Zreformowany powszechny system emerytalny dywersyfikujący źródła świadczeń, jako konstrukcja wykorzystująca sposób finansowania o charak-terze oszczędnościowym jest systemem nowoczesnym zapewniającym auto-matyczne bilansowanie się. Zachodzące procesy demograficzne powinny jed-nak mobilizować do jego dalszej modernizacji rozumianej jako podejmowanie działań służących zapewnieniu społecznej i ekonomicznej efektywności cało-ści ubezpieczenia emerytalnego47.
Jak wnika z prognoz demograficznych, w perspektywie 2035 r. Polskę cze-kają dwa istotne zjawiska: proces depopulacji oraz wyraźne zmiany w sfe-rze struktury ludności – stasfe-rzenie się populacji i zmniejszanie zasobów pracy.
42 Ibid., art.5.
43 Wpłaty dokonywane na IKE w roku kalendarzowym nie mogą przekroczyć kwoty odpowiadającej trzykrotności przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok, określonego w ustawie budżetowej lub ustawie o prowizorium budżetowym lub w ich projek-tach, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone. W 2010 r. było to 9579 zł. Obwieszczenie Mini-stra Pracy i Polityki Społecznej z 2 grudnia 2009 r. w sprawie wysokości kwoty wpłat na indywidualne konto emerytalne w roku 2010, M.P. nr 87, poz. 979.
44 Ustawa z 20 kwietnia 2004 r., op. cit., art. 42, pkt 1.
45 Ibid. art. 13-15.
46 Ibid. art. 36.
47 System emerytalny efektywny ekonomicznie to taki, którego finansowanie jest neutralne wobec go-spodarki, a rozmiary możliwe najmniejsze z punktu widzenia osiąganego celu społecznego. System eme-rytalny efektywny społecznie zapewnia odpowiednią skalę alokacji dochodu w cyklu życia. M. Góra, op.
cit., s. 159.
Piotr Zieliński 44
Liczba ludności w Polsce będzie maleć z 38,1 mln osób w 2010 r. do 35,99 mln w 2035 r. (rys. 1). Wynika to z niskiego współczynnika dzietności (średniej liczby urodzeń przypadających na jedną kobietę w wieku 15-45), który obni-żał się w Polsce od 1983 r. z około 2,41 do 2003 r., kiedy osiągnął poziom 1,22, zaś postępujący prognozowany wzrost do 2035 r. do poziomu 1,45 nie zapewni zastępowalności pokoleń48.
38 092
37 830
37 438
36 796
35 993 38 016
34 500 35 000 35 500 36 000 36 500 37 000 37 500 38 000 38 500
2010 2015 2020
Lata
2025 2030 2035
Rys. 1. Prognoza liczby ludności Polski na lata 2010-2035 (w tys.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2009, s. 167.
Innym zjawiskiem, korzystnym dla Polaków, jest utrzymujący się od wielu lat systematyczny spadek współczynnika zgonów we wszystkich grupach wie-kowych, a w konsekwencji wzrost przeciętnego czasu trwania życia. W latach 1991-2006 oczekiwane trwanie życia wydłużyło się dla mężczyzn o 5 lat, a ko-biet o 4,6 roku. Przewiduje się, że w 2035 r. mężczyźni będą żyli o około 6 lat dłużej (77 lat), natomiast kobiety o około 3 lata dłużej niż obecnie (83 lata)49.
Wraz ze spadkiem poziomu dzietności oraz wydłużaniem się przeciętnego okresu trwania życia zmianom podlega struktura wiekowa populacji Polski.
Jak wynika z prognoz, w latach 2010-2035 zmniejszenie liczby ludności o oko-ło 2,1 mln będzie wynikiem spadku o okooko-ło 5,3 mln liczby osób w wieku dukcyjnym i przedprodukcyjnym (o około 3,83 mln liczby osób w wieku pro-dukcyjnym i o około 1,47 mln liczby osób w wieku przedpropro-dukcyjnym) oraz wzrostu liczby osób w wieku poprodukcyjnym o około 3,2 mln osób (rys. 2).
48 Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009, s. 16, 22 i 188.
49 Ibid., s. 42, 55 i 188.
Demograficzne uwarunkowania... 45
W konsekwencji, zgodnie z prognozą, stosunek liczby osób w wieku po-produkcyjnym (60+/65+) do liczby ludności w wieku po-produkcyjnym wzrośnie z 26,1% w 2010 r. do 46,4% w 2035 r., co oznacza, że liczba osób w wieku aktywności zawodowej przypadających na jedną osobę w wieku poproduk-cyjnym wzrośnie w tym okresie z 3,8 do 2,2. Trzeba przy tym zaznaczyć, że współczynnik zatrudnienia sięga niewiele ponad 50%, a to w znacznym uproszczeniu oznacza, że jeden pracujący musiałby „utrzymać” jednego eme-ryta (rys. 3).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, War-szawa 2009, s. 234.
Piotr Zieliński 46
26,1
37,2 41,6
43,7 46,4
31,1
0 10 20 30 40 50
2010 2015 2020 2025 2030 2035
Rys. 3. Prognoza stosunku liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (60+/65+) do liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-59/64) na lata 2010-2035 (w%)
Źródło: Ibid.
Należy pamiętać, że wszystkie filary (elementy) systemu polegają na transferze środków finansowych do emerytów od pracowników, dlatego sta-rzenie się społeczeństwa jako proces obiektywny (w najbliższej przyszłości nieuchronny i nieodwracalny) jest wyzwaniem nie tylko dla finansowania na zasadzie repartycji, ale także kapitalizacji i wymaga aktywności państwa – działań dostosowawczych.
W przypadku finansowania na zasadzie repartycji, w zależności od tego, czy system jest aktuarialnie zbilansowany czy nie, konieczne staje się pod-wyższenie składki, podpod-wyższenie podatków, obniżenie emerytur w porów-naniu do przeciętnej płacy bądź podwyższenie wieku emerytalnego. Dla ele-mentów kapitałowych wzrost relacji liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby osób w wieku produkcyjnym może skutkować spadkiem wartości stopy zwrotu z kapitału oraz spadkiem ceny aktywów. W Polsce poziom wydatków na świadczenia z systemów aktuarialnie niezbilansowanych oraz emerytury wcześniejsze i minimalne wynosi aż około 4,3% PKB (wcześniejsze emery-tury z powszechnego systemu emerytalnego50 – 1,46% PKB, emerytury rol-nicze – 0,91% PKB, emerytury służb mundurowych – 0,6% PKB, emerytury górnicze – 0,5% PKB, świadczenia przedemerytalne – 0,2% PKB, emerytury minimalne – 0,13% PKB, zasiłki przedemerytalne – 0,13% PKB, sędziowie i prokuratorzy – 0,01% PKB)51.
50 W 2008 r. emeryturę przyznano 340,5 tys. osób, z tego tylko 9,9% mężczyzn miało 65 lat i więcej, a 16,3% kobiet miało 60 lat i więcej. Średni wiek mężczyzny przechodzącego na emeryturę wyniósł 61,1 lat, zaś kobiety 56,2 lata. Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2008 r. Zakład Ubez-pieczeń Społecznych, Warszawa, maj 2009, s. 26 i 29.
51 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009, s. 71-72.
Demograficzne uwarunkowania... 47
Tak wysoki poziom wydatków, w porównaniu z systemem powszechnym (około 4% PKB), bez podjęcia niezbędnych działań będzie musiał skutkować koniecznością drastycznego wzrostu wydatków publicznych z negatywnymi konsekwencjami dla gospodarki i obywateli. Jak wynika prognozy ZUS, tyl-ko w ciągu najbliższych pięciu lat (2010-2015) deficyt funduszu emerytalnego wyniesie od 232,5 mld zł do 296,5 mld zł52.
Działania dostosowawcze w zakresie systemu emerytalnego powinny prze-de wszystkim prowadzić do:
– objęcia służb mundurowych53, górników54, ale także rolników, prokurato-rów i sędziów systemem powszechnym, tak aby wszyscy nabywali prawa emerytalne w ten sam sposób, a świadczenia były adekwatne do wkła-du, co pozwoliłoby na zmniejszenie obciążeń pozostałych pracowników i „uzdrowienie” systemu generującego w większym stopniu pozytywne efekty zewnętrzne55,
– wyrównania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn oraz jego podnie-sienia; w systemie zdefiniowanej składki wyrównanie wieku emerytalne-go jest podstawowym sposobem na zwiększenie poziomu świadczeń dla kobiet, a bez wydłużenia wieku emerytalnego dla obu płci utrzymanie wy-sokości emerytury na godziwym poziomie będzie niemożliwe56.
Są to decyzje trudne politycznie i społecznie, tym bardziej, że jak wynika z różnych badań, 53% Polaków akceptuje wyjątki przy wyliczaniu poziomu świadczenia57, a 74% badanych jest przeciw zrównaniu wieku emerytalnego58.
52 Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na lata 2011-2015, ZUS, War-szawa, marzec 2010, s. 15-17.
53 Jako swoistą „ciekawostkę” można wskazać, że weszły w życie zmiany dotyczące wojskowych. Po-jawiło się m.in. prawo do urlopu wychowawczego (Ustawa z 11 września 2003 r. o służbie wojskowych żołnierzy zawodowych, DZ.U. 2008, nr 141, poz. 892, art 65a) wliczanego do okresów służby wojskowej, od których uzależnione jest prawo do emerytury. Oznacza to, że żołnierz formalnie może otrzymać eme-ryturę po 12 latach czynnej służby.
54 Górnicy mogą przechodzić na emeryturę bez względu na wiek po 25 latach pracy pod ziemią, a przy wyliczeniu emerytury jeden rok pracy liczy im się, jak 1,5-1,8 roku, Ustawa z 17 grudnia 1998 r., op. cit., art. 50e i 51.
55 M. Góra, op. cit., s. 149-159.
56 W systemie zdefiniowanego świadczenia niższy wiek emerytalny kobiet można było traktować jako
„wyrównawcze uprzywilejowanie”, zaś w systemie zdefiniowanej składki należy uważać za „dyskrymi-nujący przywilej”. T. Szumlicz, Ubezpieczenia społeczne. Teoria dla praktyki, Branta, Bydgoszcz-War-szawa 2005, s. 172.
57 Ankieta GfK Polonia na zlecenie dziennika „Rzeczpospolita”, http://www.senior.pl
58 Wiek emerytalny kobiet i mężczyzn – taki sam czy różny, CBOS, Warszawa, kwiecień 2010; O wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn raz jeszcze, CBOS, Warszawa, grudzień 2005; Wiek emerytalny kobiet i mężczyzn, CBOS, Warszawa, grudzień 2003.
Piotr Zieliński 48
Polska jest jednak jednym z nielicznych krajów Unii Europejskiej59, w któ-rym wiek emerytalny jest różny dla kobiet i mężczyzn i w któktó-rym nie została podjęta decyzja o jego wyrównaniu czy podniesieniu60.
Na skutek wydłużania się przeciętnego trwania życia i wynikającego z tego obniżania się stopy zastąpienia, większego znaczenia nabiera efektywność go-spodarowania (i sposób wypłaty emerytur dożywotnich) środkami gromadzo-nymi w otwartych funduszach emerytalnych, które zrządzają aktywami 14,5 mln uczestników o wartości 192 mld zł61. Za bardzo pozytywne uznaje się ob-niżenie od 2010 r. maksymalnego poziomu opłaty od składki do 3,5%. Należy też rozważyć wprowadzenie:
– subfunduszy o mniejszym poziomie ryzyka dla osób, którym do osiąg-nięcia wieku emerytalnego zostało 10 lat, przy równoległym zwiększenia limitu inwestycyjnego w akcje (polskie i zagraniczne) dla ludzi młodych, – zewnętrznego benchmarku do oceny efektywności inwestycyjnej,
– bardziej efektywnego systemu wynagradzania za zarządzanie środkami zgromadzonymi w OFE62.
Podsumowanie
Starzejące się społeczeństwo stwarza nowe warunki dla funkcjonującego systemu emerytalnego i stawia przed rządzącymi zadania, których realizacja wymaga woli politycznej i pokonania oporu społecznego. Należy jednak „do-kończyć” reformę emerytalną włączając do systemu grupy nim nieobjęte, tak aby wszystkie świadczenia emerytalne były aktuarialnie zbilansowane. Rów-nolegle trzeba doprowadzić do wyrównania wieku emerytalnego kobiet i męż-czyzn, a następnie jego stopniowego podwyższenia. Sugeruje się także pod-jęcie działań prowadzących do zwiększenia efektywności inwestycyjnej OFE i stabilności oszczędności w tym filarze. Rolą państwa jest też zwiększenie świadomości ubezpieczeniowej, tak żeby przyszli beneficjenci rozumieli, że środki gromadzone w I i II filarze nie pozwolą na zachowanie poziomu życia z okresu aktywności zawodowej bez przesunięciu decyzji o przejściu na eme-ryturę o kilka lat ponad wiek ustawowy bądź uczestnictwie w III dobrowol-nym filarze systemu emerytalnego.
59 Social Security Programs Throughout the World, http://ssa.gov/policy/
60 Przygotowując założenia reformy jej twórcy przewidywali wiek emerytalny dla obu płci na pozio-mie 62 lat.
61 Stan na dzień 31.03.2010 r., http://www.knf.gov.pl/Images/dane0310c_tcm75-22581.xls
62 M. Góra, A. Chłoń-Domińczak, M. Bukowski, Droga wejścia zmian w nowym systemie emerytalnym w zakresie OFE, http://wyborcza.biz/ (07.12.2009).
Demograficzne uwarunkowania... 49
DEMOGRAPHIC DETERMINANTS OF THE PENSION SYSTEM IN POLAND
Summary
The Polish pension system after the 1999 reform consists of three pillars. The implementation of a solution based on the diversification of funding sources for benefits was primarily dictated aby the increasing failure of the pension system, resulting from progressive unfavorable demographic changes. The introduction of repartition in the defined contribution system and dividing the pension con-tribution between the first pillar and the second pillar increased security and stability of the pension system. However, the observable fact of an ageing soci-ety reveals the need to make further changes (eg. increasing the retirement age and equalizing it for women and men) which would enable the state to fulfill its obligations to future retirees.