Mechanizmy emocjonalno – motywacyjne, wyjaśniające przyjmowanie skrajnych poglądów i podejmowanie krańcowo drastycznych działań w ich imieniu, mogą ulec zmianie na drodze psychoterapii psychodynamicznej, poszukującej dziecięcych traum i urazów psychicznych oraz łączenia ich z doświadczeniami bieżącymi, konstytuującymi radykalne przekonania i decydującymi o aktywności jednostki. Nie jest to jednak dostępna droga do zredukowania ryzyka radykalizacji na szerszą skalę, jako że osoby przejawiające takie postawy rzadko trafiają do gabinetów terapeutów i – ze względu na przekonanie o słuszności własnych poglądów i zasadności postępowania wynikającego z nich – nie dążą do dokonania zmiany.
Możliwe jest jednak podejmowanie oddziaływań psychoterapeutycznych wobec osób w sytuacjach szczególnych, wyjątkowych, traumatycznych, w których postępowanie niosące przekaz o wartości człowieka jako osoby, szacunku dla człowieka mimo braku akceptacji jego konkretnych zachowań, może odbudowywać naruszoną potrzebę znaczenia. Możliwa jest także psychoedukacja i różnorodne treningi kompetencji oferowane osobom przebywającym w instytucjach o charakterze korekcyjnym (w zakładach karnych, placówkach resocjalizacyjnych).
Mechanizmy poznawcze odpowiedzialne za usztywnienie przekonań, brak otwartości poznawczej i kompetencji metapoznawczych, mogą ulec zmianie wskutek treningu funkcji poznawczych, jednak, podobnie jak powyżej, dotarcie z ofertą do osób przejawiających opisaną specyfikę funkcjonowania poznawczego jest mało prawdopodobne. Mimo wielu, wcześniej przytoczonych, dowodów na neuropsychologiczne podłoże regulacji procesów myślenia i stanów emocjonalnych, również w tym obszarze możliwe są działania dające nadzieję na zmianę przy odpowiednio zaprogramowanych treningach (głównie poznawczo – behawioralnych), których neuronalną podstawę stanowi plastyczność mózgu (Davidson, Begley, 2013).
Ze względu na trudność dostępu do osób zradykalizowanych i ich możliwą niechęć do poddawania się oddziaływaniom psychokorekcyjnym, znaczącą rolę odgrywać może wczesne rozpoznawanie predyspozycji sprzyjających radykalizacji i prewencyjne działania o charakterze wczesnej interwencji.
Natomiast, ujmowanie skłonności do radykalizacji przekonań, postaw i zachowań w kategoriach orientacji dyspozycyjnej, intrapsychicznej, która może – zależnie od kontekstu – pozostać ukryta lub ujawniona, wskazuje na ogromną i podstawową wręcz rolę troski o kształtowanie klimatu społecznego. Dotyczy to kilku obszarów. Pierwszy z nich, to
redukowanie niekorzystnych sytuacji o charakterze drastycznej stratyfikacji społecznej i przekształcanie lokalizacji mających charakter gett, z których trudno się wydostać (z powodu biedy, wykluczenia, izolacji, braku możliwości i dostępności do edukacji, dóbr kultury, dóbr materialnych, świata cyfrowego, w których króluje demoralizacja i patologie społeczne). Łagodzenie rozwarstwienia społecznego i dążenie do oferowania równych szans rozwoju każdemu, to działanie zmniejszające frustracje społeczne, poczucie zagrożenia godności i potrzeby znaczenia. Drugi obszar to kształtowanie przestrzeni publicznej, w której nie ma miejsca na wskazywanie jednym grupom innych jako wrogów, „szczucie” wzajemne, mowę nienawiści, za to jest miejsce na szacunek i tolerancję praz poszanowanie odmienności.
Dialog polityczny wolny od nienawiści, media promujące wzorce tolerancji, liderzy społeczni będący wzorami osobowymi, uczącymi szacunku i kultury prowadzenia sporów, to conditio sine qua non niepodsycania nastrojów sprzyjających radykalizacji. Kolejny, to wprowadzanie do mniejszych przestrzeni społecznych – firm, organizacji, zakładów pracy, szkół, placówek resocjalizacyjnych i innych – kultury organizacyjnej zapewniającej szacunek wobec uczestników, stosowanie odpowiednich systemów wzmocnień, indywidualizację traktowania, poszukiwanie mocnych stron poszczególnych osób i budowanie tożsamości wartościowego członka owej społeczności. Dodatkowo, upowszechnianie i wzbogacanie wiedzy społecznej o mechanizmach radykalizacji, ich formach, przejawach oraz uwarunkowaniach, może pomóc je zrozumieć i dostrzec podstawowe znaczenie postaw demokratycznych dla ładu i bezpieczeństwa w przestrzeni społecznej.
Koralewicz (2008, s. 137) zwraca uwagę na to, że ideologia przyjmowana przez jednostkę jest m. in. zależna od zewnętrznych apeli kierowanych do niej – szerszej opinii, ogólnie społecznie przyjętej ideologii. Oznacza to, że legitymizowanie przemocy w przestrzeni społecznej i mediach przez władze kraju czy liderów ugrupowań politycznych, nagłaśnianie na forum publicznym haseł nawołujących do przemocy czy ją usprawiedliwiających, wypowiadanie publicznie treści nienawistnych czy dewaluujących pewnie grupy społeczne, budowanie klimatu niechęci, a zarazem zagrożenia, to podstawowe czynniki sprzyjające temu, aby dyspozycje intrapsychiczne ujawniły się w zradykalizowanym działaniu. Inaczej, pozostaną one w sferze postaw i przekonań, jednak nie będą wyrażane otwarcie, ani nie przełożą się na działanie.
Altemeyer (2006) konkluduje, że z powodu samej natury prawicowego autorytaryzmu po prostu nie ma łatwego rozwiązania. Najlepszym podejściem jest zaoferowanie przyjaźni, proponowanie współpracy nad realizacją wspólnych celów, w nadziei poszerzenia perspektywy osób autorytatywnych. Podobnie mogłaby skutkować koncepcja kontaktu
(poznania i bliskich relacji, wzajemnej zależności, współpracy w nieformalnych warunkach, podejmowana wobec osób lub grup, będących obiektem dyskryminacji lub celami ataków osób zradykalizowanych) proponowana przez Aronsona (Aronson, Wilson, Akert, 1997).
Kruglanski i Webber (2014)28 wskazują trzy możliwe mechanizmy deradykalizacji:
zmniejszenie przywiązania do celu (osiągnięcie wystarczającego znaczenia osobistego, rozczarowanie ideałami), ograniczenie przywiązania do agresywnych środków służących osiągnięciu celu (odrzucenie ich jako niemoralnych, niezgodnych z religią lub nieskutecznych), przywrócenie alternatywnych celów życiowych, zaniedbanych wskutek poświecenia uwagi ideologii oraz wzbudzenie obaw przed ich całkowitą utratą (życie osobiste, rodzina i inne). Kruglanski29 zwraca także uwagę na znaczenie promowania alternatywnych narracji, społecznie akceptowanych, przekonujących i przekazywanych przez charyzmatyczne osobowości (rodzaj „narażenia na prospołeczną narrację”), działania władz, zmierzające do redukcji uprzedzeń i nierówności w traktowaniu różnych grup społecznych oraz tworzenie ruchów, w których znaczenie i szacunek innych zyskuje się dzięki działaniom przeciwdziałającym przemocy. Warto dodać, że winny to być działania w granicach prawa i społecznie akceptowanych norm.
Aby działania o charakterze deradykalizacji mogły być skuteczne, musi zostać spełniony podstawowy warunek – odłączenia od grupy zradykalizowanej.30
Podstawą działania prewencyjnego jest dobre zrozumienie wieloczynnikowych i skomplikowanych mechanizmów radykalizacji, a podejmowanie kolejnych prób formułowania konstruktywnych programów prewencyjnych zbliża do bardziej efektywnego oddziaływania i zapobiega poczuciu bezradności społecznej wobec ekstremalnych działań.
Podsumowanie
Dotychczasowe wyjaśnienia zjawiska radykalizacji skupiały się na poszukiwaniu określonego profilu osobowości odpowiedzialnej za podatność na ideologie akceptujące przemoc, lub pojedynczych dyspozycji warunkujących podatność na radykalizację, jak m. in.
potrzeba domknięcia poznawczego, sztywność poznawcza, zależność od innych, a także na analizie zjawisk społecznych, takich jak bieda, brak perspektyw czy ucisk polityczny, prowadzących do buntu czy oporu w krańcowo drastycznych formach. W literaturze polskiej stosunkowo dobrze opisane są koncepcja osobowości autorytarnej Adorno, dogmatyzmu oraz
28http://www.zis-online.com/dat/artikel/2014_9_843.pdf , data dostępu 14.12.2019.
29https://www.apa.org/monitor/2019/04/conversation-kruglanski Five questions to Arie W. Kruglanski, data dostępu 27.12.2019.
30https://www.lifeafterhate.org/blog, data dostępu 27.12.2019.
jest wiele analiz społecznych uwarunkowań, sprzyjających niepokojom, destabilizacji i wzbudzeniu ekstremistycznych ideologii i działań. Nową kompleksową koncepcją, integrującą dotychczasowe teorie, jest propozycja Kruglanskiego i współpracowników (2014). Jej uszczegółowieniem jest zaproponowany model ekologiczny radykalizacji.
Zgodnie z nim, w części I omówiono syntetycznie możliwe jednostkowe, intrapsychiczne mechanizmy, które są istotne z punktu widzenia kształtowania radykalnych przekonań, postaw i zachowań. W świetle przedstawionych koncepcji teoretycznych można wnioskować, że uwarunkowania jednostkowe podatności na radykalizację odnoszą się zarówno do uwarunkowań emocjonalno – motywacyjnych, jak i do uwarunkowań poznawczych, związanych ze sposobem przetwarzania informacji, przynajmniej u części osób wynikających z nieznacznej lub poważniejszej dysfunkcji mechanizmów mózgowych. Niekorzystne dyspozycje indywidualne utrudniają osiągnięcie satysfakcjonującego poziomu zaspokojenia potrzeby znaczenia osobistego, a frustracja tej potrzeby stanowi potężną siłę motywacyjną, która w określonych warunkach społeczno – kulturowych (na poziomie społeczeństwa, ale także na poziomie społeczności lokalnej oraz w określonym kontekście grupowym i sytuacyjnym) sprzyjać może radykalizacji postaw i zachowań. Nie każda osoba o sfrustrowanej potrzebie znaczenia ulega radykalizacji, gdyż składa się na to wielość czynników. Jednak osoby radykalizujące się zwykle posiadają którąś z wymienionych predyspozycji, które w różnych konstelacjach tworzą podłoże dla przyjmowania skrajnych poglądów i podejmowania zachowań o typie przemocy. To, czy latentna postać radykalizacji zostanie ujawniona i czy radykalne poglądy przełożą się na skrajne działania o typie przemocy, zależy w znacznej mierze od specyfiki sytuacji społecznej, w jakiej żyje jednostka.