jurysdykcją⁷⁷. Zasady te stosuje się również w sferze zdrowia publicznego.

Zdanie pierwsze art. 2 eKpcz zobowiązuje państwa nie tylko do powstrzy-mania się od umyślnego i bezprawnego pozbawienia życia, lecz również do podjęcia odpowiednich kroków w celu ochrony życia osób pozostających pod jego jurysdykcją. Nie można wykluczyć sytuacji, w których działania i zaniechania organów w zakresie polityki ochrony zdrowia mogą w pew-nych przypadkach wiązać się z ich odpowiedzialnością z powodu naruszenia art. 2 eKpcz⁷⁸.

Na funkcjonariuszach publicznych spoczywa także obowiązek „ochro-ny zdrowia osób umieszczo„ochro-nych w areszcie policyj„ochro-nym lub takich, które w trakcie ich zatrzymywania znajdują się w rękach funkcjonariuszy pań-stwa”. W celu zapobieżenia śmierci wskutek utraty zdrowia organy państwa muszą zapewnić jednostce należytą opiekę medyczną⁷⁹. Jeśli zatem zatrzyma-no w areszcie osobę znajdującą się w dobrym stanie zdrowia, a ta zmarła, to

74 Wyrok etpcz w sprawie Scavuzzo-Hager et al. przeciwko Szwajcarii z 7 lutego 2006 r. (skarga nr 41773/98); M.A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2006, Warszawa 2007, s. 11.

75 Decyzja etpcz w sprawie Nachova i pozostali przeciwko Bułgarii 26 lutego 2004 r.

(skargi nr 43577/98 i 43579/98), M.A. Nowicki, Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Wybór orzeczeń 1999-2004, Kraków 2005, s. 187.

76 podobnie w przypadku funkcjonariusza wystawionego na faktory bezpośrednio wpływające na jego stan zdrowia, skarżący ma prawo dostępu do informacji umożliwiają-cych precyzyjne określenie stopnia wpływu czynników negatywnych na zdrowostan. Wyrok etpcz w sprawie roche przeciwko Wielkiej Brytanii z 19 października 2005 r. (skarga nr 32555/96).

77 Wyrok etpcz w sprawie calvelli i ciglio przeciwko Włochom z 17 stycznia 2002 r.

(skarga nr 32967/96).

78 Decyzja etpcz w sprawie Nitecki przeciwko polsce z 21 marca 2002 r. (skarga nr 65653/01).

79 powyższego obowiązku państwa nie można interpretować jako sposób oznaczający nałożenie niemożliwych do udźwignięcia lub nadmiernych zadań. Jest ono zobowiązane do stosowania środków, które z racjonalnego punktu widzenia mogłyby niewątpliwie

dopro-państwo musi przekonująco wyjaśnić sprawę, w tym okoliczności, w jakich nastąpiło pogorszenie się stanu zdrowia. Wymagane jest „zorganizowanie skutecznego, niezależnego systemu sądowego, pozwalającego ustalić przyczy-nę śmierci pacjentów pozostających pod opieką służby zdrowia oraz osoby za to odpowiedzialne”. W przeciwnym razie będzie ono odpowiedzialne na podstawie art. 2 eKpcz⁸⁰. Nakaz ochrony dotyczy nie tylko funkcjonowa-nia służby zdrowia, ale „także wszystkich innych dziedzin funkcjonowafunkcjonowa-nia społeczeństwa”, przez co obowiązek ten ma „różną intensywność i formy”⁸¹.