prawO dO zawarcia związku małżeńskiegO w warunkach pOzbawienia wOlnOści
2. regulacje kOnwencji dOTyczące prawa dO zawarcia
związku małżeńskiegO w warunkach pOzbawienia wOlnOści
Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w art. 12 gwarantuje prawo do zawarcia związku mał
żeńskiego, stanowiąc: „mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawar
cia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzysta
nie z tego prawa”2. Prawo do zawarcia związku małżeńskiego zostało uznane za fundamental
ne prawo przysługujące każdemu człowiekowi.
Powyższe prawo zostało również zagwaranto
wane w międzynarodowych aktach prawnych mających na celu ochronę praw człowieka3.
Pojęcie małżeństwa w rozumieniu art. 12 Konwencji odnosi się do mężczyzn i kobiet, wo
bec czego chodzi tu o tradycyjne małżeństwo między dwiema osobami przeciwstawnej płci biologicznej4. Istotą tego prawa jest możliwość zawarcia związku małżeńskiego w sposób swo
bodny. Przy czym należy podkreślić, że istnieje również aspekt negatywny tej regulacji, który gwarantuje każdemu możliwość podjęcia de
cyzji o niezawieraniu związku małżeńskiego,
1 Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Rzym, 4 listopada 1950 r. (Dz.U.
z 10 lipca 1993 r.).
2 Art. 12 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
3 Por. art. 23 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, Nowy Jork, 16 grudnia 1966 r. (Dz.U.
z 1977 r. nr 38, poz. 167); art. 9 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Lizbona, 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. UE 2012 C 326); art. 17 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka, San Jose, 22.11.1969 r., w: Prawa człowieka, opracowanie i przekład B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1993; art. 1 Konwencji w sprawie zgody na zawarcie małżeń
stwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw ONZ, Nowy Jork, 7 listopada 1962 r. (Dz.U. z 1965 r.
nr 9, poz. 53).
4 T. Jasudowicz, Prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, (w:) Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, Olsztyn 2014, s. 23.
pozostawaniu w związku partnerskim bądź życiu w pojedynkę5.
Na kanwie omawianego przepisu można doprecyzować opisane w nim prawo. Przez użycie formuły „mężczyzna i kobieta” Kon
wencja wskazuje, że chodzi o monogamiczny i heteroseksualny model małżeństwa. Zdol
ność do zawarcia związku małżeńskiego jest ograniczona kryterium wieku. Nie jest ono wyznaczone konkretnie, aby ustawodawca krajowy mógł sam go określić. Na koniec trze
ba podkreślić, że w rozumieniu Konwencji zawarcie małżeństwa musi nastąpić zgodnie z ustawami krajowymi, regulującymi sposób korzystania z tego prawa6.
Regulacje proceduralne mogą ustanowić monopol państwowej formy zawarcia małżeń
stwa bądź alternatywnie dopuszczać również formy religijne. Jednak zawsze musi to być procedura uznana przez prawo krajowe. Arty
kuł 12 Konwencji pozostawia państwom sze
roki margines oceny przy regulowaniu oma
wianej materii. Jednak swoboda regulacyjna musi mieć pewne granice, gdyż w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do całkowitego bloko
wania możliwości korzystania z tego prawa7. Analiza orzecznictwa dotyczącego owych granic pozwala na sformułowanie trzech głów
nych wniosków. Po pierwsze, regulacje krajo
we nie mogą ograniczać bądź zawężać prawa w taki sposób lub w takim zakresie, że mogłoby to naruszyć samą jego istotę8. Natomiast oce
na, czy doszło do jej naruszenia, powinna być ustalona w oparciu o zasadę proporcjonalno
ści. Ponadto regulacja korzystania z prawa do
zawarcia związku małżeńskiego musi sprostać wymaganiom legalności formalnej, tj. podsta
wa prawna powinna spełniać wymagania jas
ności i dostępności9.
Co ważne, państwa nie mogą ujmować zdolności do zawierania małżeństw w sposób nadmiernie restrykcyjny, a w szczególności wyłączać jej w odniesieniu do więźniów, roz
wodników oraz transseksualistów10.
Stanowisko Trybunału w kwestii udziele
nia zgody na zawarcie związku małżeńskie
go w warunkach pozbawienia wolności nie od razu było sprecyzowane. Początkowo ów problem był całkowicie pomijany, lecz z cza
sem tendencje zaczęły się zmieniać. Pierwotne stanowisko można dostrzec w sprawie X prze-ciwko Republice Federalnej Niemiec11, gdzie osoba aresztowana wystosowała zażalenie na decyzję władz niemieckich odmawiającą zgody na za
warcie związku małżeńskiego w trakcie pobytu w areszcie. W sprawie została złożona skarga do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, którą oddalono jako oczywiście bezzasadną. Komisja nie przedstawiła własnego uzasadnienia, lecz powołała się na zawarte w decyzji krajowej stwierdzenie dotyczące tego, że skarżący bę
dzie przez dłuższy okres przebywał w areszcie, co uniemożliwi mu zamieszkanie z małżonką, wobec czego nie będą mogli stworzyć stabil
nego związku małżeńskiego. Komisja uznała także, że biorąc pod uwagę osobowość więźnia i długi okres pozostawania przez parę w stanie narzeczeństwa, nie można zakładać, iż skarżący poważnie myśli o małżeństwie. W uzasadnie
niu zostało również podniesione zagadnienie
5 L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów 1–18, tom I, Warszawa 2010, s. 713; zob. też: wyrok ETPCz z 11 lipca 2002 r. w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 28957/95, ust. 100.
6 L. Garlicki (red.), Konwencja, s. 717.
7 Ibidem, s. 718.
8 Ibidem, por. też: wyrok ETPCz z 13 września 2005 r. w sprawie B. and L. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 36536/02, ust. 34; wyrok ETPCz z dnia 17 października 1986 r. w sprawie Rees przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 9532/81.
9 L. Garlicki (red.), Konwencja, s. 714.
10 Ibidem, s. 718.
11 Wyrok ETPCz z 4 grudnia 1978 r. w sprawie X przeciwko Republice Federalnej Niemiec, skarga nr 892/60, dostęp w: Year
book IV (1961), s. 240.
72
bezpieczeństwa. Uznano mianowicie, że mał
żeństwa więźniów wpływają negatywnie na utrzymanie porządku w zakładzie karnym12.
Za punkt zwrotny w orzecznictwie doty
czącym możliwości zawarcia związku małżeń
skiego można uznać sprawę Hamera przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Na jej gruncie odno
towano „ogólną tendencję w europejskich sy
stemach prawnych w kierunku redukowania różnic pomiędzy życiem więziennym a życiem na wolności i wzmagania akcentu na resocjali
zację”13. Europejska Komisja Praw Człowieka podkreśliła, że odbywanie kary pozbawienia wolności nie może powodować utraty prawa do zawarcia małżeństwa, gdyż brak możli
wości wspólnego przebywania i współżycia nie przekreśla istnienia małżeństwa. Ponadto wyłącznie do przyszłych małżonków należy decyzja, czy życzą sobie ustanowienia tych relacji, w sytuacji gdy nie będą mogli ze sobą przebywać. Natomiast odsunięcie w czasie możliwości zawarcia związku małżeńskiego do momentu zakończenia odbywania kary, choć jest ograniczeniem tymczasowym, stanowi in
gerencję w istotę tego prawa14.
Na kanwie przytoczonej sprawy Trybunał podważył argument wykorzystany w po
stępowaniu X przeciwko Republice Federalnej Niemiec, dotyczący niemożności wspólnego zamieszkania nupturientów ze względu na to, że jedno z nich przebywa w warunkach izolacji więziennej. Trybunał uznał, że: „istotą prawa do zawarcia związku małżeńskiego (…) jest powstanie między mężczyzną i kobietą prawnie wiążącego związku. To do nich należy decyzja, czy taki związek chcą zawrzeć w oko
licznościach, w których nie będą mogli razem zamieszkać”15. Wskazać należy, że możliwość wspólnego zamieszkania nie powinna stano
wić przyczyny odmowy udzielenia zgody na zawarcie związku małżeńskiego w zakładzie karnym, gdyż istotą sprawy jest chęć stworze
nia związku mającego podstawowe znaczenie dla jednostki, nawet w przypadku, gdy istnieje przyczyna czasowo uniemożliwiająca wspólne życie małżonków.
W odniesieniu do praw przysługujących osobom pozbawionym wolności Komisja uzna
ła, że zachowują one w zasadzie tytuł do za
warcia małżeństwa, a jakiekolwiek ogranicze
nie czy unormowanie korzystania z tego prawa nie może być tego rodzaju, by godziło w jego substancję16. Ponadto na gruncie niniejszej sprawy Komisja podkreśliła, że wolność oso
bista nie jest konieczną przesłanką korzystania z prawa do zawarcia małżeństwa. Pozwolenie więźniom na zawarcie małżeństwa w praktyce państw – czy to w więzieniu, czy też podczas przepustki pod eskortą – wykazuje, że nie są konieczne żadne szczególnie uciążliwe czy skomplikowane rozwiązania17.
Mając powyższe na uwadze, można do
strzec rosnącą tendencję do uznawania prawa więźniów do zawierania związków małżeń
skich w zakładach karnych. Wynika z tego, że ograniczenie tego prawa może być związane jedynie ze szczególnymi kwestiami, przede wszystkim względami bezpieczeństwa. Po
nadto należy podkreślić, że władzom nie wol
no opierać odmowy na takich warunkach, jak chociażby możliwość wspólnego zamieszkania, ani innych tego typu argumentach.
Wyżej przytoczone argumenty zostały po
twierdzone i poszerzone o nowe spostrzeże
nia w sprawie Draper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Komisja podkreśliła, że osadzenie w jednostce penitencjarnej samo w sobie nie może powodować utraty prawa do zawarcia
12 P. van Dijk i G. J. H. Van Hoof, Theory and Practice of the European Convention of Human Rights, (w:) Kluwer Law International, Boston 1998, s. 604, 850.
13 Wyrok ETPCz z 5 stycznia 2010 r. w sprawie Hamer przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 7114/75, dostęp w: Raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Strasburg, 13 grudnia 1979 r., s. 13.
14 L. Garlicki (red.), Konwencja, s. 719.
15 Ibidem, s. 71.
16 Ibidem, s. 14–15.
17 Ibidem, s. 15.
małżeństwa, a odsuwanie w czasie takiej moż
liwości do momentu zakończenia odbywania kary godzi właśnie w samą istotę tego prawa18. W kwestii obawy o bezpieczeństwo Komisja dodała, że korzystanie z tego prawa przez osadzonych nie rodzi żadnego zagrożenia dla bezpieczeństwa więźnia ani dla należytego porządku. W szczególności, gdy ceremonia zawarcia małżeństwa może mieć miejsce pod nadzorem władz więziennych. Nie godzi to w żaden interes publiczny, przeciwnie – mał
żeństwo może mieć wpływ stabilizacyjny i re
habilitacyjny19.
Przy wydaniu decyzji w sprawie udzielenia zgody bądź jej odmowy na zawarcie związku małżeńskiego przez osobę pozbawioną wolno
ści wszystkie okoliczności faktyczne powinny być dokładnie rozważone przez władze zakła
du karnego. Wynika z tego, że rozstrzygnięcia powinny w całości opierać się na okolicznoś
ciach faktycznych danej sprawy, a nie na zwią
zanych z tym uprzedzeniach20.
Podkreślenia wymaga, że restrykcje nało
żone na osoby pozbawione wolności powinny być ograniczone do koniecznego minimum i być proporcjonalne do uzasadnionego celu, dla którego zostały ustanowione21. Oznacza to, że uniemożliwienie zawarcia związku mał
żeńskiego osobom pozbawionym wolności może co prawda być uzasadnione w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa czy porządku więziennego, lecz nie może być pozostawione swobodnej ocenie władz zakładu karnego22. Zgodnie z orzecznictwem ETPCz państwo po
winno zachowywać równowagę przy rozpa
trywaniu kwestii bezpieczeństwa w zakładzie karnym i praw przysługujących więźniom.
W odniesieniu do praw przysługujących osobom osadzonym Trybunał wielokrotnie podkreślał, że więźniom przysługują wszyst
kie prawa i wolności zagwarantowane przez Konwencję, oczywiście z wyjątkiem prawa do wolności osobistej23.
W sprawie Christie Goodwin przeciwko Zjed-noczonemu Królestwu Trybunał wskazał, że wymagane jest traktowanie więźniów z po
szanowaniem praw człowieka i godności, o czym również stanowią Europejskie Reguły Więzienne24. Sam fakt pozbawienia wolności nie może prowadzić do odebrania więźniowi innych praw, w tym prawa do zawarcia związ
ku małżeńskiego. Wszelkie ograniczenia muszą być szczególnie uzasadnione, a wprowadzane restrykcje nie mogą zmniejszać praw jednostki w taki sposób, że prawo to byłoby w swojej isto
cie naruszone25. Na kanwie omawianej sprawy Trybunał podkreślił również, że prawo do za
warcia związku małżeńskiego, gwarantowane w art. 12 Konwencji, nie jest prawem absolut
nym, czyli że mogą być stosowane względem niego pewne prawnie przewidziane ogranicze
nia, lecz wprowadzone na mocy tego prawa restrykcje nie mogą ograniczać ani zmniejszać prawa jednostki w taki sposób, aby prawo takie zostało w swojej istocie naruszone26.
W związku z powyższym ograniczenia do
tyczące prawa do zawarcia związku małżeń
skiego powinny być poddane testowi propor
18 Wyrok ETPCz z 29 kwietnia 2008 r. w sprawie Draper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 8186/78, do
stęp w: Raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Strasburg, 10 lipca 1980 r., DR 24, s. 79–80.
19 Ibidem, s. 81.
20 Wyrok ETPCz z 6 października 2005 r. w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 74025/01, ust. 69.
21 Rekomendacja Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Wię-ziennych, przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów, reguła nr 3.
22 L. Garlicki (red.), Konwencja, s. 719.
23 Ibidem, por. np. wyrok ETPCz w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu.
24 Rekomendacja Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Wię-ziennych.
25 Wyrok ETPCz z 11 lipca 2002 r. w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 28957/95, ust. 99.
26 Ibidem.
74
cjonalności. Rozumie się przez to, że wszelkie ograniczenia w stosowaniu tego prawa muszą być proporcjonalne do danej sytuacji oraz nie mogą spowodować naruszenia żadnego inne
go przepisu Konwencji lub jej Protokołów. Zo
stało to również podkreślone w Podstawowych zasadach traktowania więźniów27, które stano
wią, że więźniowie zachowują wszelkie prawa z wyjątkiem ograniczeń, które w oczywisty sposób wynikają z faktu osadzenia w zakładzie karnym, zostaną zachowane prawa człowieka i podstawowe wolności ujęte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w odniesieniu do wszystkich więźniów oraz w przypadkach, gdy dane państwo jest stroną w Międzyna
rodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Spo
łecznych i Kulturalnych i Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych wraz z jego Protokołem Fakultatywnym, jak również inne prawa zawarte w innych trak
tatach Narodów Zjednoczonych28. W związku z zachowaniem przez więźniów wszelkich praw z wyjątkiem prawa do wolności każde ograniczenie powinno zostać przez władze krajowe uzasadnione.
3. gwarancje wynikające