Programy edukacyjne z zakresu edukacji zdrowotnej, z których korzystają przedszkola

Nie ulega wątpliwości, że programy profilaktyczne oferowane przedszkolom i szkołom przez różne instytucje powinny mieć solidną podstawę teoretyczną, powinny być naukowo sprawdzone oraz powiązane z konkretnymi treściami podstawy programowej i ogólnymi celami edukacyjnymi placówki. Ilościowy oraz jakościowy wzrost w ostatnich latach tych programów wymaga od osób podejmujących decyzje znajomości środowiska przedszkolnego i szkolnego, ponieważ ich wybór powinien wynikać ze specyficznych potrzeb uczniów w danej placówce. Aby uzyskać odpowiedź na pytanie, z jakich programów edukacyjnych z zakresu edukacji zdrowotnej oferowanych placówkom przez różne instytucje korzystają przedszkola oraz szkoły podstawowe, zadano podobne pytanie dyrektorom placówek, a także pozyskano informacje o realizowanych programach podczas analizy dokumentacji wewnętrznej. Wywiady z dyrektorami odbywały się w placówkach innych niż te, w których dokonywano analizy dokumentacji. Działanie to wynikało z losowego wyboru dyrektorów do przeprowadzenia wywiadu, jak również miało na celu szersze spojrzenie na badaną tematykę. Ponadto otrzymane od dyrektorów informacje można było zestawić ze stanem faktycznym poprzez dodatkową analizę dokumentów wewnętrznych, które placówki zamieściły na swoich stronach internetowych do ogólnego dostępu.

Poniżej dokonano zestawienia programów, które są realizowane w badanych placówkach w województwie śląskim.

Tabela 9. Wykaz programów profilaktycznych realizowanych w badanych przedszkolach

Warstwa Programy zidentyfikowane

na podstawie analizy dokumentów

Programy wskazane przez dyrektorów placówek

Duże miasta „5 porcji warzyw i owoców”,

„Czyste powietrze wokół nas”,

„Mamo, tato, wolę wodę”,

„Kubusiowi Przyjaciele Natury”, „Żywienie na wagę złota”

„Przedszkole promujące zdrowie”

167

Jak wynika z powyższego zestawienia, przedszkola korzystają głównie z ogólnopolskich programów takich jak: Ogólnopolski Program Edukacji Zdrowotnej dla Przedszkolaków „Akademia Aquafresh”, ogólnopolski program edukacyjny dotyczący ochrony środowiska naturalnego „Kubusiowi Przyjaciele Natury”, wojewódzki program edukacyjny oferowany przez sanepid „Żywienie na wagę złota”, program „Mamo, tato, wolę wodę” oraz projekt edukacyjny „Akademia Zdrowego Przedszkolaka”. Wymienione programy edukacyjne i profilaktyczne obejmują różnorodne zagadnienia z zakresu bezpieczeństwa i promocji zdrowia. Takie działania edukacyjne w obszarze zdrowia w postaci jednorazowych akcji są atrakcyjne dla nauczycieli ze względu na prostą formułę oraz nie wymagają ze strony nauczycieli dużego i stałego zaangażowania. Żaden z wymienionych programów nie zawierał jednakże treści związanych ze wczesną profilaktyką uzależnień. Na uwagę zasługuje również fakt, że tylko jedno przedszkole, z gminy wiejskiej, skorzystało z wyboru programu rekomendowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE), a mianowicie programu „Przyjaciele Zippiego”, będącego programem zdrowia psychicznego kształtującym i rozwijającym umiejętności psychospołeczne małych dzieci. W tym miejscu raz jeszcze warto podkreślić ważność rozwijania u dzieci umiejętności życiowych oraz zwrócenia szczególnej uwagi na edukację dla zdrowia psychicznego.

Podczas wywiadów swobodnych dyrektorzy przedszkoli przedstawili, jakie programy profilaktyczne oferowane przedszkolom przez zewnętrzne instytucje lub organizacje są wdrażane w ich placówkach. Jedynie w dwóch badanych placówkach realizowany jest program

168

„Przedszkole promujące zdrowie” (przedszkole w dużym mieście i w gminie miejsko-wiejskiej), zaś tylko jedno z nich posiada certyfikat Śląskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie (w gminie miejsko-wiejskiej). W przedszkolu funkcjonującym w dużym mieście oprócz wspomnianego wyżej programu nie przywołano żadnych innych programów, które miałyby być realizowane na jego terenie. W przedszkolu działającym w gminie miejskiej prowadzonych programów było najwięcej. Wymieniono programy: „Akademia Aquafresh”, „Kubusiowi Przyjaciele Natury”, program antynikotynowy „Czyste powietrze wokół nas”, „Żywienie na wagę zdrowia”, „Akademia Zdrowego Przedszkolaka”. Ponadto na terenie tego przedszkola często odbywają się wydarzenia o tematyce zdrowotnej, takie jak: spotkanie z psem ratownikiem, wycieczki do zaprzyjaźnionej przychodni podczas dni zdrowia, szkolenia pierwszej pomocy na fantomach, cykliczny przegląd zębów u stomatologa. Organizowane są także akcje dla rodziców, jak na przykład spotkanie z dietetykiem. W przedszkolu usytuowanym w gminie wiejskiej dwa razy w roku prowadzone są programy związane z pielęgnacją ciała i myciem zębów – program „Akademia Aquafresh” oraz program „Lubię wodę”, polegający na tym, że w przedszkolu dzieci piją duże ilości wody. Dyrektor przedszkola w gminie miejsko-wiejskiej wymienił programy, które nie są związane w żaden sposób z edukacją zdrowotną, co może świadczyć o braku jakiejkolwiek wiedzy na poruszany temat.

Tabela 10. Wykaz programów profilaktycznych realizowanych w badanych szkołach podstawowych

Warstwa Programy zidentyfikowane

Gminy wiejskie „Owoce w szkole”, „Klub

Bezpiecznego Puchatka”,

„Mleko dla szkół. Mleko dla zdrowia”

„Bieg po zdrowie”, „Zdrowo jem, więcej wiem”

Gminy miejsko-wiejskie „Owoce w szkole”, „Klub Bezpiecznego Puchatka”,

169

Z kolei szkoły podstawowe chętnie biorą udział w ogólnopolskich akcjach poruszających tematykę zdrowego odżywiania się, takich jak: „Mleko z klasą”, „Owoce i warzywa”, „Śniadanie Daje Moc”. Korzystają z programu edukacyjnego o tematyce bezpieczeństwa skierowanego do klas pierwszych szkół podstawowych „Akademia Bezpiecznego Puchatka”. Wśród programów w szkole z gminy miejskiej znalazły się ponadto dwa programy edukacji antytytoniowej dla uczniów klas I-III. Tylko jedna z placówek z gminy miejsko-wiejskiej przynależy do sieci szkół promujących zdrowie i realizuje program

„Szkoła promująca zdrowie”. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że żadna z badanych placówek nie skorzystała z programów rekomendowanych przez ORE ani z programów skierowanych do klas nauczania zintegrowanego znajdujących się w bazie programów rekomendowanych przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA).

Dyrektorzy szkół podstawowych również przedstawili, jakie programy profilaktyczne oferowane przez zewnętrzne instytucje i organizacje są wdrażane w podległych im placówkach. Dyrektor szkoły funkcjonującej w dużym mieście wyraził przekonanie, że na terenie jego placówki nie są realizowane programy zewnętrzne z wyjątkiem jednego: „Wiem, umiem, potrafię”. Prowadzony jest natomiast program wewnętrzny „Zdrowy uczeń, sprawny uczeń”.

„Jako takich programów zewnętrznych my nie realizujemy. Mamy ten swój program, taką akcję: «Zdrowy uczeń, sprawny uczeń», mamy osobę odpowiedzialną za tę akcję, która się zajmuje co roku tą akcją. Prowadzimy już ją piąty rok, albo szósty”

– dyrektor szkoły w dużym mieście W szkole w gminie miejskiej organizowane są różne akcje zdrowotne oraz realizowany jest program dotyczący owoców. Niestety dyrektor nie był w stanie wymienić nazwy żadnego z programów ani organizowanych akcji na terenie placówki. Zwrócił jednak uwagę na fakt, że szkoła należy do sieci szkół promujących zdrowie. Szkoła w gminie wiejskiej organizuje program antynikotynowy „Bieg po zdrowie” oraz „Zdrowo jem, więcej wiem”. W związku z tym, że organizacja tych dwóch programów wymaga, zdaniem dyrekcji, bardzo dużego wkładu pracy, szkoła nie chce angażować się w inne akcje. Szkoła w gminie miejsko-wiejskiej prowadzi programy „Zachowaj Trzeźwy Umysł”, „Śniadanie Daje Moc”,

„Zdrowe – nietrudne”. Placówka ta również jako jedyna realizuje szkolny program

170

profilaktyki uniwersalnej „Spójrz Inaczej”, ukierunkowany na wczesne zapobieganie zachowaniom ryzykownym oraz przeciwdziałanie nieprawidłowej adaptacji społecznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Jednakże jak wynika z wypowiedzi dyrektora, nie jest on zorientowany, jakie treści zawierają wymienione przez niego programy.

„Te programy związane są ze zdrowym żywieniem, zdrowym stylem życia, ale szczegółów tych programów nie znam. Są realizowane w nauczaniu początkowym, ale nie będę bardzo zmyślać”

– dyrektor szkoły w gminie miejsko-wiejskiej Dyrektorzy aż trzech z czterech placówek twierdzą, że ich szkoła miała kontakt z programem „Szkoła promująca zdrowie”, z czego tylko jedna nadal przynależy do sieci szkół promujących zdrowie i kontynuuje program. Jedynie szkoła w dużym mieście nigdy nie miała styczności z tym programem. Jej dyrektor twierdzi, że aby realizować założenia

„Szkoły promującej zdrowie”, nie musi przystępować do programu.

„Ja mam taki swój stosunek do tych programów, bo wydaje mi się, że bardzo często ludzie mówią, że mamy program i realizujemy program. Natomiast my naprawdę to robimy i robimy pewne rzeczy, i nie musimy tu wchodzić w żadne programy. Akurat ten program to na razie nie. Nie myślimy o tym”

– dyrektor szkoły w dużym mieście Dyrektor uważa, że przystąpienie do programu nie jest konieczne, ponieważ placówka może te działania podejmować indywidualnie. W tym miejscu warto podkreślić, że w województwie śląskim liczba szkół promujących zdrowie wynosi obecnie 416⁴²² placówek, w tym 109 przedszkoli oraz 177 szkół podstawowych⁴²³. W tym zakresie województwo śląskie znajduje się na drugim miejscu w Polsce, zaraz za województwem podkarpackim.

Wnioski z analizy programów edukacyjnych z zakresu edukacji zdrowotnej, z których korzystają przedszkola oraz szkoły podstawowe

Jak wynika z badań własnych, przedszkola oraz szkoły korzystają z podstawowych, ogólnopolskich oraz organizowanych przez sanepid programów edukacyjnych związanych

422 Szkoła Promująca Zdrowie, strona internetowa Ośrodka Rozwoju Edukacji, https://www.ore.edu.pl/2010/

06/szkoa-promujca-zdrowie/ [dostęp: 18.03.2018].

423 Śląska Sieć Przedszkoli i Szkół Promujących Zdrowie. Szkoły i placówki z certyfikatem, op. cit. [dostęp:

18.03.2018].

171

z tematyką zdrowotną. Częściej w wyborze skupiają się na programach, które poruszają treści z zakresu zdrowego odżywiania oraz bezpieczeństwa. Większość z tych programów zawiera w sobie tzw. reklamę produktów i jest programami komercyjnymi. Jak zauważył P.F. Nowak⁴²⁴, zjawisko to jest z pewnością dyskusyjne, a nawet niepokojące, ponieważ wynika z modnej w ostatnich latach idei – tzw. społecznej odpowiedzialności biznesu, którą realizują w szkołach koncerny spożywcze. Coraz częściej zwraca się również uwagę na fakt, że wiele z tych programów ma niską jakość, a ich realizacja zajmuje czas uczniom i nauczycielom, nie przynosząc oczekiwanych efektów. Najczęściej nie dokonuje się także ewaluacji tych efektów, co zdecydowanie obniża jakość tych przedsięwzięć⁴²⁵. Konieczny jest systemowy monitoring działań nauczycieli oraz dyrektorów w tym zakresie, aby określić praktyczną przydatność prowadzonych na terenach placówek programów z zakresu edukacji zdrowotnej⁴²⁶. Nieliczne placówki wybierają programy, w których poruszane są kwestie związane z uzależnieniami, a bardzo rzadko realizowane są programy dotyczące zdrowia psychicznego, adaptacji społecznej oraz rozwijające umiejętności życiowe. Pomimo że mówi się o wzroście koncentracji na zagadnieniach zdrowia psychospołecznego dzieci oraz na kształtowaniu umiejętności życiowych jako fundamentu programów profilaktyki chorób, promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej⁴²⁷, nie znajduje to odzwierciedlenia w wyborach tematyki programów. Jak wynika z badań własnych, placówki bardzo rzadko korzystają również z programów rekomendowanych przez ORE oraz PARP-ę. Większość spośród rekomendowanych programów to przykłady dobrej praktyki o udowodnionej skuteczności, które są oparte na wiedzy naukowej. Osoby pełniące w placówkach funkcje kierownicze powinny zatem zadbać o to, aby wyeliminować korzystanie ze zbędnych programów z zakresu edukacji zdrowotnej na rzecz wprowadzenia programów rekomendowanych, a placówki doskonalenia nauczycieli (ORE) oraz agencje rządowe (PARPA) powinny do tego zachęcać. Zdecydowanie skuteczniejszą formą edukacji zdrowotnej w porównaniu z jednorazowymi akcjami jest realizowanie programów, w których uwydatnia się systemowe i długofalowe podejście do problemów. Niestety, jak wykazały badania własne, placówki w wyborze częściej decydują się na programy inicjowane przez producentów o nieudowodnionej skuteczności. Niewątpliwie optymistyczny jest fakt, że „Szkoła promująca

424 P.F. Nowak, Realizacja edukacji zdrowotnej w szkole w opiniach nauczycieli, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2012, t. 18, nr 3, s. 171-175.

425 M. Posłuszna, Edukacja zdrowotna…, op. cit., s. 226-231.

426 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w podstawie programowej kształcenia ogólnego jako fundament dla szkolnego programu profilaktyki, Ośrodek Rozwoju Edukacji, [b.r.], s. 2.

427 B. Lamboy, J. Fortin, J.Ch. Azorin, M. Nekka, Développer les compétences psychosociales chez les enfants et les jeunes, „La Santé en action” 2015, n. 431, s. 10-11

172

zdrowie” budzi coraz większe zainteresowanie placówek oraz uzyskała akceptację polskich władz oświatowych. Projekt ten jest kolejną próbą wpisania zdrowia do programu szkoły oraz nowego rozumienia związków między zdrowiem a edukacją⁴²⁸. W związku z tym, dla podniesienia skuteczności przedszkolnej/szkolnej edukacji zdrowotnej, wyrażenie chęci przystąpienia do projektu „Szkoła promująca zdrowie” powinno być naturalnym działaniem na rzecz zdrowia wszystkich członków społeczności szkolnej.

428 B. Woynarowska, M. Woynarowska-Sołdan, Szkoła promująca zdrowie w Europie i Polsce: rozwój koncepcji i struktury dla jej wspierania w latach 1991-2015, „Pedagogika Społeczna” 2015, nr 3 (57), s. 181.

173

Rozdział 2. Ocena sposobu oraz skuteczności realizacji treści i celów