Rozdział 3. Problem i metoda badań własnych
3.1. Problem i hipotezy badawcze
Z głównym problemem badawczym niniejszej pracy łączą się cztery pytania: 1. Czy istnieją różnice pomiędzy wymiarami i statusami tożsamości religijnej wśród osób z różnych grup wiekowych (późnej adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości)?
2. Czy u badanych osób istnieje związek pomiędzy wymiarami i statusami tożsamości osobowej i religijnej?
Próba zastosowania koncepcji Koena Luyckxa w obszarze rozwoju religijnego
3. Czy istnieje związek pomiędzy statusami tożsamości religijnej a podejściem do religii w kontekście chrześcijańskim oraz rodzajem duchowości teocentrycznej i antropocentrycznej?
4. Czy istnieje związek pomiędzy zmiennymi dotyczącymi religijności respondentów oraz ich rodziców w wymiarze poziomu zaangażowania religijnego oraz religijnej socjalizacji a statusami tożsamości religijnej?
Na podstawie zakreślonych w tych pytaniach problemów badawczych, w oparciu o istniejącą literaturę przedmiotu i dotychczas prowadzone w tym zakresie badania, wysunięto odpowiednie hipotezy badawcze.
Hipoteza 1
H0 Brak istotnego związku pomiędzy zmienną „grupa wiekowa” a wymiarami tożsamości religijnej osób z badanej grupy.
H1 Istnieje związek pomiędzy zmienną „grupa wiekowa” a wymiarami tożsamości religijnej osób z badanej grupy.
Uwzględniając wyróżnione już przez E.H. Eriksona495
etapy rozwoju człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem okresu osiągania tożsamości osobowej, można przypuszczać, że młodzi ludzie pomiędzy okresem adolescencji oraz wczesnej dorosłości będą różnili się między sobą statusami tożsamości religijnej. Etap późnej adolescencji, w którym następuje rozwiązywanie kryzysu tożsamości osobowej to okres, w którym może uwidaczniać się kryzys tożsamości religijnej w postaci niezharmonizowanych poziomów wymiaru eksploracji i zobowiązania. Okres wyłaniającej się dorosłości w zakresie tożsamości religijnej powinien uwidocznić wyższe natężenie poziomu podejmowania zobowiązania aż do identyfikacji ze zobowiązaniem i konsolidacją wszystkich wymiarów w okresie wczesnej dorosłości, podobnie jak ma to miejsce w przypadku rozwoju tożsamości osobowej. Na tej podstawie zakłada się, że osoby z wiekiem rozwiązują kryzys tożsamości religijnej na bardziej zharmonizowanym pod względem wymiarów tożsamości religijnej poziomie, osiągając bardziej dojrzały status tożsamości religijnej.
Hipoteza 2
H0 Nie istnieje korelacja pomiędzy natężeniem wymiarów tożsamości osobowej i religijnej osób z badanej grupy.
495
H1 Istnieje istotna korelacja pomiędzy natężeniem wymiarów tożsamości osobowej
i religijnej osób z badanej grupy.
Wymiary tożsamości w postaci eksploracji wszerz, w głąb, podjęcia zobowiązania, identyfikacji ze zobowiązaniem oraz eksploracji ruminacyjnej, traktowane jako cechy charakterystyczne dla tworzenia tożsamości, pod względem natężenia będą osiągały podobny poziom w dwóch obszarach tożsamościowych: osobowej i religijnej. Można przypuszczać, że statusy tożsamości religijnej, których fundament stanowi tożsamość osobowa z wymienionymi i istotnym dla niej wymiarami, będą uzyskiwały podobny poziom jak w przypadku tożsamości osobowej. Zakłada się, że osoby o wyższym poziomie wymiarów tożsamości osobowej, prezentować będą wyższe natężenie wymiarów tożsamości religijnej w analogicznym obszarze eksploracji lub zobowiązania. Osoba eksploruje otoczenie, przez co zdobywa nową oraz pogłębia posiadaną wiedzę wraz z doświadczeniem. Jako istota religijna (homo religiosus) w swoich poszukiwaniach uwzględnia także obszary religii i wobec niej się opowiada w postaci podjęcia lub odrzucenia zobowiązania, żywiąc także wobec niego określone uczucia i emocje496.
Hipoteza 3a
H0 Nie istnieje korelacja pomiędzy statusami tożsamości osobowej i religijnej osób z badanej grupy.
H1 Istnieje korelacja pomiędzy statusami tożsamości osobowej i religijnej osób z badanej grupy.
Zakłada się, że osoby o statusie tożsamości osobowej na dojrzałym poziomie prezentują bardziej dojrzały status tożsamości religijnej. Statusy i wymiary tożsamości osobowej charakterystyczne dla konkretnych etapów rozwojowych są zależne od intensywności wymiarów eksploracji i zobowiązania. Zgodnie z omówioną wcześniej literaturą, w drodze rozwiązania kryzysu tożsamościowego może ukształtować się jeden z czterech statusów tożsamości: status tożsamości rozproszonej, moratoryjnej, przejętej bądź osiągniętej. Współcześnie zmieniający się kontekst społeczno-ekonomiczny dynamizuje proces tworzenia się tożsamości osobowej i wydłuża go w czasie. Może to mieć istotne znaczenie dla kształtowania się tożsamości religijnej. Po pierwsze proces wydłużenia się eksploracji może dotyczyć także wymiaru religijnego. Poszukiwanie
496
Próba zastosowania koncepcji Koena Luyckxa w obszarze rozwoju religijnego
własnego religijnego światopoglądu może być wynikiem otrzymanego od społeczeństwa czasu nie wymagającego podjęcia odpowiedzialnych i jednoznacznych zobowiązań. Indywidualizacja wyborów bez zewnętrznego wsparcia czy tradycyjnych wzorców, może jednak utrudniać identyfikację religijną. Wsparcie ze strony wspólnoty kościelnej może uzupełnić ewentualny deficyt wsparcia ze strony rodziny. Okres wczesnej dorosłości, związany z podejmowaniem zobowiązań rodzinnych i zawodowych, może sprzyjać identyfikacji z określoną wspólnotą bądź ruchem religijnym. Ale może także doprowadzić do decyzji o oddaleniu się od wspólnoty kościelnej oraz wiary i o zerwaniu więzi z Bogiem. Kształt tożsamości religijnej może być zależny od osiągniętego statusu tożsamości, może też wspierać lub utrudniać kształtowanie tożsamości osobowej.
Hipoteza 3b
H0 Brak istotnego związku pomiędzy statusami tożsamości religijnej a podejściem osób z badanej grupy do religii w kontekście chrześcijańskim. H1 Istnieje istotny związek pomiędzy statusami tożsamości religijnej a podejściem osób z badanej grupy do religii w kontekście chrześcijańskim.
Osoby, które w wyniku rozwiązania kryzysu tożsamości religijnej uzyskały status tożsamości religijnej obojętnej i poszukującej, prawdopodobnie będzie charakteryzował niski wskaźnik ortodoksji i wtórnej prostoty oraz wysokie wartości na skali krytyki zewnętrznej i relatywizmu. W przypadku badanych o statusie tożsamości religijnej uwewnętrznionej i przejętej, wartości tych wskaźników będą kształtowały się odwrotnie, osoby te będzie można opisać jako włączające Transcendencję.
Hipoteza 3c
H0 Brak istotnego związku pomiędzy statusami tożsamości religijnej a rodzajem duchowości teocentrycznej i antropocentrycznej osób z badanej grupy.
H1 Istnieje istotny związek pomiędzy statusami tożsamości religijnej a rodzajem duchowości teocentrycznej i antropocentrycznej osób z badanej grupy.
Współczesna moda na duchowość niepowiązaną z religijnością jako formą przynależności do wybranej grupy wyznaniowej o określonych praktykach i zasadach implikuje założenie, że najwięcej osób, charakteryzujących się formą duchowości antropocentrycznej w rozumieniu R. Jaworskiego, będzie posiadać status tożsamości religijnej poszukującej. Ten rodzaj duchowości jest otwarty na różnorodność
światopoglądowych doświadczeń, ale także na wpływy i działanie aktualnych trendów497. Podobną formą duchowości antropocentrycznej mogą charakteryzować się osoby o statusie tożsamości religijnej obojętnej. Nie uwzględniając rzeczywistości nadprzyrodzonej z punktu widzenia osobistego rozwoju, osoby takie uaktywnią swoje rozwojowe potrzeby w sferze duchowej w kierunku samorozwoju i samodoskonalenia, czyli obszaru charakterystycznego dla duchowości antropocentrycznej. Natomiast osoby dojrzalsze, o statusie tożsamości uwewnętrznionej oraz zewnętrznej, u których uwidacznia się umiarkowany i wysoki poziom zobowiązania, powinny charakteryzować się także dojrzalszą formą religijności, czyli duchowością teocentryczną, skupioną centralnie na osobie Boga.
Hipoteza 4a
H0 Brak istotnego związku pomiędzy zmienną płeć a statusami tożsamości religijnej osób z badanej grupy.
H1 Istnieje istotny związek pomiędzy zmienną płeć a statusami tożsamości religijnej osób z badanej grupy.
Według prowadzonych wcześniej badań, dotyczących kształtowania się tożsamości osobowej w okresie wyłaniającej się i wczesnej dorosłości, kobiety podejmują szerszą niż mężczyźni eksplorację, zarówno w wymiarze wszerz jak i w głąb, uwidacznia się także różnica międzypłciowa w wymiarze eksploracji ruminacyjnej498. Różnica między płciami występuje także w przypadku intensywności religijności, która, jak od dawna wskazują psychologowie religii, w przypadku kobiet jest większa499. Na tej podstawie można wnioskować, że statusy tożsamości religijnej mężczyzn i kobiet również powinny się różnić. Kobiety posiadają prawdopodobnie dojrzalszy status tożsamości religijnej niż mężczyźni w tym samym wieku.
Hipoteza 4b
H0 Brak istotnego związku pomiędzy zmienną samoocena zaangażowania religijnego a statusami tożsamości religijnej osób z badanej grupy.
H1 Istnieje istotny związek pomiędzy zmienną samoocena zaangażowania religijnego a statusami tożsamości religijnej osób z badanej grupy.
497 Por. A. Pankalla, A. Wieradzka, Ponowoczesna tożsamość…, dz. cyt., s. 172.
498 A.I. Brzezińska, K. Piotrowski, E. Garbarek-Sawicka, K. Karowska, K. Muszyńska, Wymiary
tożsamości…, s. 86-87. A.I. Brzezińska, R. Kaczan, K. Piotrowski, M. Rękosiewicz, Odroczona dorosłość…, dz. cyt., s. 87
499
Próba zastosowania koncepcji Koena Luyckxa w obszarze rozwoju religijnego
Zgodnie z wcześniejszymi przypuszczeniami o zbieżności rozwoju tożsamości religijnej z religijnością, osoby bardziej zaangażowane religijnie powinny intensyfikować procesy eksploracji, które stanowią podstawę do podjęcia zobowiązania. Analogicznie, osoby o niskim zaangażowaniu religijnym nie będą także dokonywać zobowiązań w obszarze religijnego światopoglądu ani nie będą identyfikować się z określoną grupą religijną, ich podejście do religii będzie miało raczej charakter ambiwalentny lub obojętny. Na tej podstawie można wnioskować, że osoby o większym zaangażowaniu religijnym intensyfikują procesy eksploracji i zobowiązania, które są podstawą dojrzałego statusu tożsamości religijnej.
Hipoteza 4c
H0 Brak istotnego związku pomiędzy zmienną retrospektywna ocena zaangażowania religijnego rodziców respondentów w okresie dzieciństwa ankietowanych oraz aktualnego zaangażowania a statusami tożsamości religijnej H1 Istnieje istotny związek pomiędzy zmienną retrospektywna ocena zaangażowania religijnego rodziców respondentów w okresie dzieciństwa ankietowanych oraz aktualnego zaangażowania a statusami tożsamości religijnej.
Wzór postaw rodziców ma istotne znaczenie dla kształtowania tożsamości religijnej dzieci. Dając przykład osobistego zaangażowania religijnego rodzice zapewniają swoim dzieciom fundament, który może mieć istotne znaczenie dla rozwiązania kryzysu tożsamościowego. Dzieci rodziców bardziej zaangażowanych w życie religijne prawdopodobnie osiągną status tożsamości zewnętrznej albo uwewnętrznionej. Natomiast brak wyraźnego religijnego wzorca ze strony rodziców będzie skłaniał młodych ludzi do poszukiwań i wyborów w oparciu o pozarodzinne współczesne wzorce kulturowe lub też prowadził do uznania religii za coś nieistotnego z punktu widzenia osobistego życia. Można więc przypuszczać, że u osób, których rodzice zarówno w okresie dzieciństwa, jak i aktualnie są intensywnie zaangażowani w życie religijne, występują bardziej dojrzałe statusy tożsamości o zharmonizowanym poziomie eksploracji i zobowiązania, włączające Transcendencję. Natomiast w przypadku małego zaangażowania rodziców lub jego braku, ich dzieci będą przynależeć do statusu tożsamości religijnej poszukującej lub obojętnej.
H0 Brak istotnego związku pomiędzy zmienną wychowania religijnego przez rodziców respondentów w okresie ich dzieciństwa a statusami tożsamości religijnej ankietowanych.
H1 Istnieje istotny związek pomiędzy zmienną wychowania religijnego przez rodziców respondentów w okresie ich dzieciństwa a statusami tożsamości religijnej ankietowanych.
Traktując proces wychowania jako istotny dla kształtowania ludzkiej religijności, a także podstawowego wobec niego konstruktu jakim jest religijna tożsamość, przyjmuje się, że duże i bardzo duże zaangażowanie rodziców w religijne wychowanie swoich dzieci może z jednej strony prowadzić do ukształtowania tożsamości zewnętrznej, z pominięciem procesów eksploracyjnych, z drugiej do tożsamości uwewnętrznionej, uwzględniającej osobisty wybór i zobowiązanie. Zakłada się, że ankietowani, których rodzice w dzieciństwie byli bardziej zaangażowani w religijne wychowanie swoich dzieci, uzyskują bardziej dojrzały status tożsamości.