Problematyka badań i hipotezy badawcze

Pytanie postawione przez Pana Jezusa apostołom pod Cezareą Filipową: A wy za kogo

Mnie uważacie? (Mt 16, 15), stanowi wyzwanie dla uczniów Zbawiciela po dzień dzisiejszy.

Nie jest to jednak pytanie, które uczniowie stawiają sobie sami, ale przychodzi ono z zewnątrz. Zupełnie jakby potrzebna była swego rodzaju interwencja, czyli wyjście do człowieka z konkretnymi, budzącymi w nim refleksje zagadnieniami. Współczesny człowiek, który został wychowany w kulturze chrześcijańskiej i jest zaznajomiony z podstawami wiary poprzez przygotowanie do sakramentów i katechezę szkolną, często przestaje praktykować swoją wiarę. Potrzebne są pobudzające do przemyśleń pytania

450 Anna Królikowska, Pojęcia religijne młodzieży. Badania empiryczne denotacyjnego i konotacyjnego rozumienia pojęć, Kraków 2008, s. 23.

z zewnątrz. Stąd problematykę niniejszej pracy stanowi postawa młodzieży wobec Osoby Jezusa Chrystusa. Czym jednak jest postawa religijna jako taka?

Analizując to zagadnienie, Marek Kasik stwierdza, iż początkowo pod pojęciem „postawa” psychologia rozumiała nastawienie na bodziec lub na reakcję w badaniach czasu reakcji albo dyspozycję do pozytywnego reagowania w nawykowy sposób na wartości i zasady religijne. W tym ostatnim ujęciu używano również określenia „sentyment”. Postawa to również funkcjonalny stan gotowości, zanim jeszcze pojawi się bodziec451. Tutaj zostanie przyjęta definicja Władysława Prężyny, który rozumiał postawę jako względnie

stałe ustosunkowanie, które wyraża się w gotowości podmiotu do pozytywnych lub negatywnych reakcji intelektualno-orientacyjnych, emocjonalno-motywacyjnych oraz behawioralnych wobec jej przedmiotu452.

W związku z przyjętą definicją postawa wobec Osoby Jezusa Chrystusa zakłada korelację trzech czynników: zdobytej wiedzy religijnej (teologicznej, katechetycznej), osobistej relacji z Jezusem rozumianej subiektywnie oraz praktykowania wiary we wspólnocie religijnej (Kościele). Według Jana Dziedzica, religijność polega na osobowym stosunku

wobec transcendentnego Bytu, Absolutu, który ma wszelkie atrybuty nieskończoności i świętości, a w którego istnienie człowiek wierzy. Innymi słowy, religijność sprowadza się do subiektywnego odniesienia człowieka do rzeczywistości nadprzyrodzonej, opisywanej i wyjaśnianej w religii. To odniesienie obejmuje całą ludzką osobowość, zwłaszcza jej podstawowe funkcje: rozum, wolę i uczucia, dlatego zawiera wszystko, co człowiek twierdzi, przeżywa, czuje, czego doświadcza, pragnie, co w nim zachodzi w związku z jego relacją do Boga453. Odnosząc powyższą definicję do analizowanych w niniejszej pracy obszarów problemu badawczego, można połączyć funkcję rozumu z wiedzą religijną badanych, funkcję woli z praktykami religijnymi, a funkcję uczuć z osobistą relacją do Jezusa rozumianą subiektywnie.

Według Mieczysława Łobockiego, problemy badawcze to pytania, na które szukamy

odpowiedzi na drodze badań naukowych454. Warunkiem postępu w nauce jest umiejętność stawiania właściwych pytań. Problem badawczy będzie stanowił zatem uszczegółowienie

451 Por. Marek Kasik, Religijność a osobowość: typy postaw religijnych a obraz siebie, s. 169–170, „Studia Włocławskie”, 1 (1998), 169–178.

452 Władysław Prężyna, Funkcja postawy religijnej w osobowości człowieka, Lublin 1981, s. 20.

453 Jan Dziedzic, Religijność a postawy moralne polskiej młodzieży Refleksja psychologiczno‐pastoralna, s. 68– 69, „Polonia Sacra”, 20, nr 4 (45) (2016), s. 67–86.

celu badań455. Tadeusz Pilch dodaje, że problem badawczy stanowi radykalne uściślenie

i ukierunkowanie naszych zainteresowań, a także wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji i stanowi podstawę tworzenia hipotez456. Przedmiotem badań, których wyniki są przedstawiane w niniejszej pracy, uczyniono deklaracje uczniów szkół średnich dotyczące ich postaw 457 wobec Osoby Jezusa Chrystusa. Antoni Jozafat Nowak

przez pojęcie „postawa” rozumie w miarę zwartą integrację sfery intelektualnej, emocjonalnej i wolitywnej życia wewnętrznego, którą to integrację cechuje relacja pośrednia lub bezpośrednia wobec całej rzeczywistości świata zewnętrznego i wewnętrznego. Kształtuje się ona na drodze osobniczego rozwoju i zależy od jasnych i ostrych pojęć, od środowiska w szerokim tego słowa znaczeniu, od nabytej wiedzy i doświadczenia 458 . Władysław Prężyna określa postawę w podobny sposób. Dla lubelskiego pedagoga i katechetyka zawiera ona w sobie następujące komponenty: poznawczy (wiedza, przekonania, myślenie o Bogu), uczucie związane ze spotkaniem z Kimś wyjątkowym (Bogiem) oraz naturalnym dopełnieniem przeżycia religijnego, jakim jest działanie wyrażone w praktykach religijnych. Według Prężyny pierwsze dwa elementy są z sobą nierozerwalnie związane, ponieważ uczucia pojawiają się szybko – wraz z poznaniem459. Główny problem badawczy niniejszej pracy stanowi pytanie: kim Jezus Chrystus jest dla współczesnej młodzieży bydgoskich szkół średnich? Czy młodzież zna Chrystusa, wchodzi z Nim w relację? W związku z tym celem poznawczym badania jest uzyskanie informacji ilościowych umożliwiających określenie kierunku postaw młodzieży szkół średnich wobec Osoby Jezusa Chrystusa na podstawie mierzalnego i możliwego

455 Por. tenże, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2011, s. 23.

456 Tadeusz Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1998, s. 25.

457 Najpełniejsze określenie postawy zdaje się wywodzić z psychologii głębi i nowszych ujęć strukturalnych: K. Lewin, M.B. Smith, E. Katz, w Polsce T. Mądrzycki, S. Mika, S. Nowak, S. Siek, W. Prężyna, Z. Płużek, M. Marody i inni. Za postawę będziemy uważali względnie trwałą strukturę odnoszenia się podmiotu ludzkiego do czegoś. Struktura ta składa się z trzech głównych komponentów: przekonaniowo-poznawczego, afektywno-dążeniowego i behawioralnego. Struktura ta nie jest tylko samym tym przedmiotem, ani

tylko czysto aprioryczną dyspozycją, lecz leży niejako na styku świata przedmiotów i świata podmiotowego. Jest to pewien naukowy model służący ujmowaniu procesów przechodzenia między rzeczywistością a osobowością ludzką. W świetle nauki katolickiej postawa religijna zdaje się być pewną dyspozycją w jakimś sensie różną od postawy czysto psychologicznej: przede wszystkim posiada w sobie znaczny obszar tajemnicy osobowości religijnej, nieznany wymiar energii religijnej oraz pole działań wyższych sił

nadprzyrodzonych. Józef Bazylak, Postawa religijna a inteligencja młodzieży, s. 29, „Studia Philosophiae Christianae“ ATK, 18 (1982) 1, s. 27–39.

458 Waldemar Irek, Interioryzacja wartości w kształtowaniu postaw religijnych, s. 284, „Studia Salvatoriana Polonica”, 3 (2009), s. 281–308.

459 Jacek Śliwek, Rafał P. Bartczuk, Skala Intensywności Postawy Religijnej W. Prężyny [dostępny: https://pracownik.kul.pl/files/10427/public/artykuly/SliwakBartczukA2011.pdf], s. 46–47. Władysław Prężyna jest autorem narzędzia badawczego wykorzystywanego do dnia dzisiejszego przede wszystkim w psychologii. Znajduje ono jednak swoje zastosowanie także w naukach pedagogicznych.

do zidentyfikowania stopnia zgodności poszczególnych komponentów tej szczególnej relacji, którą ujawniają respondenci.

Wśród problemów szczegółowych zostanie określony najpierw zakres wiedzy uczniów bydgoskich szkół średnich dotyczący życia, działalności, śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Edukacja religijna stanowi istotny komponent doświadczenia duchowego, które kształtuje intensywność postawy wobec wiary. Uczestnictwo w edukacji religijnej

warunkowane jest ważnymi pytaniami życiowymi i dlatego motywacja do jej podejmowania różni się nie tylko w poszczególnych okresach rozwojowych, ale także w obrębie jednego okresu życia460. Sprawdzając wiedzę młodzieży bydgoskich szkół średnich, zostanie wykazane, w jakim stopniu uczniowie przyswajają powszechną wiedzę o Jezusie Chrystusie oraz czy ilość przyswojonych informacji wpływa zasadniczo na sferę uczuciową oraz behawioralną.

Drugim problemem szczegółowym będzie ustalenie intensywności uczuciowo-motywacyjnej przejawianej przez ludzi młodych wobec Osoby Jezusa Chrystusa. Subiektywna odpowiedź uczuć i osobistego zaangażowania w wiarę, a także przekonanie o osobistym kontakcie z Jezusem stanowią istotną część składową doświadczenia wiary. Pomocne w usystematyzowaniu tej problematyki jest przyjęcie pojęcia „zasobów religijności” 461, które stanowi wiedza religijna, praktyki religijne, osobisty sposób pojmowania wiary. Zostanie określone, w jaki sposób bydgoscy uczniowie wykorzystują zdobyte zasoby religijne w aspekcie kształtowania osobistej relacji z Jezusem Chrystusem. Zostanie też sprawdzone, na ile praktyki religijne wpływają na sferę emocji wyrażanych wewnętrznie i zewnętrznie w stosunku do Jezusa.

Trzecim problemem szczegółowym będzie rozpoznanie i ocena behawioralnych reakcji wypływających z przekonań wobec Osoby Jezusa Chrystusa. Praktyki religijne 460 Janusz Krysztofik, Anna Walulik, Edukacja religijna i jej miejsce w ponowoczesności [dostępny:

http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-ead3e8bb-0e63-4be8-943f-e2d85c66adff/c/SK_12_2016-035-050.pdf], s. 43–44.

461 (…) umiejętność antycypowania wydarzeń religijnych własnych i zewnętrznych jest istotnym źródłem zasobów religijności. Kształtują się wtedy kompetencje, dotyczące zdobywania nowych wiadomości religijnych, sprawności religijnych i samych kompetencji. Mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem meta-kompetencji. Z tym zjawiskiem często łączy się ukształtowanie lub wykrycie zasady porządkującej życie religijne. Jest temu podporządkowane poszukiwanie samodzielnych dróg ku wyższej jakości życia oraz wykrywanie lub przyjmowanie zasad, stanowiących kryterium, podstawę lub standard preferencji albo oceniania, w którym młody człowiek (jako podmiot) przypisuje danemu przedmiotowi określone znaczenie o charakterze religijnym. Przy czym preferowanie, ocenianie i wartościowanie dokonywane jest w kontekście całościowego ujmowania swego życia, a m.in. w świadomości przeszłości, teraźniejszości i perspektywy przyszłościowej, a nawet w kontekście antycypowania dziejów własnej wspólnoty osób wierzących i ujmowania historii własnego narodu. A to wszystko jest kształtowane, konstytuowane i kontynuowane poprzez żywą relację do Boga (Czesław Walesa, Podstawowe zasady religijności u młodzieży (studium psychologiczne), s. 62, „Horyzonty Psychologii”, Tom VII (2017), s. 57–85).

są naturalnym sposobem wyrażania swoich przeżyć wewnętrznych przez człowieka wierzącego. Praktyki religijne obejmują szereg zachowań, które mogą być udziałem katolika w ciągu roku liturgicznego. Skoro przyjmowane sakramenty stanowią w myśl nauczania Kościoła prawdziwe spotkanie z Jezusem Chrystusem, należy sprawdzić, w jakim stopniu respondenci utożsamiają realizację praktyk religijnych z relacją osobową oraz w jaki sposób przekłada się to na ich życie codzienne. Ponadto zostanie przeanalizowana kwestia wpływu katechezy szkolnej na doprowadzenie uczniów do spotkania z Jezusem, do zjednoczenia, a nawet do głębokiej z Nim zażyłości462, co stanowi zasadniczy postulat katechezy.

Zostają także postawione na tym etapie pracy następujące hipotezy badawcze:

1. Katecheza daje podstawy i źródło do tego, żeby młodzież mogła poznać Jezusa Chrystusa.

2. Wspólnoty, spotkania religijne i internet pomagają w nawiązaniu osobistej relacji z Jezusem.

3. Młodzież dzisiaj uczestniczy w praktykach religijnych świadomie, są one jej osobistym i świadomym wyborem.

Wydaje się, iż odpowiedzi bydgoskiej młodzieży na pytania postawione w ankiecie przybliżą stan jej postaw względem Osoby Jezusa Chrystusa w ramach uzgodnionej wyżej triady: wiedza o Jezusie Chrystusie, intensywność uczuciowo-motywacyjna oraz ocena behawioralnych reakcji. Zostaną sprawdzone także postawione wyżej hipotezy.