Korzenie zwrotu kulturowego w badaniach nad przekładem sięgają początków lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy to – jak pisze Susan Bassnett – wyraź-nie odczuwalna stała się wyraź-nieadekwatność dotychczasowych kategorii opisu:
Badania nad przekładem zajmowały ciasny kącik w obszarze lingwistyki stosowanej, jeszcze ciaśniejszy w obszarze literaturoznawstwa, a w obrębie nowo powstałych studiów kulturowych nie było dla nich wcale miejsca. […] W okresie, kiedy wyłaniała się dekon-strukcja, nadal mówiło się o „defi nitywnych” przekładach, o „dokładności”, „wierności”
oraz „ekwiwalencji” systemów językowych i literackich. […] Przejście z seminarium teo-retycznoliterackiego na seminarium poświęcone przekładowi oznaczało wtedy przeniesie-nie się z końca XX wieku do lat trzydziestych. W debacie o przekładzie dominował język krytycznej oceny9.
W 1976 roku odbyła się w Leuven międzynarodowa konferencja poświęco-na zagadnieniom przekładu i literatury, gromadząca głównie uczonych z Izraela i Niderlandów10, podczas której Itamar Even-Zohar wygłosił referat Miejsce lite-ratury tłumaczonej w polisystemie literackim, będący dziś tekstem klasycznym, który dał początek nowemu nurtowi badań nad dynamiką procesów transferu kulturowego11. Rozwinięta przez Evena-Zohara teoria polisystemów, wywie-dziona z prac strukturalistów rosyjskich, zwłaszcza tych dotyczących teorii pro-cesu historycznoliterackiego autorstwa Jurija Tynianowa, Borysa Eichenbauma i Wiktora Żyrmunskiego, a także Jurija Łotmana i Michaiła Bachtina12, okazała się prekursorskim studium mechanizmów tworzenia kultury, produkcji i recepcji tekstów oraz ich funkcjonowania w przestrzeni kultur narodowych, kształtowania kanonu. W swojej analizie Even-Zohar podkreśla, że przekład rozgrywa się nie w przestrzeni międzyjęzykowej i międzytekstowej, lecz w skomplikowanej, wie-lowymiarowej sferze kontaktów międzykulturowych i w niejednolitych obszarach wewnątrzkulturowych, w których odgrywa znaczącą, choć zaskakująco niedoce-nianą i nie dość wnikliwie opisaną rolę. To kultura, a nie język, słowo czy tekst jest tutaj „»jednostką« operacyjną przekładu”13.
9 S. Bassnett, A. Lefèvere, Constructing Cultures. Essays on Literary Translation..., s. 124.
10 Jej owocem była książka Literature and Translation. New Perspectives in Literary Studies, red. J. Holmes, J. Lambert, R. van den Broeck, Loueven 1978. Następne konferencje z tego cyklu odbyły się w Tel Awiwie w 1978 roku i Antwerpii w 1980 roku; por. S. Bassnett, Translation Studies, Routledge, London–New York 1980, s. 1–11.
11 Referat opublikowano po raz pierwszy w: Literature and Translation. New Perspectives in Literary Studies...; polski przekład: I. Even-Zohar, Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie lite-rackim, przeł. M. Heydel [w:] Współczesne teorie przekładu. Antologia..., s. 197–203.
12 Por. S. Bassnett, A. Lefèvere, Constructing Cultures..., s. 125–126.
13 Translation, History and Culture..., s. 8.
Rozwinięcie i uszczegółowienie tych wniosków przynoszą prace badaczy szkoły opisowej z Gideonem Tourym na czele. Nawiązujący do kategorii zaproponowanej przez Holmesa termin Descriptive Translation Studies jako nazwa nowego kierunku badań przekładoznawczych zyskał ogromne znaczenie po publikacji wspomnianej wyżej książki Toury’ ego Descriptive Translation Studies and Beyond z roku 1995.
Toury proponuje w niej zarys metodologii, która ma na celu uporządkowanie pola zagospodarowanego dotychczas przez liczne pojedyncze studia konkretnych przypadków, interesujące w wymiarze lokalnym, ale nieskorelowane w szerszej perspektywie i pozbawione kryteriów wzajemnego porównania i weryfi kacji, a za-tem możliwości wysuwania wniosków o znaczeniu ogólniejszym. Prócz postulatu deskryptywizmu (ostro przeciwstawionego dominującemu przedtem preskrypty-wizmowi), szkoła Toury’ ego14 podkreśla, że tłumaczenie jest faktem kultury do-celowej, a jego opis dotyczy przede wszystkim funkcji, jaką tekst przekładu pełni w kontekście docelowym. Jego rola i miejsce regulowane są przez dynamiczny sy-stem norm, które funkcjonują w literaturze przyjmującej na różnych poziomach.
Pozbawiony wymiaru preskryptywnego opis przekładu na tle oryginału skupia się na analizie przesunięć (shift s), do których dochodzi w procesie tłumaczenia, i wy-jaśnianiu ich przyczyn, z wyłączeniem oceny, ponieważ nie istnieje stabilne tertium comparationis pozwalające na wysuwanie postulatów natury aksjologicznej.
Źródłem inspiracji dla zwrotu kulturowego w przekładoznawstwie i związanego z nim przedefi niowania pojęć stały się również prace uczonych niemieckich, którzy wypracowali koncepcję przekładu funkcjonalnego (zwanego też teorią skoposu)15. Za podstawę swojej teorii przekładu tacy badacze, jak Hans Vermeer, Katharina Reiss, Justa Holz-Mänttäri, a potem także Christiane Nord uznali przekonanie, że każde działanie defi niowane jest przez swój cel (gr. skopos), a zatem jest jego funkcją. W przypadku przekładu oznacza to radykalne przeniesienie punktu cięż-kości z oryginału na tłumaczenie i z domeny wyjściowej na domenę docelową, co pociąga za sobą relatywizację tekstu wyjściowego, odkrycie jego wieloznaczno-ści i potencjalnowieloznaczno-ści: staje się on pewną ofertą informacyjną, na podstawie której w procesie przekładu tworzone są realizacje zgodne ze zdefi niowanymi wcześniej potrzebami odbiorców. Zwolennicy teorii przekładu funkcjonalnego, posługując
14 W zasadzie trudno tu mówić o zunifi kowanej szkole; jak pisze Pym, po ukazaniu się książki Toury’ ego termin Descriptive Translation Studies stał się „tanią banderą dla luźno powiązanej fl otylli nowatorskich badaczy. Wokół tego terminu skupia się obecnie spory obszar myślowy i badawczy”
(A. Pym, Exploring Translation Th eories, Routledge, London–New York 2010, s. 65).
15 Podstawowe prace szkoły przekładu funkcjonalnego to: K. Reiss, H. Vermeer, Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie, Niemeyer, Tübingen 1991; H. Vermeer, Skopos and commis-sion in translatorial action [w:] Th e Translation Studies Reader..., s. 227–238; H. Vermeer, Die sieben Grade einer Translationstheorie [w:] Probleme der literarischen Übersetzung, red. M. Krysztofi ak--Kaszyńska, „Studia Germanica Posnaniensia” 2003, nr XXIX, s. 19–38; por. także prace J. Holz--Mänttäri, Translatorisches Handeln. Th eorie und Methode, Suomalaisen Tiedeakatemia, Helsinki 1984; Ch. Nord, Wprowadzenie do tłumaczenia funkcjonalnego [w:] Współczesne teorie przekładu.
Antologia..., s. 173–194.
się charakterystyczną terminologią, wskazują też, że tłumaczenie jest towarem na rynku, a jego tworzenie usługą, którą specjalista wykonuje na zamówienie klienta i zgodnie z przedstawioną przez niego specyfi kacją. To oczekiwania klienta i funk-cja, jaką przekład ma pełnić w wyznaczonym przez niego kontekście docelowym, nadają kształt produktowi fi nalnemu, a stopień, w jakim spełnia on oczekiwania zamawiającego, stanowi miarę jego powodzenia16. Wartość tej teorii dla najszerzej pojętych badań nad przekładem polega więc na takim przemodelowaniu relacji domeny źródłowej i docelowej, które prowadzi do emancypacji tłumacza i jego kultury. Tłumacz staje się podmiotem, a jego kultura kontekstem kształtującym docelową wartość oferty informacyjnej, jaką jest tekst źródłowy, co prowadzi do znacznego osłabienia wartości takich pojęć, jak wierność, adekwatność i ekwiwa-lencja.
Interdyscyplina i jej sąsiedztwa
Na rolę niemieckiego przekładoznawstwa w przygotowaniu zwrotu kulturowego wskazuje Mary Snell-Hornby, autorka książki Translation Studies. An Integrated Approach17, która przedstawia projekt badań nad przekładem jako interdyscypliny sytuującej się na styku językoznawstwa, literaturoznawstwa, semiotyki, etnologii, socjologii i psychologii. Snell-Hornby daje tu zarys niezależnych Translation Stu-dies, których metodologia wyłania się ze scalenia wątków obecnych w różnych dyscyplinach akademickich, a badania nie koncentrują się na zjawiskach jednost-kowych analizowanych za pomocą sztywnych kategoryzacji i opozycji binarnych, lecz zmierzają ku planowi ogólniejszemu (schemat „góra–dół”) i kategoriom pro-totypowym pozwalającym na skalarne ujmowanie poszczególnych przypadków.
Interdyscyplina Translation Studies czerpie pojęcia i narzędzia z zasobu są-siadujących z nią dyscyplin, ale równocześnie oferuje im pewne zyski. Wyrazem owej „wzajemności” jest opisany pod koniec XX wieku przez Susan Bassnett
„zwrot przekładowy” (Translation Turn) w kulturoznawstwie, stanowiący swo-iste odbicie zwrotu kulturowego w przekładoznawstwie18. Pytania, jakie dzisiaj zadaje sobie przekładoznawstwo – twierdzi Bassnett – okazują się owocne i po-żyteczne także w innych dziedzinach badań nad kulturą, otwierając nowe pola
16 Wprawdzie badacze z kręgu studiów funkcjonalnych negują ostry podział na teksty literackie i nieliterackie, niemniej można odnieść wrażenie, że interesuje ich zwłaszcza tzw. przekład użytko-wy. Nie jest to jednak prawdą, choć ich teoria pozwala także na analizę transferu międzykulturowe-go w zakresie tradycyjnie niewłączanym w orbitę zainteresowań fi lologów.
17 M. Snell-Hornby, Translation Studies. An Integrated Approach, Amsterdam and Philadel-phia 1988 [1995], s. 30–35. Do koncepcji interdyscypliny powraca badaczka w książce Th e Turns of Translation Studies..., s. 69–114.
18 Por. S. Bassnett, Translation Turn in Cultural Studies [w:] S. Bassnett, A. Lefèvere, Construc-ting Cultures...., s. 123–140.
eksploracji. Doris Bachmann-Medick z kolei stwierdza, że przekład uwolniony od lingwistyczno-tekstowego paradygmatu staje się podstawowym pojęciem nauk społecznych i nauk o kulturze, a choć widoczny jest już wpływ prac spod znaku zwrotu przekładowego, „swe teoretyczno-systematyczne ostrze dopiero szykują one do natarcia i do wytworzenia przełomowego zwrotu”19.
Sama Snell-Hornby w książce Th e Turns in Translation Studies. New Paradigms or Shift ing Viewpoints? podkreśla także pozaliterackie konteksty zwrotu przekła-dowego, pisząc o tłumaczeniu i tłumaczu jako czynnikach, które mogą aktywnie przeciwdziałać konfl iktom międzynarodowym przez podnoszenie poziomu wza-jemnego zrozumienia i komunikacji20. Rozpatrywany z tej perspektywy przekład staje się nie tylko metaforą czy modelem heurystycznym, które znajdują zastoso-wanie w kulturoznawstwie, lecz także przestrzenią mediacji kulturowej. Nakie-rowanie na zrozumienie, a więc na odbiorcę docelowego i jego system wartości, jest tu gestem zasadniczym – i także w tym sensie, jak podkreśla Snell-Hornby, przekład jest interdyscypliną21.