Przepływy międzypokoleniowe w starzejących się społeczeństwach

Jak w spom niano w cześnie publiczny kontrakt m iędzypoko­

leniowy dotyczy przede w szystkim redystrybucji zasobów m ate­

rialnych pom iędzy przedstaw icieli poszczególnych generacji.

M ówiąc o transferze m aterialnych w yznaczników statusu spo­

łecznego, w ypada zacząć od długookresow ych trendów pozw ala­

jących na określenie - podobnie jak m iało to m iejsce w przypadku w ładzy i prestiżu - kierunku zmian sytuacji osób starszych. P a­

trząc z tego punktu w idzenia, najw ażniejszym i tendencjam i są:

1) spadek znaczenia zasobów dziedziczonych w skutek rozw oju pracy najemnej - w spółcześnie jedynie niew ielka część doro­

słej ludności utrzym uje się z pracy we w łasnym warsztacie, podczas gdy w przeszłości w iększość pracow ała w przekazy­

wanych z pokolenia na pokolenie gospodarstw ach rolnych, w arsztatach rzem ieślniczych czy punktach handlow ych; osła­

bia to znaczenie transferów post m ortem , lecz jednocześnie w ym usza w iększe transfery inter vivos, szczególnie transfery w kapitał ludzki potom stw a przygotow ujące do uzyskania do­

brze płatnego zawodu;

21 Raffelhueschen B., 2001, Aging, fiscal policy, and social insurance: a Euro­

pean perspective, [w:] A. J. Auerbach, R. D. Lee (eds.), Demographic change and fiscal policy, Cambridge University Press, Cambridge, New York, 202-241 22 Piszę o jeszcze ostrzejszym modyfikowaniu, albowiem wprowadzanie sys­

temu emerytalnego kapitałowego bądź mieszanego w miejsce repartycyjnego, ubezpieczeń pielęgnacyjnych, wiązanie indeksacji świadczeń rentowo- emerytalnych z indeksem cen, nie zaś szybciej rosnących płac to pierwsze, lecz niewystarczające instrumenty modyfikacji interesującego nas w niniejszym opracowaniu kontraktu.

7 4

9) wydłużenie się okresu niesam odzielności ekonom icznej zarów ­ no w skutek przedłużenia okresu skolaryzacji, jak i pojaw ienia się okresu em erytalnego (bene meritus to dobrze zasłużony) - możliwe je st to dzięki „upublicznieniu” cyklu życia jednostki, tj. rozbudow ie systemu edukacyjnego i zabezpieczenia spo­

łecznego, rozbudow ie oznaczającej wyraźny w zrost znaczenia transferów publicznych kierow anych od pracujących do dzieci i m łodzieży oraz seniorów;

3) annuityzacja zasobów osób starszych polegająca na wzroście znaczenia upraw nień do dożyw otnich świadczeń em erytalnych i rentowych wśród w szystkich zasobów posiadanych przez in­

dywidualnych seniorów.

Powyższe trzy tendencje prow adzą do w zrostu znaczenia transferów publicznych, a jednocześnie do w zrostu przede wszystkim tych przepływ ów , których beneficjentam i są osoby starsze. Zm iana taka odnotow ana została we w szystkich krajach rozwiniętych, zaś dzisiejsze uprzyw ilejow anie seniorów w zglę­

dem osób m łodych - choć różne co do skali w poszczególnych państwach - niezależne je st od czynnika ideologicznego (np. sto­

sowanych często typologii polityk społecznych - „trzy światy kapitalizmu” Esping-A ndersena), podobnie jak niezależnie od struktury dem ograficznej, poziom u rozw oju społeczno- gospodarczego, czy poziom u w ydatków publicznych23.

Chcąc dokładniej przeanalizować publiczne transfery m ię­

dzypokoleniowe, w ypada przede w szystkim sprawdzić, jak w y­

gląda ich ogólne saldo. Z uwagi na brak danych odnośnie Polski,

p i o t r S zu kalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny...

Autorka przywołanej konstatacji J. Lynch dochodzi do wniosku, iż jedyną właściwą drogą wyjaśnienia występującej dyspersji uprzywilejowania osób starszych względem młodych w systemie publicznych transferów międzypoko­

leniowych jest analiza ewolucji i obecnego stanu age profile o f social policy poprzez odwołanie się do: 1) pierwocin publicznej polityki, tj. do początku XX wieku, aby sprawdzić, jaki był punkt wyjścia - uprawnienia nadawane na bazie Przynależności zawodowej czy na bazie obywatelstwa; 2) dominującego trybu współzawodnictwa stronnictw politycznych - nastawienie na realizację celów Partykularnych grup społeczeństwa czy realizacja całościowych programów, holistycznych wizji; 3) kształtu systemu podatkowego, jako czynnika określa­

jącego „podażową” stronę politycznego procesu decyzyjnego - zob. Lynch J., 2006, Age in the welfare state. Op. cit.

75

Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa jako punkt odniesienia, pozw alający na ilościow ą ilustrację

zw iązku m iędzy w iekiem a transferam i, używ ać będę wielkości pochodzących z ostatniej dekady XX w ieku z USA. Nie oznacza to bynajm niej, iż praw idłow ości, o których dalej będzie mowa, odnoszą się tylko do tego jednego kraju. Prezentow ane wielkości należy traktow ać tylko jako szczególną egzem plifikację zależno­

ści pom iędzy w iekiem a przepływ am i m iędzypokoleniow ym i ty­

pow ych dla krajów w ysoko rozw iniętych.„N a pierw szy ogień"

w eźm y zatem - z uwagi na ich w zrastające w długim okresie zna­

czenie - przepływ y publiczne. M ówiąc o nich, m usim y sobie zdaw ać sprawę, iż ich w artość je st zaniżona w skutek niedow arto­

ściow ania usług społecznych skierow anych na osoby starsze24.

O soby św iadczące takie usługi są bardzo nisko opłacane, często niew spółm iernie do włożonej pracy. Patrząc na dane pochodzące ze Stanów Zjednoczonych, w idoczny je st ścisły zw iązek pom ię­

dzy w iekiem a w ysokością netto transferów federalnych (rys. 7).

Rysunek 7. W iek a publiczne transfery netto: w ypłaty z system u em erytalno-rentow ego minus podatki, U SA 1999

Wiek

Źródło: Lee R. D., 2000, Inter- generational transfers and the economic life cycle: a cross- cultural perspective, [w:] A.

Mason, G. Tapinos (eds.), Sharing the wealth. Demo­

graphic change and eco­

nomic transfers between generations, O xford U niver­

sity Press, O xford, New York, s. 22.

24 Hendricks J., 2005, Moral econom y..., op. cit.

76

Powyższe w ielkości pozw alają każdem u uw ażnem u obser­

watorowi określić owe praw idłow ości, zgodnie z zasadą „koń jaki jest, każdy w idzi”. Pam iętać należy, iż są to w ielkości odnoszące się do transferów federalnych - stąd też salda dla dzieci i m ło­

dzieży są tak niskie (w U SA szkolnictw o podstaw ow e i średnie finansowane je st z podatków lokalnych, zaś szkolnictw o wyższe z podatków stanow ych), podczas gdy - głów nie dzięki federalnym programom M edicare i Social Security - salda przepływów dla osób „po sześćdziesiątce” są tak w yraźnie dodatnie.

Na pow yższy problem spróbujm y spojrzeć bardziej szczegó­

łowo. Podstaw ow ą kategorią używ aną na poniższym rysunku (rys. 8) jest średni wiek biorcy i daw cy transferów danego typu (a w zasadzie wiek głow y gospodarstw a dom ow ego, dane pochodzą bowiem z badań budżetów gospodarstw dom ow ych i są podaw ane w przeliczeniu na osobę korzystającą z transferu), obliczony na podstawie szczegółow ych inform acji o tzw. profilu konsum enc­

kim (tj. o rozkładzie publicznych danin i świadczeń w edług w ie­

ku). Przedstaw ione na rys. 8 wielkości inform ują nas zatem za­

równo o w ielkości transferu (pow ierzchnia strzałki), kierunku przepływu (kierunek strzałki), jak i o przeciętnym wieku dawcy i biorcy (wielkość przy początku i końcu strzałki).

Spośród uw zględnionych trzech rodzajów międzygenera- cyjnych transferów publicznych w USA jedynie te związane z kształceniem skierow ane są ku zstępnym . W pozostałych dwóch przypadkach beneficjantam i przepływów są osoby stare. Typo­

wymi „płatnikam i” są w każdym przypadku czterdziestolatkow ie, natomiast biorcami tak usług medycznych, jak i świadczeń w ra­

mach pow szechnego system u zabezpieczenia socjalnego osoby stare (na m arginesie - relatyw nie niski średni w iek korzystających z opieki zdrowotnej w ynika z tego, iż w skład tej zbiorow ości - w przeciw ieństw ie do św iadczeniobiorców systemu em erytalno- rentowego - rów nież i osoby m łodsze, w tym dzieci i młodzież).

p i o t rSzukalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny...

77

Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa Rysunek 8. Publiczne transfery m iędzypokoleniow e w U SA w

latach 1980 (w tys. dolarów ) z uw zględnieniem pro­

filu dem ograficznego biorców i daw ców

41.2

39.3

71.1

System zabezpieczenia socjalnego (Social Security)

$2,270

O chrona zdrowia

$ 1,862

$2,000 Edukacja

$2,342

J________ L

40 50 60 70 80 90 100

W iek g łow y g osp o darstw a dom o w e go

Źródło: Lee R. D., 1997, Intergenerational relations and the elderly, [w:]

L. W. Wachter, C. E. Finch (eds.), Between Zeus and the sal­

mon. Biodemography of longevity, National Academy Press, Washington, s. 226.

O gółem w ram ach św iadczeń socjalnych dla osób starych (Social Security) średnia wartość przepływ ów w przeliczeniu na jednostkę w ynosi 69 tys. dolarów (2270 $ rocznie razy 29,9 lat, tj.

różnica pom iędzy średnim w iekiem biorcy i daw cy), zaś w ra­

mach usług zdrow otnych 35 tys. $, co daje łączn ą kw otę ok. 104 tys. dolarów w przeliczeniu na osobę w trakcie jej życia. R zeczy­

wiste publiczne transfery m iędzypokoleniow e przyjm ują na pew ­ no zdecydow anie niższą wartość. Pam iętać m usim y, iż pow yższa kw ota zaw iera rów nież jakąś nieznaną w w arunkach U SA

-7 8

piotr Szu kalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny.

c z ę ś ć transferów intrageneracyjnych, jak i wydatki zdrow otne skierowane ku generacji dzieci i młodzieży. Zw ażyw szy na po­

wiązane z w iekiem zróżnicow anie kosztów zapew nienia opieki medycznej, założyć można, iż ok. 70% w ydatków zdrow otnych to transfer m iędzypokoleniow y, którego beneficjentem są ludzie starzy. Po w prow adzeniu takiej korekty uzyskujem y łącznie ok.

90 tys. $ przekazyw anych przez aktywnych zaw odow o seniorom.

Tym samym dane am erykańskie potw ierdzają, iż we w spół­

cz e sn y c h społeczeństw ach publiczne transfery m iędzypokolenio­

we zdecydowanie skierow ane są ku osobom starszym. Tym sa­

mym proces starzenia się ludności - zw iększając liczbę upraw ­ nionych do świadczeń, zm niejszając zaś liczbę potencjalnych płatników - sam oczynnie prow adzić m oże do pogłębiania się nie­

korzystnego z punktu w idzenia cyklu życia kolejnych generacji sald wym iany intergeneracyjnej.