W polskim ustawodawstwie funkcjonuje kilka aktów prawnych, któ-re z jednej strony pomagają rozwojowi procesu deinstytucjonalizacji, z drugiej zaś stanowią istotną barierę:
ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicz-nego i o wolontariacie (Dz. U. z 2020 r. poz. 1057, z późn. zm.) określa zasady i formy współpracy pomiędzy administracją publiczną, a sekto-rem pozarządowym. Zgodnie z ustawą współpraca wszystkich zaanga-żowanych stron w procesy pomocowe powinna opierać się na zasadach pomocniczości, suwerenności, partnerstwa, efektywności i uczciwej konkurencji. Zlecanie zadań odbywa się na zasadzie powierzenia reali-zacji zadań podmiotom wymienionych w art. 3. ust. 3 cytowanej usta-wy. Organizacje pozarządowe to wszystkie podmioty, które nie są orga-nami lub jednostkami podległymi administracji publicznej (rządowej czy samorządowej), a ich działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku oraz ma najczęściej zasięg lokalny.
ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2020 r.
poz. 1876, z późn. zm.), w której wymienia się konkretne usługi re-alizowane przez samorządy znaczące w procesie deinstytucjonalizacji m.in.: usługi opiekuńcze dla osób starszych i niepełnosprawnych, usługi opiekuńcze specjalistyczne finansowane z zadań własnych samorządu (usługa pielęgnacji – jako wspieranie procesu leczenia, usprawnienia fizycznego zgodnie z zaleceniami specjalistów, wsparcia psychologicz-nego), usługi specjalistyczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi – wszystkie formy usług dostarczane do miejsca zamieszkania osób wymagających wsparcia. Zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronio-nych, czy prowadzenie form dziennego wsparcia dla seniorów czy osób z niepełnosprawnością. Nie można jednak tej ustawy nazwać aktem sprzyjającym procesowi odejścia od opieki instytucjonalnej, niemniej coraz więcej samorządów zleca zadania ustawowe np. spółdzielniom socjalnym.
ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 2085) zapoczątkowała stworzenie podmiotów, które w swej formie podmiotowości prawnej łączą cechy przedsiębior-stwa z organizacją pozarządową. Spółdzielnie prowadzą równolegle działalność gospodarczą oraz reintegrację społeczno-zawodową osób, które nie miałyby możliwości zatrudnienia na otwartym rynku pracy.
Z perspektywy samorządu posiadanie na swoim terenie spółdzielni so-cjalnych przynosi liczne korzyści:
– lepsze zaangażowanie w rozwiązaniu konkretnego problemu spo-łecznego;
– aktywizacja zawodowa osób z grup defaworyzowanych na ryn-ku pracy równoważy się z mniejszymi kosztami samorządu na wsparcie dla bezrobotnych;
– budowanie wizerunku społecznie odpowiedzialnego samorządu;
– bezpośredni wpływ na jakość dostarczanych usług;
– możliwość zlecania usług w formie bezprzetargowej;
– tworzenie miejsc pracy dla i z osobami mającymi problemy na rynku pracy.
ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2020 r. poz. 821, z późn. zm.) zawiera kon-kretne działania i usługi wspierające proces m.in. usługi asystenta ro-dziny. Niemniej jednak ustawa nie przezwycięża trudności związanych z niepodejmowaniem odpowiednich działań przez samorządy, które zmierzałyby w kierunku zmniejszenia liczby dzieci trafiających do pieczy zastępczej, czy działań promujących w tym zakresie. Trudności wynikają również z sytuacji wspierania dzieci po opuszczeniu pieczy zastępczej.
ustawa z dnia 11 września 2015 roku o osobach starszych (Dz. U.
poz. 1705) wprowadza obowiązek monitorowania sytuacji osób star-szych w zakresie źródła utrzymania, sytuacji mieszkaniowej, sytuacji zdrowotnej, dostępu do podstawowej opieki medycznej, usług socjal-nych i opiekuńczych czy sytuacji osób z otoczenia osoby starszej czy niepełnosprawnej.
ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2020 r. poz. 685) zawiera zapisy o działalności na rzecz zdrowia psychicznego, gdzie obok instytucji publicznych (rządowych i samorządo-wych) wymienia się również organizacje pozarządowe, kościelne, związki wyznaniowe czy mniej sformalizowane grupy samopomocowe pacjentów i ich rodzin. Zgodnie z art. 2.1. Ochrona zdrowia psychicznego obejmuje realizację zadań dotyczących w szczególności:
1) promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym,
2) zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostron-nej i powszechnie dostępwielostron-nej opieki zdrowotwielostron-nej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym,
3) kształtowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właści-wych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji.
ustawa z dnia 19 lipca 2019 roku o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych (Dz. U. poz. 1818) nie tylko określiła definicję usług społecznych, katalog usług, wprowadziła nowe zawody w system pomocy społecznej, ale również dokładniej określiła współ-pracę z organizacjami pozarządowymi na poziomie lokalnym w kie-runku zwrócenia uwagi na ich potencjał usługowy, co zostanie szerzej opisane zostało w dalszej części artykułu.
Ważną z perspektywy całego procesu deinstytucjonalizacji jest opra-cowana strategia, która powstała zgodnie z zarządzeniem nr 1 Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 12 stycznia 2021 r. w sprawie po-wołania Zespołu do spraw opracowania Strategii deinstytucjonalizacji usług społecznych w Polsce (MRiPS, 2021).
We wrześniu 2021 r. Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej przedstawiło kolejną wersję projektu „Strategia rozwoju usług społecz-nych – polityka publiczna na lata 2021–2035” (Strategia rozwoju usług społecznych, projekt z dnia 22.09.2021). Ustalono następujące obszary, które stanowią dziś najważniejsze wyzwania, szanse jak również zagro-żenia w procesie deinstytucjonalizacji.
Tabela 2 . obszary działania w kierunku deinstytucjonalizacji
Strategia deinstytucjonalizacji usług społecznych w Polsce
Obszary zapisane w strategii Rodzina – dzieci, w tym dzieci z niepełnosprawnościami Osoby starsze
Osoby z zaburzeniami psychicznymi Dorosłe osoby z niepełnosprawnościami Osoby w kryzysie bezdomności
Diagnoza systemu wsparcia
Źródło: opracowanie własne na podstawie (Strategia rozwoju usług społecznych, projekt z dnia 22.09.2021).
Obszary zapisane w strategii to odpowiedź na problemy społeczne, z którymi w najbliższych latach będziemy musieli się zmierzyć. Trudno jest odpowiedzieć na pytanie czy jesteśmy przygotowani na udzielenie wsparcia w zakresie usług dostosowanych do indywidualnych potrzeb w środowiskach lokalnych. Już dziś wiadomo, że bez koordynacji działań w zakresie potrzeb i dostarczenia usług społecznych na poziomie lokal-nym mieszkańcom będzie żyło się znacznie trudniej. Warto w tym miejscu podkreślić, że pandemia COVID-19 zweryfikowała szereg negatywnych konsekwencji opieki instytucjonalnej z perspektywy osób korzystających z usług jak również samych pracowników. Dzięki temu w pewien sposób wyostrzyła się optyka postrzegania świadczenia pomocy w środowisku za-mieszkania osób wymagających wsparcia w różnym zakresie.