O tym, że regionalizm nie tylko może być (lub jest) formą patrioty-zmu, ale stanowi także swoistego rodzaju „szkołę patriotyzmu” zdawa-no sobie sprawę już w okresie międzywojennym, kiedy to w 1913 r. prof.
11 Tamże, s. 26. 12 Tamże, s . 27.
13 S. Ossowski, Zagadnienie więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim, [w:]
Jan Gwalbert Pawlikowski po raz pierwszy użył takiego sformułowania.14
Podobny pogląd reprezentował również Aleksander Patkowski – nazy-wany ojcem regionalizmu polskiego, argumentując w 1925 r. na łamach miesięcznika krajoznawczego „Ziemia”: „Ma on [regionalizm]
wychowy-wać w Polaku twórcze przywiązanie do ziemi własnej, ma przez spójnię ze ściślejszą ojczyzną, przez jej wszechstronne poznanie, budzić inicjatywę i porywać do „twardego czynu”, a przez hart ciągłej i systematycznej pracy podnosić czynnik woli społecznej w realizacji ideału demokratycznej pań-stwowości polskiej i energii psychicznej narodu”.15
W latach 20-tych uzasadniając relację regionalizmu wobec idei państwa i narodu posługiwano się prostą zależnością: poprzez poznanie najbliższego zakątka ziemi kształtujemy emocjonalny stosunek do małej ojczyzny – jej umiłowanie, a poprzez ten zakątek jednocześnie wdrażamy ucznia do miłowania i poznania całości własnej Ojczyzny.16
Takie rozumowanie wynikało z dwóch czynników, które w tym cza-sie determinowały zarówno rozwój regionalizmu polskiego, jak i wpływały na filozofię ówczesnego nauczania. Po pierwsze, w obliczu dyskusji nad wi-zją nowej Polski po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. regionalizm stanął przed koniecznością ponownego określenia swoich celów i umiejscowie-nia się w obrębie dwu przeciwstawnych koncepcji państwa: z jednej strony – uniformizacji kraju m.in. poprzez ujednolicenie administracji, ograniczenie samorządności terytorialnej i centralizację oświaty, oraz – z drugiej strony – Polski, składającej się z różnych pod względem gospodarczym, społecznym i kulturalnym regionów, zamieszkałych przez społeczności regionalne o silnie zaznaczonej własnej tożsamości. Pojawiły się nawet głosy krytyczne wobec nadmiernej roli idei regionalnej. Obawiano się, iż w obliczu potrzeby budo-wania i utrzymania jedności wewnętrznej wielonarodowego przecież pań-stwa polskiego, propagowanie zasad regionalizmu i pielęgnowanie odrębno-ści regionalnych może zakłócić procesy integracyjne, zwłaszcza na terenach przygranicznych. (w tzw. regionach kresowych). Stąd też zapewne wynikało pomijanie nawet w pierwszych latach niepodległej Polski regionalizmu jako idei w wielu dziedzinach życia i koncentracja ruchu regionalnego na sferze kulturalnej, przejawiająca się w akcentowaniu krajowości, zamiast poszuki-waniu różnic regionalnych, a także dość częste podkreślanie „służebnej” roli ideologii regionalizmu wobec idei państwa i narodu. Podkreślenie walorów
14 Cyt. Za A. Patkowski, Regionalizm. [w:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Kraków 1928, s. 787. (pierwodruk J. G. Pawlikowski, Kultura i nauka. „Lamus” IV, 1913).
15 A. Patkowski, Regionalizm w nauczaniu i wychowaniu szkolnym. [w:] „Ziemia”, Rok X, 1925, nr 1, s. 5.
16 Cyt. Za Z. Mańkowski, Regionalizm a historia. [w;] „Rocznik Lubelski”, T. XXV/XXVI
polskiej kultury regionalnej miało przede wszystkim umocnić polskość, roz-wijać przywiązanie do ojcowizny i pobudzić społeczność lokalną do aktyw-ności na rzecz odrodzonego państwa.17
Drugi czynnik, warunkujący rozwój oświaty na początku XX wieku, wynikał z tendencji progresywistycznych, obowiązujących w tym okresie w psychologii dziecka i myśli pedagogicznej. W doborze treści kształcenia propagowano wówczas tzw. zasadę socjologiczną, która zakładała, że „dzie-cko wrasta stopniowo w środowisko kulturalno-społeczne swego narodu i ludzkości, pod kierunkiem nauczyciela przyswaja sobie wartości tkwiące
w nauce, technice, sztuce, religii, prawie, w urządzeniach i instytucjach społecz-nych, uczy się z nich korzystać, a z czasem i współdziałać w ich wzbogacaniu.”18
Zgodnie z założeniami tej zasady krakowska Komisja Szkolna Związku Na-uczycieli Szkół Powszechnych opracowała nowy program nauczania, który wprowadziła w życie reforma oświaty z 11 marca 1932 r. , nazywana potocz-nie reformą Janusza Jędrzejewicza. Według założeń reformy szkoła winna w całej swej pracy uwzględniać potrzeby życia gospodarczego i zagadnienia kulturalne swego środowiska. Miało to służyć nie tylko celom dydaktycznym, ale spełniało o wiele głębsze zadanie wychowawcze i kulturalne. Szkoła bo-wiem rozwijająca swą działalność w konkretnym środowisku nie mogła być obojętna na wpływy zewnętrzne. Jednym z podstawowych jej zadań było poznanie więzi łączących wychowanka z otoczeniem, wnikanie w struktu-rę i dorobek kulturalny środowiska. Wykorzystując jego wartości dodatnie, a przeciwdziałając jego wpływom ujemnym szkoła miała przysposabiać po-wierzoną jej młodzież do przyszłej pracy na rzecz lokalnej społeczności.19
Idea regionalizmu w okresie międzywojennym wpisywała się – jak widać – dość jednoznacznie, zarówno w ideał wychowania państwowe-go propapaństwowe-gowany w odradzającej się Polsce, jak i w filozofię szkoły ściśle związanej z najbliższym środowiskiem ucznia. Regionalizm stał się obliga-toryjnym elementem w obowiązujących wówczas programach szkolnych, w klasach młodszych jako główna oś programowa, w klasach wyższych jako czynnik integrujący treści kształcenia20. Zagadnienia regionalne włą-czono do nauczania m.in. języka polskiego, przyrody, geografii, historii, rysunków i zajęć praktycznych, a nawet śpiewu, a treści kształcenia
na-17 A. J. Omelaniuk, Regionalizm w Polsce na przełomie tysiącleci. Wrocław – Gorzów Wielko-polski 2002, s. 13 – 15.
18 H. Rowid, Środowisko i jego funkcja wychowawcza w związku z problemem nauki w szkole
powszechnej, [w:] „Oświata i Wychowanie”, 1934, s. 397.
19 M. Sośnierz, �dukacja regionalna w polskiej szkole – perspektywa historyczna. [w:] �dukacja
regionalna. Z historii, teorii i praktyki. Red. M. T. Michalewska. Kraków 1999, s. 19–38.
20 A. J. Omelaniuk, Regionalizm współczesny – jego znaczenie i rola w procesie oddziaływania
na młodzież u progu XXI wieku, [w:] �dukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w
wiązywały do bliskiej uczniom rzeczywistości. „Polska dla ucznia nie może
być czymś oderwanym, uczeń musi zrozumieć i odczuć, że jego wieś rodzinna i miasto – to właśnie część Polski. Kochać Polskę winien uczeń przez pryzmat umiłowania i przywiązania do rodzinnego zakątka. Dlatego też w programie nauki stale spotykamy uwagi, że dane zagadnienie programowe należy oprzeć na znajomości stosunków we własnym środowisku i przeżyć z tego środowiska wyniesionych. Będzie to więc pewnego rodzaju krzewienie patriotyzmu lokal-nego, ale w szlachetnym tego słowa znaczeniu, gdyż w szkole nie zapomnimy nigdy o tym, że jesteśmy tylko cząstką całości, a interesy całości decydować muszą o poczynaniach jednostek i grup.”21 – przekonywano nauczycieli w jednym z wielu czasopism metodycznych. Walory wychowawcze re-gionalizmu propagowano również na spotkaniach dyrektorów m.in. na zjeździe dyrektorów okręgu łódzkiego w 1930 r.: „Materiał regionalny (...)
pozwala zżyć się z tem, o czem się wie, że jest dobre lub piękne, i zgłębiać ta-jemnice ciągłości. Ale w pojęciu regionalizmu tkwią przecież także pierwiast-ki emocjonalne; miłość tych ludzi, okolic, legend pomników, zjawisk, spraw i anegdot, które składają się na krótkie „u nas” lub „w naszych stronach”. Mi-łość ta prowadzi ku wielkim sprawom kultury narodu i państwa – najkrótszą drogą, a przecież kwitnie ona w każdym dziecku i, rozbudzona, jest najżyw-szym boźdcem i najprostnajżyw-szym obcowaniem z ojczyzną. (...)”22
Kontynuację międzywojennej idei patriotyzmu lokalnego możemy od-naleźć również w myśli regionalistycznej końca XX w. Regionalizm nazwał patriotyzmem lokalnym m.in. współczesny socjolog (i regionalista) Krzysz-tof Kwaśniewski, określając go jako ruch społeczny, którego ideologią jest pielęgnowanie i krytyczne rozwijanie dziedzictwa regionu społeczno-kultu-ralnego po to, by optymalnie uczestniczyć w realizacji celów większej zbio-rowości (narodu, państwa), nie tracąc własnej tożsamości jako nieodłącznej i specyficznej części tej większej zbiorowości, pełniącej w niej niepowtarzal-ną, choć zmieniającą się rolę. W swojej publikacji poświęconej analizie poję-cia „regionalizm” pisał: „Regionalizm jest więc patriotyzmem lokalnym, który
tak samo mieści się w patriotyzmie ogólnonarodowym, jak związek ze znaną nam osobiście „ojczyzną prywatną” mieści się w związku z całością „ojczyzny ideologicznej”. Społeczność regionalna, jej konkretne problemy i historyczno-kulturowe zaplecze są tym, co kształtuje konkretnego człowieka dla narodu i ludzkości.”23
21 K. Staszewski, Regionalizm w programach szkoły powszechnej. [w:] „Praca Szkolna”, Rok XIII, 1934/35, nr 3, s. 65–66.
22 Z. Lorentz, Regionalizm w szkole jako czynnik wychowawczy. [w:] Z zagadnień
wychowaw-czych. Łódź 1933, s. 282–283.