Przeciwdziałanie alkoholizmowi
W roku 2020 na terenie m.st. Warszawy działało: 23 poradnie leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia (przy czym po prawej stronie Wisły zlokalizowanych jest tylko 5 placówek), 8 dziennych oddziałów terapii uzależnienia od alkoholu/leczenia uzależnień (3 po prawej stronie Wisły), 2 całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu/leczenia uzależnień (1 po prawej stronie Wisły), 2 oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (1 po prawej stronie Wisły) i 1 poradnia terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia/leczenia uzależnień dla młodzieży43 oraz 14 stowarzyszeń abstynenckich.
Przekazane przez Mazowiecki Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia dane za lata 2018-2020 dotyczące liczby dorosłych mieszkańców Warszawy używających alkoholu leczących się w placówkach lecznictwa odwykowego w programach podstawowych (finansowanych z NFZ),
prezentują tabele 9 i 10.
Tabela 9. Osoby dorosłe leczone z powodu uzależnienia od alkoholu w placówkach lecznictwa odwykowego w zakresie finansowanym przez NFZ w latach 2018-2020 (pierwsze półrocze), liczby bezwzględne
wiek / płeć kobiety mężczyźni razem
rok 2018 2019 2020 2018 2019 2020 2018 2019 2020
19-29 175 165 172 315 307 301 490 472 473
42 Janusz Sierosławski, ibidem.
43 Dane za PARPA, por. http://www.parpa.pl/index.php/placowki-lecznictwa/wojewodztwo-mazowieckie, dostęp: 10 stycznia 2022 r.
wiek / płeć kobiety mężczyźni razem
30-64 1 507 1 494 1 286 3 832 3 913 3 133 5 339 5 407 4 419
65 i więcej 152 159 117 342 346 246 494 505 363
ogółem 1 834 1 818 1 575 4 489 4 556 3 680 6 323 6 384 5 255 Źródło: Mazowiecki Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia
Tabela 10. Osoby dorosłe leczone z powodu uzależnienia od alkoholu w placówkach lecznictwa odwykowego w zakresie finansowanym przez NFZ w latach 2018-2020 (pierwsze półrocze), dane procentowe
wiek / płeć kobiety mężczyźni razem
rok 2018 2019 2020 2018 2019 2020 2018 2019 2020 19-29 2,8% 2,6% 3,3% 5,0% 4,8% 5,7% 7,8% 7,4% 9,0%
30-64 23,8% 23,4% 24,5% 60,6% 61,3% 59,6% 84,4% 84,7% 84,1%
65 i więcej 2,4% 2,5% 2,2% 5,4% 5,4% 4,7% 7,8% 7,9% 6,9%
ogółem 29,0% 28,5% 30,0% 71,0% 71,5% 70,0% 100% 100% 100%
Źródło: Mazowiecki Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia
Z powyższych danych wynika, że najliczniej reprezentowana jest grupa mężczyzn w wieku 30-64 lata.
Stanowią oni prawie 60% (cała grupa wiekowa 30-64 lata to ponad 80%) wszystkich dorosłych mieszkańców Warszawy używających alkoholu leczących się w placówkach lecznictwa odwykowego w programach podstawowych (finansowanych z NFZ). Najmniej często (ok. 2% wszystkich pacjentów) leczą się kobiety w wieku powyżej 65 lat. Analiza trendów wskazuje, że stopniowo rośnie udział kobiet – w pierwszym półroczu 2021 roku wskaźnik przekroczył wartość 31%.
Miasto stołeczne Warszawa rozszerzyło możliwość korzystania z nieodpłatnych świadczeń zdrowotnych w placówkach lecznictwa odwykowego ponad program leczenia podstawowego finansowanego z NFZ. Obecnie 18 poradniach realizowany jest program ponadpodstawowy na lata 2021-2022. Przyznana kwota dotacji w roku 2021 to 3 712 000 PLN, w roku 2022 – 4 155 000 PLN.
W zakresie pomocy rodzinom w opiece i wychowaniu w Warszawie istnieje system placówek wsparcia dziennego, które zgodnie z obowiązującymi przepisami realizują zadania z zakresu pracy opiekuńczej, specjalistycznej lub podwórkowej. W roku 2020 na terenie Warszawy znajdowało się 70 placówek wsparcia dziennego dla dzieci i młodzieży prowadzonych przez organizacje pozarządowe.
Placówki wsparcia dziennego (PWD) finansowane są w drodze otwartych konkursów ofert dla organizacji pozarządowych, najczęściej w trybie wieloletnim. Ponadto Centrum Wspierania Rodzin
„Rodzinna Warszawa” (CWR RW) prowadzi 10 ognisk (typu opiekuńczego i specjalistycznego).
Najwięcej placówek wsparcia dziennego zlokalizowanych jest w Śródmieściu, na Pradze Północ i na Woli.
Organizacje pozarządowe na zlecenie m.st. Warszawy poza prowadzeniem placówek wsparcia dziennego realizują też wiele zadań na rzecz mieszkańców stolicy (dzieci, młodzieży, rodzin, osób dorosłych). W ramach zadań w trybie wieloletnim w latach 2018-2021 świadczona jest pomoc specjalistyczna w zakresie działań psychologiczno-pedagogicznych i poradnictwa rodzinnego skierowana do osób i rodzin z problemami opiekuńczo-wychowawczymi, zagrożonych lub dotkniętych problemem uzależnienia od alkoholu, a także do rodzin gdzie występują zachowania ryzykowne związane lub będące następstwem używania alkoholu. Celem tych programów jest poprawa funkcjonowania rodzin (oraz poszczególnych ich członków), w których występują problemy opiekuńczo- wychowawcze poprzez tworzenie warunków do samodzielnego rozwiązywania
problemów oraz wzmocnienie zdrowych/konstruktywnych więzi rodzinnych i kompetencji rodzicielskich wśród uczestników programu. Ponadto organizacje pozarządowe w ramach programów wieloletnich w latach 2018-2021 wspierają osoby dorosłe nadużywające alkoholu w podejmowaniu zachowań prozdrowotnych. Celem tych działań jest zapewnienie pomocy dla osób uzależnionych/nadmiernie używających alkoholu oraz rozwój prawidłowych mechanizmów adaptacyjnych i zwiększenie kompetencji społecznych wśród odbiorców programu. Organizacje pozarządowe w latach 2018-2021 realizują również działania na rzecz młodych dorosłych (18-26 lat), których celem jest poprawa funkcjonowania społecznego młodych dorosłych i zmniejszenie
zachowań związanych z ryzykownym używaniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.
Wiele programów realizują konsorcja organizacji pozarządowych, które prowadzą (w trybie
wieloletnim) kompleksowe działania skierowane do dzieci i młodzieży oraz ich rodzin w ramach LSW w oparciu o lokalne diagnozy i rozpoznanie zasobów i potrzeb. Programy te prowadzone są z
podziałem na grupy wiekowe 0-6, 6-18, 15-26 lat. Organizacje pozarządowe w ramach zadań wieloletnich realizują również zadania, których celem jest wsparcie osób i rodzin z problemami używania alkoholu doświadczających przemocy. W ramach tych zadań na zlecenie m.st. Warszawy prowadzone są programy pomocy specjalistycznej, w tym poradnictwa rodzinnego w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz programy samopomocy dla rodzin i osób doznających przemocy w rodzinie, a także programy edukacyjno-korekcyjne i psychologiczne dla osób stosujących przemoc w rodzinie .
Ponadto organizacje pozarządowe prowadzą działania polegające na rozpowszechnianiu informacji na temat działań z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w Warszawie. W grudniu 2018 roku został uruchomiony internetowy portal informacyjny pod adresem internetowym www.stopuzaleznieniom.pl – jest to warszawski serwis informacyjny dotyczący profilaktyki
uzależnień. Głównym celem serwisu jest publikowanie w jednym miejscu informacji o aktualnych inicjatywach warszawskich organizacji - nieodpłatnych projektach przeznaczonych dla osób z problemem uzależnienia (własnym lub bliskiej osoby). Strona internetowa jest stale aktualizowana, także o artykuły dotyczące problematyki uzależnienia od alkoholu, współuzależnienia czy
wychowywania się w rodzinie alkoholowej, przede wszystkim wywiady ze specjalistami psychoterapii uzależnień. Planowane jest utrzymanie aktywności serwisu w kolejnych latach. Miasto stołeczne Warszawa zleca również organizacjom pozarządowym przeprowadzanie kampanii społecznych/
kampanii informacyjno - edukacyjnych z zakresu przeciwdziałania alkoholizmowi na terenie m.st.
Warszawy. Kampanie społeczne zwiększają wiedzę i świadomość społeczną wśród mieszkańców
Warszawy dotyczącą skutków używania alkoholu oraz informują o możliwych formach i miejscach pomocy osobom zagrożonym lub dotkniętych problemem uzależnienia od alkoholu. Szczególną formą kampanii informacyjno-edukacyjnej są realizowane od 2018 roku działania na bulwarach wiślanych, których celem jest ograniczanie ryzyka szkód zdrowotnych i społecznych wiążących się z konsumpcją alkoholu w tym miejscu oraz pokazanie możliwości ciekawego sposobu spędzania czasu w klimacie bezpiecznej zabawy z innymi.
Pomoc organizacji pozarządowych kierowana jest również do grup wymagających specyficznego wsparcia. W roku 2019 ze środków m.st. Warszawy były realizowane dwa programy pod nazwą
„Prowadzenie działań z zakresu profilaktyki selektywnej lub wskazującej wśród osób z
niepełnosprawnościami, mających problem ze szkodliwym używaniem lub z uzależnieniem od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych”. Były to działania skierowane do dzieci i młodzieży (14-21 r.ż.) mających kontakt z substancjami psychoaktywnymi na poziomie eksperymentalno-okazjonalnym, młodzieży i młodych dorosłych (16 – 25 r.ż.), którzy ujawnili bardziej zaawansowane używanie substancji psychoaktywnych oraz ich rodziców i rodzin. Wsparciem objęte zostały także osoby z niepełnosprawnością intelektualną i innymi zaburzeniami psychicznymi oraz specjaliści/
terapeuci ds. uzależnień, do których skierowano szkolenia w zakresie specyfiki pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. W 2020 oraz 2021 roku, z powodu pandemii COVID-19 nie było analogicznych Programów. Został ogłoszony natomiast otwarty konkurs ofert na realizację w roku 2020 zadania publicznego w zakresie działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz
podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie pod nazwą „Działania związane z przeciwdziałaniem COVID-19 na terenie m.st. Warszawy”. Konkurs ten dedykowany był podmiotom niepublicznym realizującym zadania z obszaru pomocy społecznej na terenie m.st. Warszawy.
W latach 2018-2020 ze środków m.st. Warszawy realizowany był także program pn. „Zapewnienie wsparcia dla rodzinnych form pieczy zastępczej w zakresie diagnostyki, poradnictwa oraz terapii zaburzeń rozwojowych wywołanych alkoholem”. Odbiorcami zadania były osoby prowadzące rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka z terenu m.st. Warszawy, mające pod opieką dzieci, które nie ukończyły 10 roku życia i mają wskazania do diagnostyki zaburzeń rozwojowych typu FASD. Celem programu było wsparcie rodzin zastępczych oraz rodzinnych domów dziecka w zakresie sprawowania opieki nad dziećmi z FAS/FASD oraz poprawa sytuacji tych dzieci poprzez właściwą diagnozę oraz realizację programu terapeutycznego lub wskazanie kierunków i możliwości terapii, podniesienie kompetencji opiekuńczych osób prowadzących rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka w zakresie opieki nad dziećmi z FAS/FASD. Programem objętych zostało 242 dzieci z FAS/FASD oraz 97 osób prowadzących rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka. 95 dzieci objętych zostało
indywidualnym programem terapeutycznym, a 13 rodzin zastępczych/rodzinnych domów dziecka, które po zdiagnozowaniu i opracowaniu indywidualnego programu terapeutycznego dla dziecka ukończyły projekt mogło bez wsparcia wiodącego specjalisty samodzielnie koordynować dalsze działania związane z wychowaniem dziecka z FAS/FASD.
W mieście stołecznym Warszawie organizacje pozarządowe prowadzą także działania skierowane do seniorów. W 2019 roku realizowano trzy programy zapewniające wsparcie edukacyjne i informacyjne dla seniorów uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu w formie konsultacji psychologicznych, warsztatów, umiejętności psychospołecznych np. radzenie sobie w sytuacjach kryzysowych,
wykładów dotyczących społecznych uwarunkowań uzależnień i promocji zdrowego stylu życia oraz alternatywnych form spędzania wolnego czasu. W 2019 roku realizowano także program pod nazwą
„Prowadzenie działań z zakresu redukcji szkód wśród mieszkańców warszawskich domów pomocy społecznej oraz wsparcia pracowników bezpośrednio sprawującymi nad nimi opiekę” – jego głównym celem, zgodnie z zapisem w ogłoszeniu konkursowym, jest „ograniczenie nadmiernego i szkodliwego spożycia alkoholu przez mieszkańców warszawskich domów pomocy społecznej poprzez działania z zakresu redukcji szkód, profilaktyczne, a także szkoleniowe oraz superwizyjne dla pracowników placówek sprawujących bezpośrednio opiekę na ich mieszkańcami.”44 W 2021 roku rozstrzygnięto konkurs na zadanie pn. „Wsparcie edukacyjne i informacyjne seniorów uzależnionych i
współuzależnionych od alkoholu w czasie i po pandemii Covid-19”, które kontynuowane będzie w 2022 r.
Organizacje pozarządowe świadczące pomoc na rzecz osób w kryzysie bezdomności realizują programy wsparcia dla osób uzależnionych znajdujących się w kryzysie bezdomności. W ramach zawartych z Miastem umów wsparcie osobom uzależnionym udziela 11 organizacji pozarządowych.
Aktualnie zawarte umowy obejmują działania realizowane do 30 listopada 2022 r.
Na terenie Warszawy funkcjonuje 18 PIK-ów prowadzących działalność skierowaną do wszystkich mieszkańców m.st. Warszawy, a w szczególności do osób:
• będących w kryzysie;
• uzależnionych od alkoholu;
• uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych;
• członków rodzin osób uzależnionych;
• doświadczających przemocy;
• stosujących przemoc.
W sumie w PIK-ach w 2020 roku udzielono 17 121 bezpłatnych konsultacji, z których skorzystało 11723 osób.
44 Por. http://www.ngo.um.warszawa.pl/otwarte-konkursy/prowadzenie-dzia-a-z-zakresu-redukcji-szk-d-w-r-d-mieszka-c-w-warszawskich-dom-w-po , ogłoszenie konkursowe, dostęp: 22 września 2020 r.
Przeciwdziałanie narkomanii
W dalszym ciągu istotną sprawą są wytyczne Unii Europejskiej dotyczące zapobiegania narkomanii i redukcji szkód z nią związanych opierające się na założeniu, że jednym z podstawowych praw obywatela jest dostęp do opieki specjalistycznej na najwyższym poziomie. W przypadku osoby uzależnionej od narkotyków czy innych substancji psychoaktywnych, jego prawem jest dostęp do odpowiedniej dla niego formy terapii uzależnień. Dlatego właśnie od szeregu lat m.st. Warszawa stara się zapewniać zróżnicowaną ofertę w wymienionych obszarach dla osób uzależnionych i współuzależnionych oraz eksperymentujących.
Ważną i podnoszoną kwestią jest tworzenie form pośrednich pomiędzy poradnią leczenia uzależnień a ośrodkiem stacjonarnym. Formy pośrednie to oddziały dzienne, punkty dziennego pobytu, kluby integracji społecznej, wzmocnione opieką hostelową. Formy pośrednie powinny być zorientowane przede wszystkim na dwie grupy: osoby używające narkotyków problemowo (jako nieuzależnione, najczęściej niekwalifikujące się do leczenia w formach stacjonarnych, a tradycyjne,
niewyspecjalizowane na ogół formy ambulatoryjne są narzędziem zbyt słabym), oraz na osoby mające problemy z utrzymaniem się w terapii w systemach tradycyjnych.
Na terenie m.st. Warszawy działa kilkanaście poradni publicznych, finansowanych z NFZ, w których prowadzona jest terapia uzależnień od substancji psychoaktywnych (plus szereg poradni
prywatnych), pięć programów substytucyjnych, dwa oddziały detoksykacyjne. Trwają prace nad utworzeniem placówki, w ramach której będzie mogła być świadczona zintegrowana i kompleksowa pomoc dla osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych. W Warszawie działają również organizacje pozarządowe zajmujące się przeciwdziałaniem narkomanii – połowa poradni prowadzonych jest właśnie przez NGO.
Ważną kwestią jest również prowadzenie właściwej profilaktyki kierowanej do młodzieży szkolnej.
Dane pokazują, że prowadzona w Polsce profilaktyka odbiega w kilku wymiarach od tego, co jest robione w Europie. W ocenie ekspertów w Polsce w intensywnym stopniu dostarcza się młodzieży informacji wyłącznie o narkotykach (bez powiązania z innymi kwestiami, np. społecznymi) oraz zajęcia związane z umiejętnościami osobistymi i społecznymi (w tych obszarach Polska jest powyżej średniej europejskiej). Nie ma natomiast wizyt policji w szkołach, dni informacyjnych o narkotykach, rzadko są organizowane zajęcia i wydarzenia kierowane do rodziców oraz wykłady zewnętrznych ekspertów, podczas gdy są one obecne w innych krajach Unii Europejskiej (średnia pokazuje, że jest to obecność w ograniczonym zakresie)45.
Równie ważne jak dwa poprzednie obszary jest podejmowanie działań w obrębie redukcji szkód.
Wszelkie projekty skierowane do osób uzależnionych powodujące zmniejszenie konsekwencji zdrowotnych i społecznych ich choroby wymagają wsparcia ze strony samorządu. Są one bowiem wstępem do sytuacji, w której możliwe będzie podjęcie leczenia i terapii osób uzależnionych.
Działania w obszarze redukcji szkód winny być dostosowane do bieżącej sytuacji, a zarazem powinny
być wspierane nowe inicjatywy, dla których wzorcem będą dobre praktyki przenoszone z innych państw Unii Europejskiej.
Ze sprawozdań składanych przez m.st. Warszawę corocznie do KBPN (sprawozdania z realizacji gminnego programu przeciwdziałania narkomanii) wynika, że Warszawa w latach 2019-2020 prowadziła wielorakie działania w obszarze przeciwdziałania narkomanii. Realizowane były liczne programy profilaktyki (zarówno uniwersalnej, jak i selektywnej i wskazującej, w tym z listy
rekomendowanych przez KBPN), prowadzone były działania informacyjno-edukacyjne skierowane do różnych grup odbiorców. Dostępne były również działania z obszaru redukcji szkód i readaptacji społecznej, w tym programy wymiany igieł i strzykawek, programy obejmujące testowanie w kierunku zakażeń krwiopochodnych, programy redukcji szkód zdrowotnych i społecznych,
zapewniano także dostęp do schronisk i punktów dziennego pobytu (świetlice, drop-in). Nieco słabiej wypadały natomiast zadania z zakresu wspierania rozwoju zawodowego pracowników zatrudnionych w placówkach prowadzących leczenie osób uzależnionych od narkotyków oraz innych grup
zawodowych mających z nimi styczność (np. policjantów, pracowników socjalnych, kuratorów, lekarzy, działaczy organizacji pozarządowych) – jedynie w 2020 roku zorganizowano szkolenia dla osób pracujących z dziećmi i młodzieżą. Brakowało także wystarczającego monitorowania epidemiologicznego problemu. Wszystkie te zadania były finansowane w ramach albo rozdziału 85153 albo, jak w przypadku profilaktyki uniwersalnej, z rozdziału 85154. Wielkość wydatków m.st. Warszawy na przeciwdziałanie narkomanii na tle największych miast w Polsce przedstawia tabela 11.
Tabela 11. Udział wydatków na przeciwdziałanie narkomanii w dochodach pochodzących z korkowego w największych miastach w Polsce (dane za 2019 rok w porównaniu do 2016)
Miasto Wydatki na przeciwdziałanie
Miasto Wydatki na
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii Proporcjonalnie do dochodów z tzw. korkowego w 2019 roku (podobnie było w 2016 roku) Warszawa wydała mniej niż większość największych miast w Polsce i ponad dwa razy mniej niż wynosi średnia dla tych miast. Oznacza to, że pomimo relatywnie dużej skali wydatków wyrażonej w liczbach bezwzględnych (blisko półtora miliona PLN), Warszawa przeznaczała na przeciwdziałanie narkomanii znikomą część wpływów z tzw. korkowego w porównaniu do pozostałych największych miast w Polsce. Ten odsetek był jeszcze mniejszy w 2020 roku – ze sprawozdania złożonego przez Warszawę do KBPN za rok 2020 wynika, że na przeciwdziałanie narkomanii wydano mniej pieniędzy niż w roku 2019 (o 9%), a w tym samym czasie dochody z korkowego były wyższe (o 8%). Udział wydatków na przeciwdziałanie narkomanii w dochodach z korkowego spadł zatem do poziomu 2,13%.
Z największych miast w Polsce jedynie Kraków wydaje na ten cel mniejszy procent wpływów z korkowego niż Warszawa. Dwa miasta wydają więcej niż Warszawa (w liczbach bezwzględnych) z rekordowym poziomem wydatków Katowic, które przeznaczają na ten cel nieco ponad jeden milion osiemset tysięcy PLN, co stanowi około jedną piątą wpływów z korkowego. Warto też zaznaczyć, że największe miasta w Polsce w porównaniu do 2016 roku średnio podwoiły udział wydatków na narkomanię w dochodach z korkowego, a Warszawa zwiększyła ten udział tylko o około 40%.
Wszystkie opisane zjawiska powodują, że Program profilaktyki i rozwiązywania problemów
alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii musi być elastyczny, zawierać w sobie mechanizmy weryfikowania zapisów i wprowadzania nowych zadań / działań dostosowanych do zmieniającej się rzeczywistości.