Liczne konflikty narodowościowe przybrały najostrzejsze formy w Europie Środ kowej, Południowej i W schodniej. Skomplikowane dzieje polityczne spowodowały tu tysiące problem ów międzypaństwowych. Tam właśnie doszło do zjawisk, które na nowo w prow adziły Europę w fazę wojen.
R o z p a d C z e c h o sło w a c ji
W 1993 roku Czechosłowacja rozpadła się na 2 państwa: Republikę Czeską i Słowa cję, przy czym podział ten dokonał się według kryteriów narodowościowo-językowych. Słowacja od razu znalazła się w ostrym konflikcie z Węgrami. Spór toczy się o prawa mniejszościowej ludności węgierskiej. Słowacja przez prawie 900 lat należała do Węgier. Rząd w Bratysławie oskarża Budapeszt o chęć oderwania węgierskojęzycznego pogranicza, zakazując ze swej strony ustaw iania dwujęzycznych tablic i forsując budowę hydroele ktrow ni na Dunaju, na którą nie zgadzają się Węgry. Stosunki są napięte.
S ie d m io g r ó d
K onflikt m iędzy m niejszością w ęgierską z Siedmiogrodu i rządem rumuńskim jest ostrzejszy i groźniejszy niż miedzy Słowakami a Węgrami. W ynika to z faktu, że Rumunia jest krajem w iększym i silniejszym oraz że istnieją w niej ruchy skrajnie nacjonalistyczne, w rogie m niejszościom (przykładem może być ekspulsowanie tysięcy Cyganów). Dochodzi do tego konflikt religijny (tam tejsi W ęgrzy to przede wszystkim protestanci i katolicy, Rum uni zaś - prawosławni) oraz kryzys gospodarczy kraju. Krwawe wydarzenia z 1989 roku, szczególnie w Tim iszoarze, wciąż przypom inają o tym, ja k łatwo sięgnięto w tym kraju po przemoc. Ew entualne prześladow ania ludności węgierskiej mogłyby doprowadzić do groźnego dla Europy napięcia politycznego.
R o z p a d J u g o sła w ii
Tu rozgryw ał się najkrwawszy konflikt zbrojny w Europie po roku 1945. Aby zbadać jego przyczyny, m usim y sięgnąć daleko w przeszłość. Słowianie przybyli na tereny dzisiejszej Jugosław ii w w iekach VI i VII naszej ery, asym ilując miejscową ludność. W V III wieku K arol W ielki uzależnił od siebie Słoweńców, czyniąc z nich wasali swego imperium. Przyjęli oni chrzest z Rzymu i od tej pory terytorium ich weszło w skład Rzeszy niem ieckiej, a następnie Austro-W ęgier. Liczniejsi i silniejsi Chorwaci przyjęli chrzest z Rzymu, ale byli niezależni aż do roku 1102, kiedy królowie węgierscy przejęli pod w ładanie Chorwację. Od tej pory dzielili losy tego kraju i razem z W ęgrami weszli w skład m onarchii austro-węgierskiej.
Serbowie to najw iększy z południow osłow iańskich ludów, który utworzył własne państwo. Skutecznie opierając się sąsiadom (Węgrom, Bułgarom, Bizantyjczykom), stało się ono potęgą na Bałkanach za panow ania Stefana Duszana (pocz. X IV w.). Serbia przy
jęła chrzest z Bizancjum, ale szybko się uniezależniła, tworząc kościół autokefaliczny. W czasach rozkw itu władcy serbscy przyjęli tytuł carów. Państwo serbskie upadło jednak pod naporem Imperium Osmańskiego. D ecydującą klęskę poniosło w roku 1389 n a Koso- wym Polu. Pod panow aniem tureckim Serbowie przeżyli 420 lat, buntując się nieustannie. Bunty te były krwawo tłum ione, a cała ludność prześladowana. Część mieszkańców daw ne go państwa serbskiego przeszła n a islam. Nową religię przejęła też większosć Albańczy- ków, którzy stali się na wieki jed n ą z podpór panow ania tureckiego na Bałkanach. Po jednej z większych rew olt w roku 1690 w ielu Serbów opuściło prowincję Kosowo, mimo że stanowiła ona kolebkę państwowości serbskiej. N a to miejsce napłynęli Albańczycy, którzy dzięki swej dużej rozrodczości stanow ią obecnie około 90% populacji tej prowincji. Serbowie z kolei schronili się do należącej do W ęgier Wojwodiny. Czam ogórcy, kolejny lud słowiański, zachował autonomię, gdyż zam ieszkiwał niedostępne góry i Turcy zadowa lali się płaconym trybutem. Z kolei Słowian zam ieszkujących M acedonię Turcy podporząd kowali swemu gubernatorowi. Taki był początek tw orzenia się tzw. kotła bałkańskiego. W roku 1809 Serbowie, podczas kolejnej rebelii, pobili Turków i de fa cto uzyskali nie podległość, choć oficjalnie byli jeszcze poddanym i sułtana. Dopiero w 1878 roku na skutek przegranej wojny z Rosją Turcja de iure m usiała przyznać niepodległość Serbii i Czarno górze. Na mocy tej samej decyzji Bośnia-Hercegowina została oddana Austro-W ęgrom. Od roku 1878 wśród Słowian zaczęły nasilać się nastroje antyaustriackie i popularność uzyska ła idea połączenia wszystkich Słowian południow ych w jedno państwo. Serbowie uw ażali siebie za predestynowanych do objęcia w nim roli przewodniej. To w łaśnie nacjonaliści serbscy zorganizowali zam ach w Sarajewie, który stał się początkiem I wojny światowej. W wyniku wojny powstało państwo jugosłow iańskie złożone z: Serbii, Czarnogóry, Bośni- Hercegowiny, Chorwacji i Słowenii, tzw. SHS. M iało ono jednak w sobie od początku za lążek rozkładu, a to za sprawą nacjonalistów chorwackich, tzw. ustaszy. Ich sprzymie rzeńcami stały się W łochy M ussoliniego. Zamachy terrorystyczne, jakby w zorowane na serbskim terroryzmie wspieranym przez koła m ilitarne i ekspansjonistyczne Serbii, w tym najsłynniejszy z roku 1934 w M arsylii, w którym zginął król Jugosławii Aleksander i francuski m inister spraw zagranicznych Barthou, były tego najlepszym dowodem.
D ruga wojna światowa spowodowała rozbiór Jugosławii między Niem cy, Włochy, Węgry i Bułgarię. Powstało też sprzymierzone z III R zeszą państwo chorwackie. Przeciw okupacji niemieckiej wystąpili partyzanci m onarchistyczni (czetnicy M ichajlow icia) i ko m unistyczne oddziały dowodzone przez J. B. Tito. W tedy doszło do tragicznych wydarzeń, które stworzyły dram atyczne podziały m iędzy narodam i Jugosławii. Chorwaci i m uzuł mańscy Bośniacy dokonali krwawej rzezi Serbów w Chorwacji i Bośni (ok. 200 tys. zabi tych). W odwecie partyzanci Tito zmasakrowali Chorwatów i muzułm anów (ok. 100 tys. zabitych).
Po wojnie, pod twardymi rządam i Tito tępiącymi wszelkie przejaw y nacjonalizmu, nastroje zostały spacyfikowane i aż do jego śmierci w roku 1980 Jugosławia była krajem w m iarę stabilnym. Stan ten trw ał jeszcze przez 9 lat, ale na fali związanej z upadkiem kom unizm u w Europie środkowej nacjonalizm y odżyły. Akcję rozpoczęła Chorwacja i Sło
wenia, które początkow o zażądały zm iany form uły państw a z federacji na konfederację, a następnie, w w yniku referendów, samodzielności. Serbia starała się przeciwdziałać ten dencjom odśrodkow ym w pierwszej kolejności odbierając autonomię Kosowu i Wojwo- dinie. Jednak po ogłoszeniu przez Słowenię i Chorwację niepodległości 25 VI 1991 roku rozpoczęła się wojna. Głównymi terenam i spornymi była K rajina i Sławonia, tereny w chodzące adm inistracyjnie w skład Chorwacji, a zam ieszkałe przez Serbów. Krwawa i okrutna wojna, która stawiała wielu ludzi, szczególnie z małżeństw mieszanych bądź z pozostałych republik, przed dram atycznym i wyboram i (stąd liczne dezercje, ucieczki za granicę) w strząsnęła Europą. Tym czasem doszło do proklam ow ania niepodległości przez M acedonię. Szczególnie tragiczne konsekwencje m iało przeniesienie wojny do Bośni, gdzie sytuacja etniczna była bodaj najbardziej skom plikowana i zam ieniła się w wojnę w szystkich ze wszystkimi: mordy, tortury, gwałty (szczególnie na m uzułmańskich kobie tach bośniackich, ok. 50 tys. gwałtów dokonanych przez Serbów), burzenie kościołów ka tolickich i meczetów, burzenie zabytków, czystki etniczne. Reakcja społeczności mię dzynarodowej była spóźniona i niewystarczająca. Sarajewo, M ostar, Tuzla, Srebrenica, Gorażde - to symbole, które na długo zapadną w pamięć. Z trudem wynegocjowany pokój w D ayton z 1995 roku przypieczętował rozpad Jugosławii. W wojnie zginęło od 150 do 250 tys. ludzi, i to w sposób okrutny, ponad 2 m iliony byłych Jugosłowian wygnano z w łasnych domów, a uciekając potracili oni cały swój dobytek. Kraj obrócony został w ruinę. Nieliczni zrobili na tej wojnie m ajątek, reszta (oprócz Słoweńców) cierpiała nędzę, głód i poniżenie. Polityczna m apa dzisiejszej Europy powiększyła się o 5 państw: Sło w enię, Chorwację, Bośnię, M acedonię i Federacyjną Republikę Jugosławii, w skrócie FRY. B ośnia zaś dzieli się na: Republikę Serbską, Federację Chorwacko-Bośniacką, ta z kolei na tereny chorw ackie i muzułm ańskie, czyli bośniackie. Z dwóch milionów uchodźców wró ciło do Bośni na razie 300 tys. Pow racających do Sławonii Serbów terroryzują i zmuszają do w yjazdu Chorwaci, podobnie wygląda sytuacja n a innych spornych terenach. Większość zbrodniarzy w ojennych bezkarnie cieszy się wolnością. Tymczasem wybuchł następny konflikt w Kosowie
K o so w o
D roga do w olności tej prowincji rozpoczęła się w roku 1989, kiedy serbski przywódca Slobodan M iloszević pozbaw ił Kosowo autonomii. W ywołało to uliczne zamieszki, w któ rych zginęło ponad 20 osób. W lutym 1990 roku Jugosławia w ysłała do Kosowa wojsko i policję, wprow adzając godzinę policyjną. W odpowiedzi władze kosowskie w lipcu tegoż roku proklam owały niepodległość prowincji, a w odwecie Serbowie rozwiązali parlament w Prisztinie. W 1991 roku niepodległość K osow a uznała Albania. W maju 1992 roku prezydentem samozwańczej republiki został przywódca albańskiego Związku Demokra tycznego Ibrahim Rugova. Od sierpnia 1995 roku władze serbskie, chcąc poprawić dram atyczne stosunki narodowościowe (w prowincji ludność albańska stanowiła ok. 90%), rozpoczęła akcję osiedlania w Kosowie uchodźców serbskich z Chorwacji, co doprowa dziło do protestów miejscowej ludności. Od roku 1996 rozpoczęła działalność
terro-iystyczną W yzwoleńcza Arm ia Kosowa. Doszło do serii zamachów bombowych. Od lutego 1998 roku dziesiątki osób zginęły w wyniku akcji serbskiej policji przeciw separatystom w rejonie Drenicy. Serbowie palili wioski, a ludność albańska rozpoczęła m asowy exodus. Tymczasem Albańczycy w w yborach uznanych przez Belgrad za nielegalne wybrali swego prezydenta i parlament. W kwietniu 1998 roku w wyniku akcji m ediacyjnej Richarda Holbrooke’a podjęte zostały pierw sze rozmowy pokojowe. Niestety, w sierpniu wojska serbskie rozpoczęły kolejną ofensywę. M iloszevic zlekceważył groźby N A TO użycia siły, a rozmowy toczone w Ram bouillet zakończyły się fiaskiem. 23 m arca 1999 roku NATO podjęło decyzję o uderzeniu. 24 m arca rozpoczęły się pierw sze naloty. Serbowie, stosując czystki etniczne, wypędzili ze swoich domów okoio m iliona Albańczyków i dopuścili się masowych, okrutnych mordów. Po trzech m iesiącach bom bardow ań trzeba będzie kilku dziesięciu lat, aby rejon ten wrócił do normalnego życia.
Problem kosowski m a jeszcze inny, szerszy aspekt związany z ideą muzułmańskiej tzw. Wielkiej Albanii, która objąć m iałaby także północny E pir i Macedonię. M oże to być zarzewiem dalszych niepokojów, tym bardziej że z jednej strony w samej A lbanii panuje anarchia i bezprawie, z drugiej zaś - M acedonia zaangażowana je st w spór z Grecją o naz wę i terytorium, a trzeba liczyć się też z m ożliw ością secesji Czarnogóry.
M a c e d o n ia
Kraj ten jest otoczony państwam i, które bądź wysuw ają wobec niego roszczenia terytorialne, bądź nie uznają jego istnienia. Zarówno Serbia, jak i B ułgaria uważają, że M a cedonia jest sztucznym tworem (Bułgarzy tw ierdzą nawet, że M acedończycy są B ułgara mi). Albańczycy posiadający w tej prow incji znaczną mniejszość zgłaszają roszczenia do około połowy terytorium M acedonii. Sytuacja ta uległa pogorszeniu w chwili rozpoczęcia przez M iloszevicia czystek etnicznych, kiedy to do prow incji przedostały się setki tysięcy uchodźców.
Zasadniczy konflikt dotyczy jed n ak Grecji. Ateny odm aw iają M acedonii praw a do jej nazwy, gdyż starożytni M acedończycy byli Grekami, natom iast dzisiejsi m ieszkańcy są przybyłymi w VI wieku Słowianami. Grecy obaw iają się, aby M acedonia nie wysunęła w przyszłości roszczeń do Salonik i okolic, gdzie żyje m niejszość m acedońska. Grecja wprowadziła nawet blokadę granicy, aby zm usić M acedonię do zmiany nazwy. K onflikt w Kosowie może mieć dla tego kraju nieprzewidywalne konsekwencje.
W o jw o d in a
Tu W ęgrzy (ok. 450 tys.) uciskani są przez Serbów. W latach 1992-1993 pragnący na kłonić ich do wyjazdu Serbowie w ysyłali początkowo listy z pogróżkam i, w ybijali szyby, z czasem doszło do pobić, podpaleń, a nawet morderstw. W tej sytuacji kilkanaście tysięcy W ęgrów zdecydowało się na wyjazd. W ielu m łodych Węgrów, by uniknąć pow ołania do serbskiego wojska, opuściło W ojwodinę z zam iarem pow rotu po wojnie. Obecnie rząd w Belgradzie wyciszył prześladowania, ale je st to sprawa bardziej koniunkturalna, sam problem zaś pozostał nie rozwiązany.
S a n d ż a k
Serbowie uw ikłani są rów nież w konflikt Sandżaku, gdzie żyje znaczna mniejszość m uzułm ańska. M ieszkańcy są Słowianami, którzy przeszli na islam podczas panowania tureckiego i znoszą szykany ze strony Serbów niebezzasadnie obawiając się, że po załago dzeniu pozostałych sporów dojdzie i tu do czystek etnicznych.