Napięcia obserwowane we współczesnym świecie, między innymi zagrożenie terroryzmem i ekstremizmem politycznym sprawiają, iż coraz więcej uwagi poświęca się próbom rozwiązania tych problemów lub minimalizowania ich negatywnego wpływu w codziennym życiu obywateli. Oddziaływania prewencyjne są inicjowane przez instytucje polityczne, organizacje pozarządowe oraz naukowców. Jak podkreślają holenderscy badacze Stephens, Sieckelinck i Boutellier (2019), w ostatnich latach dynamicznie wzrastała ilość publikacji naukowych, dotyczących prewencji ekstremizmu z użyciem przemocy (violent extremism). Powstawały one w takich dyscyplinach, jak psychologia, psychiatria, nauki o zdrowiu, pedagogika, praca socjalna i kryminologia.
W dokumencie Komisji Europejskiej zatytułowanym Zapobieganie radykalizacji prowadzącej do terroryzmu i brutalnego ekstremizmu: Wzmocnienie działań UE (2014) przedstawiono przegląd inicjatyw, które „odzwierciedlają zaangażowanie UE na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa i poszanowania podstawowych praw i wolności obywateli UE zapisanych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, w tym wolności wypowiedzi i informacji, zgromadzeń i zrzeszania się, oraz poszanowania różnorodności językowej, kulturowej i religijnej” (Komisja Europejska, 2014, s. 4). Do działań, mających na celu zapobieganie radykalizacji postaw należą:
- budowanie i konsolidacja wiedzy (jedną z inicjatyw, podjętych w tym zakresie jest stworzenie europejskiej Sieci Świadomości na Temat Radykalizacji; RAN – Radicalisation Awareness Network, forum umożliwiającego wymianę wiedzy i doświadczeń między osobami, zajmującymi się zjawiskami terroryzmu i radykalizacji);
- opracowywanie krajowych strategii prewencyjnych (wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej powinny podjąć działania prewencyjne w oparciu o analizę lokalnych zagrożeń, współpracę z innymi państwami i w zgodzie ze strategią UE);
- dostosowanie sieci RAN do potrzeb państw członkowskich Unii Europejskiej (w tym celu stworzono między innymi internetowy katalog najlepszych praktyk prewencyjnych, uruchomiono moduł e-learningowy, służący wymianie doświadczeń między specjalistami oraz organizowane są konferencje poświęcone zjawisku radykalizacji postaw);
- szkolenie specjalistów, którzy będą zapobiegać radykalizacji postaw (do profesjonalistów
„znajdujących się na pierwszej linii frontu”, mających bezpośredni kontakt z osobami lub
grupami, w przypadku których ryzyko radykalizacji postaw jest wysokie, zalicza się pracowników socjalnych, wychowawców, pracowników służby zdrowia, funkcjonariuszy Policji, Służby Więziennej i kuratorów sądowych);
- rozwijanie „strategii wyjścia” z organizacji terrorystycznych (powinny one objąć osoby, chcące zmienić swoje radykalne postawy oraz ich rodziny i otoczenie społeczne; strategie mogą dotyczyć procesu demobilizacji, czyli rezygnacji ze stosowania przemocy bez wyrzekania się ideologii, z której wynika przemoc lub deradykalizacji, w więc wyrzeczenia się zarówno przemocy, jak i destruktywnej ideologii);
- zintensyfikowanie współpracy ze społeczeństwem w zakresie przeciwdziałania radykalizacji w sferze Internetu (chodzi nie tylko o zakaz umieszczania w sieci materiałów, zawierających treści nawołujące do nienawiści ze względu na rasę, płeć, religię i narodowość oraz ich konsekwentne usuwanie, ale także o tworzenie i umieszczanie online ukierunkowanych przekazów konstruktywnych, mających stanowić dla nich przeciwwagę);
- uwzględnianie wkładu, który mogą wnieść ofiary ekstremistycznej przemocy (osobom tym należy oczywiście przede wszystkim udzielić wszechstronnej pomocy; po poradzeniu sobie z traumą mogą one w oparciu o własne przeżycia i doświadczenia uświadamiać opinii publicznej konsekwencje brutalnej przemocy, a ich przekaz podważać propagandę terrorystów);
- intensyfikacja działań, mających wspierać krytyczne podejście do ideologii ekstremistycznych (dotyczy to zwłaszcza ludzi młodych, znajdujących się w burzliwym, a zarazem kluczowym dla krystalizowania się tożsamości, okresie adolescencji; narażenie osób dorastających na oddziaływanie radykalnych ideologii zwiększają: osłabienie więzi z rodzicami, krytycyzm wobec świata dorosłych, skłonność do prezentowania skrajnych postaw światopoglądowych, samotne korzystanie z Internetu oraz bardzo silny w tym okresie wpływ grupy rówieśniczej);
- promowanie dialogu międzykulturowego i partnerstwa między państwami (na przykład poprzez wykorzystanie unijnego programu Erasmus+, który zwiększa mobilność uczniów, nauczycieli, studentów i wykładowców, co ma się przyczynić do poprawy jakości nauczania, unowocześnienia systemów edukacji i szkolenia, a w dalszej perspektywie umożliwić młodzieży zajmowanie bardziej krytycznego stanowiska wobec poglądów ekstremistycznych);
- wspieranie badań, dotyczących procesów radykalizacji oraz deradykalizacji (w tym nad motywami, skłaniającymi do wkraczania na drogę przemocy, procesem stopniowego przechodzenia od postaw umiarkowanych do brutalnego ekstremizmu, rekrutacją do
organizacji terrorystycznych oraz tworzeniem narzędzi, które umożliwiłyby ocenę skuteczności programów prewencyjnych);
- zacieśnianie współpracy, zarówno w obrębie Unii Europejskiej, jak i z państwami do niej nienależącymi (zwłaszcza krajami, w których sytuacja społeczno-polityczna i gospodarcza jest niestabilna, tzw. państwami słabymi oraz znajdującymi się w okresie transformacji; por.
Komisja Europejska, 2014).
Wspomniany wyżej Stephens dokonał wraz ze współpracownikami (2019) przeglądu najnowszej literatury, odnoszącej się do prewencji ekstremistycznej przemocy. Wynikiem analizy było wyróżnienie czterech grup tematów (obszarów), na których skupiają się specjaliści w tej dziedzinie. Są to: odporna jednostka (resilient individual), tożsamość (identity), dialog i działanie (dialogue and action) oraz połączone lub odporne społeczności (connected or resilient communities).
Pierwszy z wymienionych nurtów koncentruje się na przekonaniu, że można przeciwdziałać ekstremizmowi przez umiejętne rozwijanie takich zdolności i cech osobowych, które charakteryzują ludzi silnych, krytycznie i elastycznie myślących, gdyż to będzie zapobiegać wciągnięciu w orbitę radykalnych ideologii i grup. Programy kształtowania indywidualnej odporności polegają na:
- rozwijaniu zasobów poznawczych (głównie myślenia krytycznego, kompleksowego, uwzględniającego wiele uwarunkowań zjawisk społecznych oraz umożliwiającego ich ocenę);
- wzmacnianiu cech osobowości (między innymi empatii, poziomu samooceny, przekonania o skuteczności własnych działań i refleksji moralnej jednostki, dzięki której akty terroru są oceniane jako nieuczciwe i okrutne);
- promowaniu i wzmacnianiu wartości (chodzi głównie o uświadamianie znaczenia praw człowieka, wartości obywatelskich oraz tolerancji, wspólnotowości i wrażliwości na zabiegi dehumanizujące innych, gdyż takie podejście pozwala tworzyć narracje alternatywne w stosunku do ekstremistycznych; por. Aly i in., 2014; Feddes i in, 2015).
Wśród programów prewencyjnych, które kładą nacisk na budowanie tożsamości, można wyróżnić dwie grupy. Pierwsza z nich akcentuje znaczenie adolescencji, jako okresu w życiu człowieka, w którym odbywa się poszukiwanie własnej tożsamości, a młody człowiek zadaje sobie kluczowe pytania egzystencjalne. Ekstremistyczne ideologie lub grupy mogą wtedy działać szczególnie skutecznie, gdyż pozwalają strukturować (porządkować) skomplikowany świat, w którym przychodzi żyć młodzieży oraz zapewniają zaspokojenie potrzeby przynależności. Drugie podejście kładzie nacisk na doświadczanie przez jednostkę poczucia zagrożenia lub marginalizacji grupowej tożsamości. Jeśli członek danej grupy
religijnej lub etnicznej dostrzega, iż jego status społeczny jest niski, a pewne elementy grupowej tożsamości są zagrożone, może być bardziej podatny na oddziaływanie radykalnych ideologii lub narracji ekstremistycznych. Programy, ukierunkowane na wzmacnianie tożsamości, opierają się na dyskutowaniu z młodzieżą ważnych egzystencjalnych tematów (np. „co to znaczy być człowiekiem”, „jakie powinny być relacje między jednostką a społeczeństwem”) oraz kształtowaniu świadomości faktu, iż każdy z nas posiada kilka wymiarów tożsamości i wypełnia role społeczne, które powinny bezkonfliktowo współistnieć.
Dodatkowo, prewencja powinna się skupiać na wspieraniu grup mniejszościowych i/lub marginalizowanych społecznie, aby przeciwdziałać pojawiającym się wśród ich członków radykalnym narracjom (por. Liht i Savage, 2013).
W obrębie trzeciej z wymienionych grup programów prewencyjnych podkreśla się znaczenie dialogu i działania. W ramach tego nurtu kładzie się nacisk na dyskusję z młodymi ludźmi. Powinna być ona otwarta i nie pomijać spraw trudnych lub zjawisk kontrowersyjnych. Ponadto aby miała sens, musi być prowadzona w bezpiecznej, wolnej od strachu i potępienia za wyrażanie własnych opinii, atmosferze. Powinno się również umożliwić wyrażanie frustracji lub poczucia krzywdy w stosunku do rządzących i instytucji społecznych. Możliwość artykułowania własnych krytycznych opinii w sposób akceptowalny społecznie oraz przekonanie, że ten głos jest słyszany, zmniejsza motywację do angażowania się w działalność grup ekstremistycznych. Zresztą dyskusja i wyrażanie krytycznych opinii na temat kształtu życia społecznego może być poparta działaniem. Zarówno aktywność w sferze polityki, jak wolontariat na rzecz osób marginalizowanych (np. bezdomnych lub należących do grup mniejszościowych) pozwala konstruktywnie spożytkować młodzieńczy gniew i radzić sobie z poczuciem alienacji (por. Taylor i in., 2017; Weeks, 2019).
W ramach programów ukierunkowanych na kształtowanie „odpornych społeczności”
podkreśla się, iż pewne ich cechy mogą działać prewencyjnie w odniesieniu do radykalnego dyskursu społecznego. Odporne społeczności to takie, w których obserwuje się występowanie silnych i bliskich więzi międzyludzkich. Istnieją trzy obszary relacji, które mają w tym kontekście kluczowe znaczenie: w obrębie społeczności (social bonding), między społecznościami (social bridging) oraz pomiędzy społecznościami a instytucjami (social linking). Stabilne więzi, oparte na zaufaniu między podmiotami w społeczności lokalnej, tworzą jej kapitał społeczny, a zarazem odporność, czyli potencjał prewencyjny (por.
Dalgaard-Nielsen i Schack, 2016; Ellis i Abdi, 2017).