Organizację przesłuchiwania świadków regulują przepisy zawarte w dziale V kodeksu postępowania karnego zatytułowanym „Dowody”. W rozdziale 19 znajdują
się przepisy ogólne, z których najistotniejsze dla psychologicznej problematyki pracy są:
art. 171 opisujący tryb przesłuchania:
§ 1 - obowiązek zapewnienia swobody wypowiedzi w granicach określonych celem przesłuchania, a następnie zadawanie pytań zmierzających do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi,
§ 2 - prawo zadawania pytań mają, prócz organu przesłuchującego dla stron, obrońców, pełnomocników, biegli. Pytania zadaje się osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, chyba że organ przesłuchujący zarządzi inaczej,
§ 3 - przesłuchanie osoby do 15 roku życia w obecności opiekuna,
§ 4 - zakaz zadawania pytań sugerujących odpowiedź,
§ 5 - zakaz wpływania za pomocą przymusu, groźby bezprawnej, stosowania hipnozy lub środków chemicznych lub technicznych mających na celu kontrolę nieświadomej reakcji organizmu osoby przesłuchiwanej,
§ 6 - uchylanie przez organ prowadzący przesłuchanie pytań sugerujących oraz nieistotnych,
§ 7 - zeznania złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi nie stanowią dowodu,
oraz art. 174 głoszący, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.
Dalsze regulacje prawne zawarte są w rozdziale 21 dotyczącym świadków i opisane w artykułach 177-192. Zostaną one przedstawione poniżej pod kątem tematyki
niniejszej dysertacji. Niektóre pominięte tu przepisy zostaną szeroko przedstawione przy okazji opisu przebiegu sądowego przesłuchania świadków (zob. rdz. 2.1.) oraz metodyki pracy sędziego (zob. rdz. 2.2.).
Świadek jest uczestnikiem postępowania, który w założeniu dostarcza środka dowodowego w postaci zeznań. Z punktu widzenia omawianych tu zagadnień istotne jest pojęcie świadka w sensie faktycznym tj. świadka czynu. Kodeks postępowania karnego wyróżnia jeszcze świadków w znaczeniu procesowym, tzn. osoby wezwane do postępowania w takim charakterze (art. 177 §1 k.p.k) (Grzegorczyk, 1998, s. 48). Ta druga grupa świadków nie leży w obszarze zainteresowań analizy zeznań ponieważ świadkowie w tym znaczeniu są osobami nie posiadającymi wiedzy o inkryminowanym zdarzeniu.
Całokształt czynności związanych z przesłuchaniem musi być podporządkowany prawu procesowemu. Należą tu następujące zagadnienia z zakresu procesualistyki:
prawa i obowiązki świadka oraz procesowy tryb przesłuchania świadka (Grzegorczyk, 1998, Górecki, 1987 i. in.).
Czynniki prawne pełnią oprócz formalnych również psychologiczno - moralną funkcję stymulatorów prawdomówności świadków. Można je podzielić na dwie
kategorie. Pierwsza z nich ogranicza się do wyjątkowych, sporadycznych sytuacji
- zwalnianie świadka z obowiązku zeznawania (w tym przypadku nie ma w ogóle sytuacji przesłuchania), zwalnianie świadka z odpowiedzi na niektóre pytania oraz ochrona świadka przed naciskami ze strony osób zainteresowanych wynikiem procesu.
Druga grupa, bardzo powszechna zawiera takie instytucje prawne jak: przysięga lub przyrzeczenie prawdomówności, uprzedzenie świadka o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania, odpowiedzialność karna za składanie fałszywych zeznań (Waltoś, 1985, s. 88 i n.).
Przesłuchanie świadków odbywa się zgodnie z zasadą bezpośredniości przed sądem.
Sąd musi bezpośrednio zetknąć się ze świadkiem i osobiście go przesłuchać.
Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się w miejscu i czasie wskazanym w wezwaniu i złożyć zeznania. Od tej ogólnej zasady są
wyjątki, a mianowicie:
- nie należy przesłuchiwać jako świadka: obrońcy co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, oraz duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 k.p.k.). Zakaz dowodowy dotyczący osób wymienionych w art. 178 k.p.k., co do okoliczności tam wskazanych, jest zakazem bezwzględnym,
- osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się obowiązek, tylko po zwolnieniu ich z obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony (art. 179 § 1 k.p.k.),
- osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na
które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd (lub prokurator w postępowaniu przygotowawczym) zwolni te osoby z obowiązku zachowania tajemnicy (art. 180 § 1 k.p.k.; por. też art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994r. o ochronie zdrowia
psychicznego, (Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.; jest to przepis szczególny w stosunku do regulacji kodeksu postępowania karnego),
- osoby obowiązane do zachowania tajemnicy adwokackiej, radcy prawnego, notariusza, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchane co do faktów objętych tą tajemnicą po zezwoleniu lub decyzji sądu o przesłuchaniu (art. 180 § 2 k.p.k.),
- osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań (art. 182 § 1 k.p.k.),
- świadek, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, może odmówić zeznań (art. 182 § 3 k.p.k.),
- świadek może uchylić się od odpowiedzialności na pytanie, jeśli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższa na odpowiedzialności za przestępstwo albo za przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 k.p.k.),
- można zwolnić od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeśli osoba taka wnosi o zwolnienie (art. 185 k.p.k.) (Samborski, 2006, s. 234).
Osobami najbliższymi dla oskarżonego są osoby wymienione w art. 115 §11 k.k.: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Osoba pozostająca we wspólnym pożyciu to osoba, która pozostaje z oskarżonym w związku konkubenckim trwałym, nieformalnym związku uczuciowym, we wspólnocie domowej i ekonomicznej. Zauważyć należy, że art. 115 § 11 k.k. w odniesieniu do osób tam wymienionych nie wprowadza pojęcia płci tych osób, aczkolwiek Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że i w tym wypadku chodzi o związek kobiety i mężczyzny, analogicznie jak przy zdolności do zawarcia małżeństwa (OSNKW 1989, nr 9-10, poz. 71). Po ustaniu wspólnego pożycia wygasa prawo odmowy zeznań, inaczej aniżeli po ustaniu małżeństwa lub przysposobienia (art.
182 § 2 k.p.k.).
Pozycja procesowa świadka jest zupełnie inna niż pozycja procesowa
oskarżonego i to nie tylko dlatego, że świadek nie jest stroną postępowania, ale także i przede wszystkim dlatego, że - odmiennie niż oskarżony - zeznawać on musi. Wyjątki
dotyczą zakazów dowodowych.
Na świadkach ciąży zatem obowiązek stawiennictwa i złożenia zeznania (art.
177 § 1 k.p.k.). Może on być egzekwowany za pomocą środków wymuszających
uregulowanych w rozdziale 31 kodeksu postępowania karnego. Rozumne korzystanie z tych środków musi uwzględniać z jednej strony to, że niesubordynacja ze strony świadków manifestująca się nieusprawiedliwionym niestawiennictwem w sądzie najczęściej bywa przyczyną nadmiernej przewlekłości procesu, co stanowi zmorę polskiego wymiaru sprawiedliwości, z drugiej zaś to, że świadek - przymuszony takimi czy innymi metodami do wywiązania się ze swojego obowiązku procesowego - stanowi na ogół mniej wartościowe źródło dowodu (Hofmański, Zabłocki, 2006, s. 179).
Prawo odmowy zeznań należy wyłącznie do osoby, której ono przysługuje.
Jeżeli świadek jest osobą małoletnią, samodzielnie podejmuje decyzje i składa
oświadczenie, czy z tego prawa korzysta, czy nie korzysta (OSNKW 1986, nr 5-6, poz.
30, OSNKW 2003, nr 3-4, poz. 23) (Samborski, 2006, s. 234).
Osoba korzystająca z prawa do odmowy zeznań nie może odmówić złożenia zeznań niekorzystnych dla oskarżonego, a wyrazić wole złożenia zeznań korzystnych.
W sprawie wieloosobowej świadek może odmówić zeznań w całości tylko co do tego oskarżonego, dla którego jest osobą najbliższą, i jeśli możliwe jest oddzielenie zeznań, co do poszczególnych oskarżonych. Jeśli oddzielenie zeznań nie jest możliwe, świadek ma obowiązek złożenia zeznań, przy czym jego zeznania dotyczące osoby oskarżonego, co do którego świadek odmówił zeznań na mocy art. 182 § 1 k.p.k., nie mogą stanowić podstawy ustaleń faktycznych, dotyczących tego oskarżonego.
Świadek w toku postępowania może zmienić swoje stanowisko i pomimo odmowy zeznań może następnie takie zeznanie złożyć.
Jeżeli osoba najbliższa lub osoba pozostająca z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art.185 k.p.k.) oświadcza nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym, że chce z tego prawa skorzystać (art. 186 § 1 k.p.k.), jej poprzednio złożone zeznania nie mogą służyć za dowód ani nie mogą być odtworzone. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, świadek uprawniony do odmowy zeznań na podstawie art. 182 § 1 k.p.k., może skorzystać z tego prawa po rozpoczęciu pierwszego zeznania na pierwszej rozprawie przed sądem pierwszej instancji z tym zastrzeżeniem, że w razie złożenia takiego oświadczenie po tym terminie poprzednio złożone zeznania tego świadka mogą służyć jako dowód i być odtworzone. Podstawą odczytania uprzednio złożonych zeznań jest
interpretowany a contrario art. 186 § 1 k.p.k. (OSNKW 2001, nr 3-4, poz. 18).
Z powołanego orzeczenia Sądu Najwyższego można wywieść, że prawo odmowy
zeznań świadka, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem i osoby określonej w art. 185 k.p.k., nie jest
ograniczone w czasie, a art. 186 § 1 k.p.k. zawiera jedynie ograniczenie co do możliwości uznawania poprzednich zeznań za dowód i możliwości ich odtworzenia.
Zauważyć przy tym należy, że jeśli świadek, będący oskarżonym (podejrzanym) w innej sprawie, odmówi zeznań w terminie zakreślonym w art. 186 § 1 k.p.k., można
odczytać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez niego wyjaśnień w charakterze oskarżonego (art. 391 § 2 k.p.k.).
Sąd nie jest uprawniony do ustalania oceny przyczyn i motywów odmowy zeznań przez osoby uprawnione.
Sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała podlegają wyjaśnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła wyjaśnień lub zeznań albo została od nich zwolniona (art. 186 § 2 k.p.k.). Dodany nowelą z 10 stycznia 2003 r. art. 185a k.p.k., w brzmieniu ustalonym przez ustawę, z dnia 3 czerwca 2005 r. (Dz. U. Nr 141, poz. 1181), wprowadza zakaz wielokrotnego przesłuchiwania małoletniego pokrzywdzonego o przestępstwa określone w rozdziale XXV k.k. pt.
„Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości” i w rozdziale XXVI k.k. pt. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece. Zgodnie z dyspozycją tego przepisu, pokrzywdzonego, który nie ukończył 15 lat, powinno się przesłuchać w charakterze świadka tylko raz (§1).
Dopuszcza się możliwość przesłuchania świadka ponownie tylko wtedy, gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, w których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Tryb przesłuchania takiego świadka określa § 2 art.
185a k.p.k. niezależnie od etapu postępowania, czy jest to postępowanie
przygotowawcze, czy przed sądem, przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Inne osoby, ściśle wymienione w tym przepisie:
prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu, a osoba wymieniona w art. 51 § 2 ma prawo być obecna przy
przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego.
Przesłuchanie świadka powinno odbywać się w odpowiednim pomieszczeniu, dostosowanym do tej czynności. Skład sądu przesłuchującego świadka na posiedzeniu
określa art. 30 § 1 k.p.k. - sąd rejonowy jednoosobowy, a sąd okręgowy i apelacyjny w składzie trzech sędziów (ibidem, s. 236).
Szczególną pozycję w postępowaniu zajmuje świadek zwany świadkiem koronnym. Świadkiem koronnym jest podejrzany, który został dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka, na zasadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadka koronnym (Dz.U. Nr 114, poz. 783 z późn. zm.).
Druga część pracy dotyczy sędziowskiej oceny wiarygodności świadków i ich zeznań w procesie karnym. Czynność ta ma dwojaką naturę: procedury procesowej oraz psychologicznego zjawiska oceniania interpersonalnego. Procedura ta ma swoje umocowanie prawne, które zostanie opisane poniżej. Kontekst psychologiczny zostanie przedstawiony w różnych aspektach, w odpowiednich podrozdziałach rozdziału 3.
Zeznanie świadka jest jednym z dowodów w sprawie podlegającym generalnie tym samym zasadom oceny, co inne dowody. Dwa zasadnicze kryteria, jakie sąd bierze pod uwagę w przypadku oceniania wiarygodności świadków jako osobowych źródeł dowodowych, to: 1) kryterium zdolności zeznawania świadka, 2) stopnia jego zaangażowania w proces zeznawania.
Podstawę prawną procesu oceny wiarygodności zeznań stanowi art. 7 k.p.k.,
który głosi, że sędziowie orzekają na podstawie swego przekonania wysnutego z przeprowadzonych dowodów i opartego na ich swobodnej ocenie z uwzględnieniem
zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego (szerzej o tym zagadnieniu w rdz. 3).
Przy dowodzeniu prawdy za pośrednictwem osobowych źródeł dowodowych sąd winien zdefiniować tzw. formalną rzetelność świadka czy oskarżonego, jak również jego psychosomatyczną zdolność świadczenia prawdy uzależnioną zarówno od subiektywnego potencjału, jak i obiektywnych relacji podmiot - przedmiot (Czajka, 2005, s. 33).
W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy wyraził następujący punkt widzenia odnośnie czynników warunkujących prawidłową ocenę dowodów:
„Przepis art. 233 § 1 k.p.c. przy uwzględnieniu treści art. 328 § 2 k.p.c. nakłada na sąd obowiązek: po pierwsze - wszechstronnego rozważania zebranych w sprawie materiału, a po drugie - uwzględnienia wszystkich dowodów przeprowadzonych w postępowaniu, po trzecie - skonkretyzowania okoliczności towarzyszących przeprowadzeniu poszczególnych dowodów, mających znaczenie dla oceny ich mocy (symptomatyczności) i wiarygodności (rzetelności formalnej), po czwarte - wskazania
jednoznacznego kryterium oraz argumentacji pozwalającej wyższej instancji i skarżącemu na weryfikację dokonanej oceny w przedmiocie uznania dowodu za
wiarygodny i symptomatyczny, po piąte - przytoczenia w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia dowodów, na których sąd oparł swój wniosek i przyczyn dla których innym dowodem odmówił wiarygodności”. Pomimo, że jest to orzeczenie dotyczące sprawy cywilnej, to wszystkie jego elementy mogą być zastosowane przez analogię do oceny dowodów w sprawach karnych.
Zakres swobody przekonania sędziowskiego znajdujemy również w poglądach Sądu Najwyższego dotyczącego spraw karnych np. Wyrok SN, III KK 222/03:
„Przekonanie każdego sądu o wiarygodności jednych dowodów i niewiarygodności innych pozostaje pod ochroną art. 7 k.p.k. tylko wówczas, gdy to przekonanie powstało
po przeprowadzeniu wszystkich dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”.
Ponadto spełnione muszą być następujące warunki: ujawnienie całokształtu okoliczności sprawy (art. 410 k.p.k.) w zakresie i granicach respektujących zasadę
prawdy obiektywnej (art. 2 § 2 k.p.k.), rozważenia wszystkich okoliczności zgodnie z zasadą określoną w art. 4 k.p.k. oraz wyczerpującego i logicznego uzasadnienia
przekonania sądu (art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k.).
W zakresie kontroli oceny dowodów stanowisko Sądu Najwyższego jest takie, iż kontrola ta nie obejmuje przekonania sędziowskiego, jakie wiąże się z bezpośredniością przesłuchania, sprowadza się natomiast do sprawdzenia, czy ocena ta nie wykazuje błędów natury faktycznej (niezgodności z treścią dowodu) lub logicznej (błędności rozumowania lub wnioskowania) albo czy nie jest sprzeczna z doświadczeniem życiowym lub wskazaniami wiedzy. Orzeczenie to pokazuje, że oprócz kwestii proceduralnych ocena wiarygodności zeznań obejmuje również ocenę wiarygodności świadka i czynniki psychologiczne z tym związane, które nie podlegają kontroli sądu wyższej instancji.