Zubiri uznaje, że do rzeczywistości przekraczającej to, co jest dane, dochodzi się, szkicując, czyli tworząc pewną hipotezę, czym jest ta rzeczywistość, a więc czym jest fundament. Hipotezy mogą mieć różny charakter: metaforyczny, na-ukowy, poetycki. W przypadku religii mamy do czynienia z hipotezą teologiczną. Można zatem mówić o rozumie teologicznym (razón teológica) konstruującym hipotezę takiego fundamentu, który gwarantując życie osobowe, wyjaśnia w ra-mach języka religijnego to, czym jest władza rzeczywistości, i pozwala oddawać mu religijną cześć45.
Szkic odwołuje się do religacji i tego, co ona już sugeruje. Fundament musi być odpowiedzialny za to, że władza rzeczywistości jest czymś ostatecznym w życiu człowieka, umożliwiającym mu wybory i do tych wyborów przymusza-jącym. Jest to już wspomniany pewien zarys fundamentu, czyli Boga,
sugerują-44 HD, s. 122.
45 D. Gracia, Religación y religión en Zubiri, en: Filosofía de la religión, ed. M. Fraijó, Trotta, Madrid 1994, s. 491-512 [s. 13 maszynopisu].
cy wieloznacznie kierunek tworzenia hipotez. Dlatego Zubiri może napisać, że „w samym szacunku znajduje się już szkic tego, czego szukamy. Jest to szkic ja-kiegoś Boga [un Dios], rzeczywistości ostatecznej, stwarzającej możliwości wy-boru i przymuszającej do wybierania. Bez tego wcześniejszego szkicu człowiek nigdy nie spotka tego, co nazywamy Bogiem”46. Ważne jest to, że punktem wyj-ścia przy tworzeniu hipotezy, kim jest Bóg, nie jest spekulacja rozumowa, tylko doświadczenie władzy rzeczywistości i jej problematyczności47.
Czym są zatem bóstwa (divinidades)? Bóstwa to manifestacje i konceptuali-zacje boskości (deidad)48. Historia religii pokazuje, że w każdym z bóstw jest obecna boskość. Cechy tej boskości, obecne w poszczególnych formach bóstwa, nawiązują do tego, co ludzie i społeczności odczuwają w swoim byciu zależnym od rzeczywistości w jej władzy. Historia religii to historia sposobu pojmowania przez ludzi boskości49. Skąd ta wielość bóstw? Człowiek w swoim duchu zaczyna interpretować impuls pochodzący z religacji50. Każda osoba szuka Boga i two-rzy pewną Jego hipotezę z perspektywy swojej społeczności, która ma określoną historię, i z punktu widzenia kultury, której obecnie doświadcza. Społeczność, w której żyje człowiek, preferuje określone wyjaśnienia enigmy władzy rzeczy-wistości, a inne traktuje jako mniej istotne bądź błędne, co wpływa na myśle-nie jednostek. W religijnym poszukiwaniu Boga historia odgrywa taką rolę, że pewne idee mniej lub bardziej akcentuje51. Dlatego rozum zawsze jest już jakoś umocowany ideowo (razón instalada) i droga poszukiwania Boga już się ja-koś jemu jawi, ale, zaznacza Zubiri, „Rozum umocowany ideowo nie jest rozu-mem zasłoniętym [razón obturada]”52. Największy wpływ na kształtowanie się dróg religijnego poszukiwania Boga mają pewne jednostki, które te drogi wyty-czają. Nazywa się je fundatorami religii. Wobec tego szacunkowe szukanie Boga jest zawsze doświadczeniem historycznym53. Przykładem wpływu kultury na in-terpretację władzy rzeczywistości jest to, że w kulturach prymitywnych władza rzeczywistości jest interpretowana pod postacią animizmu i magii54. W starych religiach doświadczane w rzeczywistości moce (poderosidades reales)
spotyka-46 PFHR, s. 296.
47 G. Díaz Muñoz, Búsqueda de Dios en el misterio según X. Zubiri, “Estudios Eclesiásticos” 84 (2009), nr 328, s. 148.
48 D. Gracia, Religación y religión..., s. 491-512 [s. 8-9 maszynopis]. 49 HD, s. 472; PFHR, s. 62-63.
50 A. Savignano, Zubiri y la fi losofía de la religión, „Pensamiento”, vol. 71 extraordinario (2015), núm. 266, s. 433.
51 E. Solari, La raíz de lo sagrado. Contribuciones de Zubiri a la fi losofía de la religión, Santiago de Chile 2010, s. 347.
52 PFHR, s. 297. 53 PFHR, s. 297.
my pod postacią bogów. Zubiri wymienia następujące moce: (1) władzę z wyso-ka, (2) władzę czasu, (3) różnicę w formach, (4) władzę rodzenia rzeczywistości, (5) władzę organizacji, (6) władzę rzeczywistości materialnej oraz intelektualnej człowieka, (7) władzę wiązania ludzi w rodziny, (8) władzę przyszłości, (9) wła-dzę kierowania życiem społecznym itd.55 Religijne poszukiwanie Boga dokonuje się po omacku. Na kształt przyjmowanej idei Boga mają wpływ także czynniki mające związek z moralnością, uczuciowością poszukującej Go jednostki56. Tak-że w społeczeństwie zamkniętym na Boga jest Jego doświadczenie, choć wpływ takiej zbiorowości ludzkiej na idee dotyczące Boga raczej sugeruje Jego nieobec-ność57. Historia religii to ukazanie wolnego i stopniowego rozwoju drogi, którą człowiek przebył w stosunku do władzy boskości58. Jeśli wobec poszukiwanego Boga pojawia się jakaś uprzywilejowana idea, to dlatego, że ku temu rozwiązaniu skłania się kultura i język danego społeczeństwa – pisze Enzo Solari59.
Ateizm, teizm, agnostycyzm
Należy rozróżnić między doświadczeniem władzy rzeczywistości, które ma charakter rzeczywisty, a intelektualnym usprawiedliwieniem dokonanych wybo-rów. Religacja ma charakter ukazywania fundamentu w zarysie i daje prawdzi-we doświadczenia (experiencia) fundamentu60. Z uwagi na to, że jest problema-tyczna, domaga się ustosunkowania się do niej i wyjaśnienia. Jest to konieczne, gdyż wiąże się z ludzkim życiem osobowym. Stąd ludzie tworzą różne hipote-zy (szkice) wyjaśniające religację. Dlatego mamy wiele odmiennych odpowie-dzi dotyczących tego, co leży u jej podstaw. Ateizm, teizm oraz agnostycyzm są już pewnymi intelektualnie wypracowanymi rozwiązaniami problematyczności władzy rzeczywistości wprowadzonymi w życie osobiste61. Ze względu na to, że potwierdzenie hipotezy nie jest wyczerpujące i ewidentne, każda z tych po-staw znajduje potwierdzenie własnego szkicu. Zgodnie ze szkicem agnostycy-zmu fundamentu nie można znaleźć; ateizm głosi, że fundamentem jest to, co jest bezpośrednio nam dane w doświadczeniu rzeczywistości. Wszystkie powyższe odpowiedzi są według Zubiriego racjonalne i nie można ich wykluczyć62.
55 HD, s. 96-97. 56 PFHR, s. 295-296. 57 Por.: HD, s. 553. 58 PFHR, s. 45.
59 E. Solari, La raíz..., s. 338.
60 G. Díaz Muñoz, Búsqueda…, s. 154. 61 HD, s. 10; 12.
62 A. Pintor-Ramos, Religación y “prueba” de Dios en Zubiri, „Razón y Fe” nov. 1988, s. 329; F. Ortega, La teología de Xavier Zubiri. Su contextualización en la teología contemporánea, Huelva 2006, s. 284n.
Wola prawdy a wola fundowania
Wola prawdy realnej towarzyszy każdemu człowiekowi, ale nie w każdym przypadku musi wieść do powstania religii. Zubiri rozważa kwestię indyferenty-zmu religijnego. Jest on brakiem zainteresowania fundamentem swojego życia osobowego. Postawa ta to obojętność wobec problemu Boga. Człowiek zadowa-la się samym życiem. Jest to frywolność – pisze Zubiri – taka postawa jest nie do utrzymania. Powodem jej niezasadności jest bezsporność religacji. Człowiek o postawie indyferentnej afi rmuje jedynie fakt życia, negując religację. Dokonu-je zatem olbrzymiej amputacji na własnym życiu osobowym. Obojętność wobec problemu Boga nie polega na nieistnieniu tego problemu, ale na niezrozumie-niu siebie (des-entenderse) i na niezatroskaniezrozumie-niu się (des-preocuparse) o Boga. To właśnie istnienie wspomnianego problemu w życiu osobowym sprawia, że moż-liwy okazuje się indyferentyzm. Każdy człowiek rodzi się z tym problemem, bo nie ma on charakteru społecznego, tylko osobisty. „To «nie» [zatroskanie się] jest pozytywnym aktem woli prawdy realnej. […] [Akt woli prawdy realnej] istnieje zawsze, gdy [rzecz] jest obecna w intelekcji, choć [akt ten] może mieć mętną (niejasną) formę”63, jak to ma miejsce w przypadku indyferentyzmu. Po-stawa ta jest wytworem społecznym, zatem paradoksalnie jest jednym ze spo-sobów potwierdzenia istnienia problemu Boga jako problemu64. Człowiekowi, który w kwestiach szukania fundamentu jest obojętny, brakuje woli znalezie-nia go65.
Aby od religacji przejść do religijnego poszukiwania Boga, potrzebna jest wola fundowania, która jest wolą znalezienia fundamentu i oparcia na nim życia. Największą otwartość na ten typ woli widać w środowisku społeczno-historycz-nym. Wola fundowania nie wyczerpuje się w środowisku jednostki, tylko dodat-kowo potrzebne jest środowisko społeczno-historyczne, na które człowiek jest otwarty66. Jeśli doświadczanie władzy rzeczywistości ma charakter indywidu-alno-społeczny, to tak samo poszukiwanie fundamentu jest uzależnione od tych czynników67.
63 HD, s. 127. 64 HD, s. 126-127. 65 HD, s. 284.
66 M.D. González, Dios, problema..., s. 87.
67 H.C. Gudiel, La fe según Xavier Zubiri. Una aproximación al tema desde la perspectiva