• Nie Znaleziono Wyników

Radziecka strefa okupacyjna po lewej i radzieccy komendanci po prawej stronie Odrystronie Odry

Rozdział I. Kino pomiędzy gruzami

I.2. Radziecka strefa okupacyjna po lewej i radzieccy komendanci po prawej stronie Odrystronie Odry

Po obu stronach granicy w pierwszych latach powojennychtakże w organizacji życia kulturalnego swój ślad w różny sposób odcisnęła obecność wojsk radzieckich bądź ustanowienie radzieckich komendantur wojskowych. Radziecka AdministracjaWojskowa w Niemczech (RAW361) na zajętym przez siebie terenie Niemieckontrolowała przestrzeń komunikacji publicznej, w tym również kino, które było dla niej ważnym medium propagandowym. Już we wrześniu 1945 roku najwyższe władze radzieckie wydały rozkaz, który ustanawiał zasadę, że „pokazy filmowe niemieckich filmów [...] są dopuszczalne jedynie za pozwoleniem szefa wydziału politycznego Radzieckiej Administracji Wojskowej”. Oficjalnym celem rozkazu było „oczyszczenie sztuki ze wszystkich elementów nazistowskich, rasistowskich i reakcyjnych, jak również szerokie upowszechnienie sztuki rosyjskiej”362. Pod koniec września 1945 roku Niemiecki Zarząd Centralny ds. Edukacji (Deutsche Zentralverwaltung für Volksbildung)363 rozesłał ankietę dotyczącą sytuacji wkinematografii.W piśmie doadministracjiwszystkichprowincji zadanonastępujące pytania:

„1)Jakie firmy produkcyjne mająsiedzibę na obszarze prowincji? [...]

2) Ile działającychkinznajduje się na obszarze prowincji?

3) Gdzie znajdują sięte kina? (liczbakin i pracowników) 4) Które kinasą własnościąpaństwową?”364

360 Ibidem.

361 W literaturze polskojęzycznej używa się czasem niemieckojęzycznego skrótu SMAD (Sowjetische Militäradministration in Deutschland). Skrót RAW używany jest wwyborze dokumentów z 2006 roku,por.: Jerzy Kochanowski,KlausZiemer (red.), Polska - Niemcy Wschodnie ....

362 Pismo WydziałuIV w MinisterstwieEdukacjido Urzędu ds.Prasy i Radia (Amt fürPresse und Rundfunk)(wtymże ministerstwie), wg rozkazu nr 51(4.9.1945)Naczelnego DowódcyAdministracji Radzieckiej, marszałkaŻukowa i SzefaSztabuSMA w Niemczech,Dowódcy Generalnego Kurasowa, teczka: Übernahme undInbetriebnahme von privaten Lichtspielhäuser durch Stadtverwaltungen im Land Brandenburg, 1945-1946, Rep. 205A Ministerium für Volksbildung, nr 781,BLHA,k.13.

363 Deutsche Zentralverwaltung für Volksbildung (DVV) utworzono w 1945 roku w radzieckiej strefie okupacyjnej, głównym zadaniem Urzędubyło organizowanie systemu szkolnictwa na wzór rosyjski, dodatkowo zajmował się on usuwaniem nauczycieli należących do NSDAP oraz kształceniem nowych kadr nauczycieli szkolnych i akademickich. W 1949 roku, wraz z powstaniem NRD, urząd przekształcono w Ministerstwo Edukacji (Ministerium für Volksbildung), por. Helga A. Welsh, Deutsche Zentralverwaltung für Volksbildung, w: Martin Broszat, Hermann Weber (red.), SBZ-Handbuch: Staatliche Verwaltungen, Parteien, gesellschaftliche Organisationen und ihre Führungskräfte in der Sowjetischen Besatzungszone Deutschlands 1945-1949, München 1993, s. 229nn.

364 Pismo DVV do administracji prowincji z dnia 24.9.1945, teczka: Übernahme und Inbetriebnahme von privaten

Pytania te zmuszały administracje wszystkich prowincji do zebrania odpowiednich danych z podlegających im terenów. Jednocześnie pytania te wskazują na sposób, w jaki w przyszłości miała odbywać się kontrola kinematografii i przygotowywały informacje potrzebne do procesu przejęcia przez państwo kin od właścicieli prywatnych, jak również poddania całej kinematografii kontrolipaństwowej. Odpowiedź na to pismo z Brandenburgiidostarcza pierwszych statystycznych informacji o kinach we Frankfurcie nad Odrą i w Guben. W obu miastach we wrześniu 1945 roku działało jedno kino, z czego tylko to we Frankfurcieznajdowałosięw rękach państwowych365.

Rosjanie oddziaływali na różnych poziomach instytucjonalnych oraz w różnym stopniu w sformalizowany sposób. Z perspektywy centralnej przedstawicielstwo „Sojuzintorgkino” w Lipsku już na początku października 1945 roku, jeszcze przed wydaniem rozkazu nr 124, było zainteresowane kinami Capitol i Union-Theater i chciało z miastem Görlitz podpisać umowy dzierżawy366. WeFrankfurcie nad Odrąpo 23 kwietnia 1945 roku pułkownik Aleksiejew urządził wojskową komendanturę radziecką, która początkowo sprawowała władzę po obu stronach Odry.

Współpracowała z nią powstająca polska administracja Słubic, dla której pierwsza radziecka jednostka na polskim terytorium znajdowała się w oddalonym około 20 kilometrów Rypinie (późniejszym Rzepinie). Do marca 1946 roku wSłubicach stacjonowały jednak radzieckiejednostki wojskowe367. W tym czasie dochodziło do konfliktów pomiędzy Rosjanami i Polakami, głównie z powodu różnego traktowania tych terenów. Dla Rosjan był to zdobyty kraj, a dobra materialne łupem wojennym. Dla Polaków, mimo niepewnościco do ostatecznychgranic,było to nowe polskie terytorium,które należało zagospodarowaćinim zarządzać.Demontaż maszyn ikonfiskatasprzętu poniemieckiego przez Rosjan były odczuwane jako rabunek mienia polskiego, a przynajmniej utrudniały w znacznym stopniu organizowanie zaopatrzenia i miejsc pracy dla napływającej ludności i tworzącego się nowego społeczeństwa. Polska administracja była początkowo bardzo uzależniona odRosjan,nietylko politycznie,alerównieżpraktycznie. Polakom brakowałobowiem sprzętu technicznego, samochodów - w tej dziedzinie byli zdani nierzadko na przychylność Rosjan368.

Lichtspielhäuser durch Stadtverwaltungen im Land Brandenburg, 1945-1946, Rep. 205A Ministerium für Volksbildung,nr 781, BLHA, k. 20.

365 Odpowiedź administracjibrandenburskiejdo DVV zdnia29.09.1945, teczka: Übernahme und Inbetriebnahme von privaten Lichtspielhäuser durch Stadtverwaltungen im Land Brandenburg, 1945-46, Rep. 205A Ministeriumfür Volksbildung,nr 781, BLHA, k. 21.

366 Pismo R. Zwickera, pełnomocnika „Sojuzintorgkino” na Niemcy Środkowe do burmistrza miasta Görlitz Öhme z dnia 5.10.1945, teczka: Probleme Görlitzer Kinos, bes. Umbau des „Palast-Theaters”, 1945-1951, sygn. 808, RAG.

367 Almut Wille,Zwischen ..., s.46.

368 Ibidem,s.47.

Armia Czerwona zajęła w 1945 roku znaczną część Frankfurtu i na swoje potrzeby tworzyła również sale kinowe. Rosjanie przez cały okres stacjonowania, czyli do 1994 roku, tworzyli w mieście grupę odizolowaną od niemieckiej społeczności miejskiej. Sami jednakże wyraźnie podzieleni byli na warstwę oficerską, która wraz z rodzinami mieszkała w zajętych przez siebie domach jedno- bądź wielorodzinnych i prostychżołnierzy,którzy mieszkali wlicznych, powstałych pod koniec XIX wieku, koszarach. Dla oficerów radzieckich przeznaczone było kino Pobieda, o którym zachował się ślad w związku z przekazaniem tegoż budynku organizacji FDGB369 i nieudanymi próbami urządzenia w nim kina miejskiego w latach 1948-1950. Jak wynika z dokumentów, było to jedynie dość prowizorycznie urządzone kino. Prawdopodobnie w tym budynku przy ulicy Leipzigerstraße,wcześniej będącym siedzibą restauracji, odbywały się również inne imprezy rozrywkowe. Kino Pobieda zapraszało czasem cywilną ludność niemieckąnapokazy filmowe, dzieci zaglądały przez okna370.

Bardziej profesjonalnie i z przeznaczeniem wyłącznie na cele kinowe urządzone było kino, które na początku lat 50. zostało przekazane miastu i nazwane Freundschaft. Nie udało się dotrzeć do rosyjskiej nazwy tego kina, ani bliższych szczegółów dotyczących jego działaniaw pierwszych latach powojennych. Kino to znajdowało się w zbudowanym w latach 1930-1934 budynku Akademii Pedagogicznej, w sali sportowej. Po przekazaniu budynku przez Rosjan był on do 1989 roku siedzibą okręgowych władz SED371. Nazwanie tego kina Freundschaft z pewnością nie jest przypadkowe. Słowa Freunde używano w NRD w języku potocznym na określenie stacjonujących w NRD wojsk radzieckich372, a przyjaźń ze Związkiem Radzieckim byławażnym elementem państwowej ideologii ipropagandy.

Sala kinowa znajdowała się również w budynku rosyjskiego szpitala na wzgórzu Goepelberg.

Po opuszczeniu miasta przez Rosjan w 1994 roku budynki te przebudowano na potrzeby Urzędu Miasta i wówczas usunięto między innymi malowidła ścienne charakterystyczne dla budynków zajmowanych przez wojsko radzieckie373. Również w kompleksach koszarowych przy ulicy August-Bebel-Straße znajdowały się sale kinowe. Tzw. Żółte Koszary (Gelbe Kaserne) służyły jako Dom Oficerski, natomiast Czerwone Koszary (Rote Kaserne) jako koszary, w których mieszkali szeregowi żołnierze. Przykładem szczególnej pozycji radzieckiego komendanta w mieście i nie 369 FDGB to skrót odFreier Deutscher Gewerkschaftsbund (Wolne Niemieckie ZwiązkiZawodowe).

370 Rozmowa z Eckardem Reißem,12.03.2011.

371 Ingrid Halbach, MatthiasRambow, HorstBütter, Peter Rätzel, Bezirk Frankfurt (Oder), (= Architekturführer DDR), Berlin1987,s.51.

372 Por. Birgit Wolf,Sprache in der DDR. Ein Wörterbuch, Berlin 2000,s.74.

373 „Frankfurter Stadtbote”, dodatekdo „Märkische Oderzeitung”zdnia 21.5.1997, s.9.

dokońcalegalnych działań przytworzeniu kin jest historia powstania kina Efka we Frankfurcie nad Odrą. Mimo, że kino to od 1 lipca 1946 roku znajdowało się w budowie374, a od 1 sierpnia 1947 roku działało jako kino, do 1950 roku nie podpisano umowy dzierżawy z właścicielami obu domów375. Otrzymywalionijednakżea konto wpłaty,coniepozostawiawątpliwościcodoichpraw do tych budynków. Dopiero w styczniu 1950 roku przedłożono Radzie Miasta wniosek Wydziału Prawnego z 8 grudnia 1949 rokuo zatwierdzenie umowydzierżawy budynków kinaEfka.376Tekst umowy potwierdza nadrzędną władzę komendanta miasta w 1945 roku: „Jesienią 1945 roku komendant okręgu nr2,majorMlynow, zażądał z mocą rozkazuod Rady Miasta, aby przebudowała dwa budynki na rogu ulic Elisabethstraße 14 i Luisenstraße 17 na kino dla mieszkańców miasta.

Ten rozkaz musiał zostać spełniony bez uwzględnianiapanującychstosunkówwłasności.Wramach wypełniania rozkazu oba budynki, jedynie w niewielkim stopniu uszkodzone w czasie wojny, zostały istotnie zmienione, wyburzono dzielące je ściany i zmieniono układ klatek schodowych, pokoi oraz pięter, które zostały przebudowane w jeden budynek kina, który otrzymał nazwę FrankfurterKammerlichtspiele,w skrócie EFKA.”377

Armia Czerwona tworzyła bezpośrednio na terenach, przez któreprzechodził w 1945 roku front, komendantury wojskowe, które miały na celuorganizowanie zaplecza frontu, tzw. zabezpieczanie poniemieckiego mienia i sprawowanie kontroli nad ludnością cywilną. Przy tym dochodziło do licznych konfliktów i nieporozumień pomiędzy Rosjanami, Niemcami i Polakami w okresie ustalania nowych granic i przejmowania władzy przez polską administrację. Obszar znajdujący się w odległości od 60 do 100 kilometrów od linii frontu zdefiniowano jako „strefę pasa przyfrontowego”, w którym ustanowiono wyższość radzieckiej władzy wojskowej nad polską władzą cywilną.378 W ten sposób na terenach,które znalazły się wgranicachPolskiw pierwszych miesiącach po kapitulacji Niemiec działały jeszcze radzieckie komendantury wojskowe, które

374 Umowadzierżawy,teczka: Sitzungen des Rates,BestandBA II,1.2.1, sygn. RP 9, StAFfo.

375 Pismo Wydziału Prawnego z dnia 8.12.1949 do Rady Miasta w związku z pozwoleniem dotyczącym umowy dzierżawy budynku kinaEfka, teczka:Sitzungen des Rates, BA II, 1.2.1, sygn. RP 9, StAFfo, k. 8.

376 Protokół 120. posiedzenia Rady Miasta 5.1.1950, teczka: Sitzungen des Rates, Bestand BA II, 1.2.1, sygn. RP 9, k. 2, StAFfo.

377 Umowa dzierżawy pomiędzy właścicielami działki przy ulicy Elisabethstr. 14, Marthą Wilhelm,z d. Hampe i przy ulicy Luisenstr. 17 - wykonawcą testamentu Magdeburg/Kuhn, panemWillim Alischem, § 1, teczka: Sitzungendes Rates, BA II, 1.2.1, sygn. RP 9, k. 9,StAFfo.

378 Por. JoannaHytrek-Hryciuk,„Tu Ruski jest szefem!Działalnośćtymczasowej administracji radzieckiej na Dolnym Śląsku (1945-1946), „Slezsky Sbornik” nr109/2011, ss. 97-98. Hytrek-Hryciuk korzysta m.in. z: GrzegorzBaziur, Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945-1947, Warszawa 2003, ss. 15-20; M. Łach, Status prawny komendantur wojennychArmiiCzerwonejna Ziemiach Zachodnichi PółnocnychPolski w 1945 r.,w: S.Łach(red.), ZiemieOdzyskane pod wojskowąadministracjąradzieckąpoIIwojnieświatowej, Słupsk2000, ss. 85-93. Por. także Beata Halicka,Polens ss. 104-109.

nierzadko uzurpowały sobie pełnię władzy wojskowej i cywilnej. Do jednych z ważniejszych ich zadań należało tzw. zabezpieczanie poniemieckiego mienia, czyli zorganizowany, masowy wywóz wartościowych przedmiotów należących do osób prywatnych, takich jak zegary, radia, maszyny, ubrania, żywność, rowery,aparaty fotograficzne i inne doZwiązku Radzieckiego379.

Inaczej niż po niemieckiej stronie, nie stwierdzono starań radzieckich komendantów w zakresie tworzenia kin. Wynikało to prawdopodobnie z tego, że po niemieckiej stronie władza radziecka miała charakter definiowany od początkujako długotrwały, a do misji Rosjan należała realizacja polityki kulturalnej i wychowanie narodu niemieckiego w duchu antyfaszystowskim, natomiast po polskiej stronie jej charakter był o wiele bardziej tymczasowy, związany z działaniami wojennymi. Tym samym w Słubicach doszło do wymontowania i konfiskaty sprzętu kinowego z byłego kina niemieckiego Film-Palast, podczas gdy we Frankfurcie radziecki komendant zlecił budowę kina Efka, aw Guben oficerzy radzieccy organizowaliżycie kulturalne miasta.