Procesy karne a transitional justice – rys historyczny

Wykorzystanie mechanizmów retrybutywnych w dynamicznych okresach przej-ściowych, w dobie rewolucyjnych zmian zasadniczo odpowiada poszczególnym etapom rozwoju sprawiedliwości okresu przejściowego. W odniesieniu do konkret-nych regionów świata istniały przy tym czasookresy, podczas których odpowiedź karna w ramach szerszej strategii transitional justice była niemożliwa. To przede wszystkim państwa Ameryki Łacińskiej w czasie porzucania rządów wojskowych i władzy autorytarnej w latach 80. i 90. XX w. W byłych dyktaturach na kontynencie południowoamerykańskim ze względów formalnych (prawo amnestyjne) oraz poli-tycznych (niechęć odchodzącej władzy do sądowej oceny ich działalności) postępo-wań karnych nie prowadzono. Warto jednak wspomnieć, że w konsekwencji wielu czynników (działalność regionalnych organów ochrony praw człowieka, aktywność organizacji pozarządowych itd.) większość państw regionu Ameryki Południowej zdecydowała się ostatecznie postawić przed sądem osoby odpowiedzialne, w tym także wysokich funkcjonariuszy państwowych.

Postępowania karne, które można objąć mianem środka sądowego transitional justice toczone były i w dalszym ciągu są albo przed sądami międzynarodowymi, albo krajowymi. Ważnym wyznacznikiem jest tu po pierwsze popełnienie najcięż-szych zbrodni (międzynarodowych), a po drugie dopuszczenie się naruszeń przez wysokich funkcjonariuszy państwowych, przywódców państw czy dowódców woj-skowych. To w szczególności te procesy pozwalają na „oddzielenie” jednego okresu od drugiego w dziejach danego narodu, wypełnienie treścią pojęcia okresu przej-ściowego, swoistego „pomostu pomiędzy przeszłością a przyszłością”.

2.2.1. Początki sprawiedliwości (międzynarodowej) karnej

Jak się wydaje, to proces Petera von Hagenbacha z 1474 r. przed „pierwszym mię-dzynarodowym sądem karnym” powinien być uważany za kamień milowy dla późniejszego rozwoju sądownictwa karnego międzynarodowego i prawa karnego międzynarodowego¹⁶. Von Hagenbach, który był gubernatorem służącym księ-ciu Burgundii Karolowi Łysemu, dopuścił się wielu zbrodni (zabójstwa, gwał-ty, grabieże), działając na rozkaz swojego seniora. Za swoje przewinienia stanął przed międzynarodowym sądem ad hoc, złożonym z najwyższych przedstawicieli 28 miast Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Skazali oni gubernatora „za pogwał-cenie praw boskich i ludzkich”, a w swej istocie za dopuszczenie się zbrodni wo-jennych (czy nawet, jak twierdzi Gregory S. Gordon, zbrodni przeciwko ludzkości

16 Szerzej: G.S. Gordon, The Trial of Peter von Hagenbach: Reconciling History, Historio-graphy and International Criminal Law, [w:] K.J. Heller, G. Simpson (red.), The Hidden Histories of War Crimes Trials, Oxford University Press: Oxford 2013, s. 13–49.

63 Procesy karne a transitional justice…

w nowoczesnym rozumieniu tego pojęcia)¹⁷. Co ciekawe, linię obrony von Hagen-bach oparł na argumencie wykonywania rozkazów Karola Łysego, na co jednak międzynarodowy sąd nie przystał¹⁸. Argument ten wykorzystać próbowali także oskarżeni przed Trybunałem w Norymberdze po II wojnie światowej. Sam zaś proces von Hagenbacha przywołał w swoim rozumowaniu amerykański Prokura-tor MTW Telford Taylor na poparcie tezy o ściganiu zbrodni przeciwko ludzkości jako działania niesprzecznego z niedopuszczalnym stosowaniem prawa ex post facto¹⁹. Ostatecznie von Hagenbach został na mocy wyroku trybunału przedsta-wicieli miast Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego stracony w Breisachu nad Renem 9 maja 1474 r.²⁰

Głośne „procesy rewolucyjne” na osi historii to przede wszystkim skazanie króla Karola I Stuarta w Anglii w 1649 r. oraz sąd nad Ludwikiem XVI we Fran-cji w 1792 r. Pierwsza rewolucja angielska i rewolucja francuska obaliły dawnych władców przy wykorzystaniu drogi sądowej. To przekonanie o możliwości doko-nania oceny działań władcy przy pomocy instrumentu sądowego, które zrodziło się w XVII i XVIII w. w Anglii i Francji – niewolne od kontrowersji – odnaleźć można w XX w. w próbie prawnej oceny dwóch wojen światowych. W XX w. rozpoczęto dyskusję o ściganiu głów państw przede wszystkim za zbrodnie przeciwko prawu międzynarodowemu (prawu narodów), w tym przy wykorzystaniu sądów mię-dzynarodowych. Jednak odrzucenie tezy o niemożności postawienia przed sądem urzędującego panującego ma swoje korzenie właśnie we wskazanych rewolucjach nowożytnej doby.

2.2.2. Sprawiedliwość międzynarodowa karna po I wojnie światowej

Pierwsza poważna próba wykorzystania instrumentarium sprawiedliwości mię-dzynarodowej karnej związana jest z rozliczeniem zbrodni popełnionych w trakcie I wojny światowej. Artykuł 227 Traktatu wersalskiego z 1919 r. głosił:

[…] mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone stawiają w stan publicznego oskar-żenia Wilhelma II Hohenzollerna, byłego cesarza Niemiec, o najwyższą obrazę moralności międzynarodowej i świętej powagi traktatów. Zostanie ustanowiony specjalny Trybunał dla osądzenia oskarżonego, który będzie miał zapewnione istot-ne gwarancje procesowe. […].

17 Ibidem, s. 44–46.

18 J. Zajadło, Po co prawnikom filozofia prawa?, Wolters Kluwer: Warszawa 2008, s. 158.

19 Trials of War Criminals Before the Nürnberg Military Tribunals under Control Council Law nr 10 (Ministries Case), vol. 13, s. 96–97.

20 G.S. Gordon, op. cit., s. 13.

Mimo to byłego cesarza, który zbiegł do Holandii, osądzić się nie udało (Ho-landia odmówiła ekstradycji Wilhelma II), a zapowiadany w treści przepisu sąd międzynarodowy również nie powstał²¹.

Ponadto Traktat wersalski w art. 228–230 zakładał, że osoby odpowiedzialne za pogwałcenie prawa i zwyczajów wojny staną przed sądami „mocarstw sprzymie-rzonych i stowarzyszonych”, a rząd niemiecki zobowiązał się je wydać państwom Ententy na ich żądanie (art. 228). Niemcy nie wykonały jednak swojego zobowią-zania, a rozpoczęte w 1921 r. tzw. procesy lipskie nazywane są fiaskiem lub wręcz farsą sprawiedliwości międzynarodowej. Na 890 sprawców skazanych zostało jedy-nie kilkanaście osób (pierwotjedy-nie przedstawiciele państw Ententy przygotowali listę ponad 3 tysięcy osób podejrzanych o pogwałcenia praw i zwyczajów wojny)²².

Warto podkreślić jednak fakt, że to nie zbrodnie niemieckie okazały się najok-rutniejsze w tamtym okresie, ponieważ od 1915 r. (w praktyce do 1923 r.) trwało systematyczne ludobójstwo Ormian przez Turków (ponad 1,5 mln ofiar)²³, które ostatecznie – do dziś – nie doczekało się rozliczenia. Obiecany przez kraje Enten-ty jeszcze podczas wojny, a zamieszczony pośród postanowień Traktatu z Sèvres z 1920 r., międzynarodowy sąd karny, mający osądzić sprawców rzezi Ormian, ni-gdy nie powstał. Ostatecznie Traktat z Sèvres nie wszedł w życie, a kolejny Traktat z Lozanny z 1923 r. nie zawierał już żadnych przepisów odnoszących się do odpowie-dzialności karnej Turków za ludobójstwo. Należy przy tym wspomnieć, że w 1919 r.

zostały powołane specjalne sądy wojskowe w Konstantynopolu²⁴ w celu osądzenia sprawców „rzezi Ormian”, jednak z przyczyn politycznych proces wymierzania sprawiedliwości został w 1920 r. zatrzymany. Dziedzictwo tych sądów to przepro-wadzone 63 postępowania zakończone wyrokami – w pełni na podstawie tureckiego prawa krajowego. Sprawy toczone przed wojskowymi sądami w Konstantynopolu oraz na prowincji dowiodły istnienia systematycznego planu eksterminacji ludności ormiańskiej na terenach Imperium. Wskazano, że za „suchymi” prawnymi poję-ciami, takimi jak deportacja czy przesiedlenia²⁵, kryły się w istocie rzeczy masowe mordy na osobach pochodzenia ormiańskiego. Wyroki kary śmierci – in absentia – otrzymali trzej przywódcy Imperium Osmańskiego z czasów I wojny światowej:

21 Szerzej: J. Maogoto, Early Efforts to Establish an International Criminal Court, [w:] J. Do-ria, H-P. Gasser, M.C. Bassiouni (red.), The Legal Regime of the International Criminal Court, Koninklijke Brill: Leiden 2009, s. 15–17.

22 Tak pisał m.in. „New York Times” w 1921 r. Zob. J. Matthäus, The Lessons of Leipzig.

Punishing German War Criminals after the First World War, [w:] P. Heberer, J. Matthäus (red.), Atrocities on Trial: Historical Perspectives on the Politics of Prosecuting War Cri-mes, University of Nebraska Press: Nebraska 2008, s. 3–23.

23 Za: S. Cohan, A Brief History of the Armenian Genocide, „Social Education” 2005, vol. 69, nr 6, s. 333–337.

24 Dopiero od 1930 r. miasto zaczęło nosić oficjalną nazwę Stambuł. To o tyle istotne, że nieliczne publikacje dotyczące sądów wojskowych w Imperium Osmańskim niekie-dy podają, że powołane były one i funkcjonowały w Stambule.

25 Rząd Młodych Turków przyjął w 1915 r. specjalne prawo umożliwiające deportacje oraz wywłaszczenie i konfiskatę majątku Ormian.

65 Procesy karne a transitional justice…

Mehmet Talaat Pasza (wielki wezyr, premier), Enver Pasza i Ahmed Djemal Pasza (tzw. triumwirat). Wywodzili się oni z ruchu Młodych Turków, byli liderami partii Ittihad. Przynajmniej trzy sprawy zakończyły się wykonaniem orzeczonej wcześniej kary śmierci (m.in. wobec gubernatora Yozgatu – Kemala Beya)²⁶.

Napięta sytuacja polityczna w Turcji (wojna z Grecją, okupacja Konstantyno-pola przez Brytyjczyków) zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów pod wodzą Mustafy Kemala Atatürka (czerpiącego z tradycji młodotureckiej). Ośrodek władzy w Ankarze zdecydował się w 1921 r. rozwiązać sądy wojskowe w Konstantynopolu.

Ponadto dwa lata później, w 1923 r. przyjęte zostało prawo amnestyjne uwalniają-ce od odpowiedzialności wszystkich skazanych w powyższych prouwalniają-cesach (a tak-że przed tureckimi sądami powszechnymi), zaś straconych wcześniej określono mianem „narodowych męczenników”²⁷. Przekreślony został zatem dorobek dwóch lat pracy sądów w Konstantynopolu, które skazując sprawców, w istocie prawnie potwierdziły fakt istnienia ludobójstwa Ormian (choć, jak wiadomo, w 1920 r. nie istniała jeszcze kategoria prawna zbrodni ludobójstwa). Okoliczność ta budzi zdu-mienie zwłaszcza w obliczu trwającej do chwili obecnej (już ponad 100 lat) odmowy Turcji uznania ormiańskiego genocydu wyłącznie z przyczyn politycznych²⁸.

2.2.3. Zbrodnie II wojny światowej – dziedzictwo Trybunału w Norymberdze

Zbrodnie II wojny światowej (choć nie wszystkie, a tylko państw Osi) znalazły