Według J. A. Schumpetera, innowacje definiuje się jako wprowadzenie nowych produktów, metod produkcji, znalezienie nowych rynków, zdobycie nowych źródeł surowców oraz wprowadzenie nowej organizacji7. Innowacje to również celowe i zorganizowane poszukiwanie zmian oraz systematyczna analiza okazji do społecznej lub gospodarczej innowacji, którą mogłoby umożliwić taka zmiana8. Charakteryzują się kreatywnością, oryginalnością rozwiązań oraz wyższą użytecznością, co determinuje ich upowszechnienie w praktyce9.
Banki jako przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynkach finansowych, charakteryzują się innowacjami finansowymi, w tym innowacjami bankowymi.
Innowacje bankowe mają na celu budowanie przewagi konkurencyjnej banku. Posiadają one kilka specyficznych cech m.in. niematerialny charakter, nietrwałość i łatwość kopiowania. Są obarczone ryzykiem braku realizacji zamierzonych efektów, są pracochłonne i zazwyczaj kosztowne. Jak podkreśla D. Korenik „bank przyszłości skazany jest na ciągłe kreowanie usług innowacyjnych, jeśli chce uchodzić za instytucję nowoczesną, dynamiczną, mieć dobry image (gospodarczy i etyczny) i być wysoce efektywną”10. Innowacje bankowe ujmowane są zarówno w wąskim jak i szerokim znaczeniu. W węższym, odnoszą się wyłącznie do instrumentów finansowych i stanowią nowe rozwiązania, np. nowe instrumenty, kombinacje tradycyjnych instrumentów, nowe techniki finansowe, nowe usługi finansowe11. W szerszym ujęciu, dotyczą systemu finansowego i obejmują nowe rozwiązania w którymkolwiek z elementów systemu finansowego. Są to m.in. nowe instytucje pośrednictwa finansowego (np. holdingi finansowe), nowe instrumenty finansowe (np. opcje walutowe), nowe rynki finansowe (np. rynek instrumentów pochodnych), nowe usługi finansowe (np. sekuratyzacja
7 J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 27.
8 P.F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa 1992, s. 42.
9 E.M. Rogers, Diffusion of Innovation, The Free Press, New York 1995, s. 354.
10 Innowacyjne usługi bankowe, red. D. Korenik, PWN, Warszawa 2006, s. 37.
11 Węższe ujęcie reprezentują m.in. F. Fabozzi, I. Modiglini, Capital Markets. Institutions and Instrument, Person Education International, Upper Saddle River 2003, s. 27-28; W.S. Frame, L.J. White, Technological Change, Financial Innovation and Diffusion in Banking, Federal Reserve Bank of Atlanta, Atlanta 2009, s. 3;
L. Anderloni, P. Bongini, Is Financial Innovation Still a Relevant Issue? [w:] Financial Innovation in Retail and Corporate Banking, red. L. Anderloni, D.T. Llewellyn, R.H. Schmidt. Edward Elgar, Cheltenham 2009, s.
41-43; M. Al.-Kaber, Rynki finansowe, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2010, s. 135-136.
46 należności), nowe techniki finansowania12 (np. finansowanie typu mezzaine13- jest to forma finansowania umożliwiająca finansowanie kapitału własnego - idealna w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo nie chce rozwodnienia struktury właścicielskiej (np. wskutek dalszego zwiększenia kapitałów własnych).
Według podręcznika Oslo Manual istnieją cztery rodzaje innowacji finansowych14:
produktowe,
procesowe,
organizacyjne,
marketingowe.
Innowacje produktowe polegają na wprowadzaniu produktu lub opracowaniu nowego pakietu produktów, zmodyfikowaniu lub rozszerzeniu zakresu danej usługi (cech funkcjonalnych lub użytkowych)15. Są wdrażane na rynek w relatywnie krótkim czasie. Nie wymagają istotnych zmian w technologii, dają możliwość szybkiego zwrotu z inwestycji, zwiększenia udziału w rynku, przyciągają nowych klientów oraz wzmacniają relacje z aktualnymi klientami. Korzyści z tytułu wczesnego wprowadzania innowacji na rynek są niewielkie i szybko przemijają16.
Według D. Korenik do innowacji produktowych zalicza się17:
w zakresie rachunku bankowego: powiązanie go z innymi produktami, w tym usługę doradztwa, personal banking i private banking,
w zakresie oszczędzania i inwestowania: certyfikaty depozytowe, lokaty dwuwalutowe, plany oszczędnościowe, lokaty i certyfikaty indeksowane, lokaty automatyczne oraz asset management,
w obszarze kredytowym: kredyt konsolidacyjny i leasing konsumencki. Innym przykładem innowacyjnej oferty bankowej jest propozycja połączenia konta internetowego z kontem na portalu społecznościowym Facebook (oferuje Alior Sync).
Innowacje procesowe polegają na wdrożeniu nowej lub znacząco udoskonalonej metody tworzenia i świadczenia usług18. Polegają one na usprawnieniach w procesach dystrybucji usług finansowych (np. nowe kanały dystrybucji, nowa ich
1212
Podejście do szerszego definiowania innowacji finansowych reprezentują m.in. Z.J. Gubler, Instruments, Institutions and the Modern Process of Financial Innovation, s. 18: http://ssrn.com/ abstract- 1608409 (18.10.2013); M. Stradomski, Innowacje finansowe w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa, Grafika, Poznań 2006, s. 24.
12 Oslo Manual. Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data. 3rd edition, OECD, Statistical Office of the European Communities, Luxembourg 2005, s. 16-17.
13 http://inwestycje.pl/private_equity_venture_capital/Finansowanie-Mezzanine
14 Oslo Manual. Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data. 3rd edition, OECD, Statistical Office of the European Communities, Luxembourg 2005, s. 16-17.
15 M. Marcinkowska, Innowacje finansowe w bankach [w:] Innowacyjność w systemie bankowym, red. B.
Mikołajczyk. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 266, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2012, s. 78-85.
16 G. Michalczuk, Korzyści z wprowadzania innowacji finansowych w bankach w aspekcie kreowania ich konkurencyjności, Uniwersytet w Bialymstoku, Wydawnictwo? s. 7.
17 Innowacyjne usługi bankowe, red. D. Korenik, PWN, Warszawa 2006, s. 44-89.
18 Oslo…, op. cit., s. 51.
47 funkcjonalność), rozliczeniach transakcji, procesach wewnętrznych lub procesach finansowych. Umożliwiają bankowi uzyskanie przewagi konkurencyjnej w dłuższej okresie. Przyczyniają się do obniżenia kosztów jednostkowych świadczonych usług lub podniesienia jakości19. Innowacje procesowe dotyczą20:
procesów wewnętrzynych:koncentrują się na tym, jak wykonywane są określone działania, jak można je usprawnić, skrócić czas wykonywania, obniżyć ich koszty( np. reengineering, systemy motywacyjnego wynagradzania, systemy efektywności oceny pracowników odpowiedzialnych za sprzedaż),
procesów dostarczania usług: koncentrują się na oczekiwaniach i doświadczeniu klientów, lepszym zrozuminiu potrzeb oraz nawiązaniu bliskich relacji z klientami i lepszej ich obsłudze.
Innowacje organizacyjne polegają na wdrożeniu nowych metod organizacyjnych w przyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem21 Celem innowacji organizacyjnych może być osiąganie lepszych wyników poprzez redukcję kosztów administracyjnych lub kosztów transakcyjnych, podniesienie poziomu zadowolenia z pracy (a tym samym wydajności pracy), uzyskanie dostępu do aktywów niebędących przedmiotem wymiany handlowej (takich jak nieskodyfikowana wiedza zewnętrzna) czy obniżenie kosztów dostaw22.
Ostatnią grupą są innowacje marketingowe. Polegają one na wykorzystaniu nowych technik i narzędzi marketingowych, co skutkować może zmianami w projekcie/konstrukcji produktu lub opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej. Celem innowacji marketingowej jest dążenie do pełnego zaspokojenia potrzeb klientów, otwarcia nowych rynków zbytu lub korzystniejszego pozycjonowania produktu lub firmy 23.
Czynniki wpływające na innowacje bankowe
Według P. Druckera istnieją dwa źródła możliwości innowacyjnych24:
źródła tkwiące wewnątrz przedsiębiorstwa:
nieoczekiwane zmiany (sukces, poraża, zdarzenie),
niezgodność (pomiędzy rzeczywistością taką jaka jest, a taką jaka była zakładana lub powinna być).
źródła poza przedsiębiorstwem lub branżą:
nagłe zmiany w strukturze sektora lub strukturze rynku,
zmiany demograficzne,
19 M. Marcinkowska, Innowacje..., op. cit, s. 78-85.
20 Deloitte, Glittering Prize: How financial institutions can driver growth through process and service innovation, 2005 s. 7.
21 G. Michalczuk, Korzyści..., op. cit., s. 7.
22 Oslo…, op. cit., s. 54.
23 Ibidem, s. 52.
24 P.F. Drucker, Inoovation and Entrepreneurship,[w:] The Executive in Action, HarperBusiness New York 1996, s. 285.
48
zmiany w postrzeganiu, modzie, znaczeniu,
nowa wiedza naukowa i nienaukowa,
Poprzez analizę zewnętrznych przyczyn innowacji finansowych wyodrębniono cztery główne grupy czynników25:
rynek– zmiany w środowisku finansowym,
regulacje– deregulacja i re-regulacja,
popyt– zmiany oczekiwań klientów,
technologia – nowe rozwiązania technologiczne.
Czynniki26 rynkowe są bardzo istotne dla wdrażania nowatorskich rozwiązań finansowych (szczególnie produktowych). To właśnie niedoskonałości (m.in. koszty transakcyjne) rynku motywują do powstania nowych rozwiązań.
Wśród czynników dotyczących otoczenia, sprzyjających rozwojowi innowacji wyróżnia się strukturę i poziom konkurencji, politykę monetarną i fiskalną oraz politykę innowacyjną państwa.
Do czynników regulacyjnych zaliczyć należy przepisy i ograniczenia dotyczące działalności banków, podatki oraz inne opłaty np. rezerwa obowiązkowa, podatki od transakcji finansowych. Innowacje finansowe mogą być stymulowane przez popyt, czyli zgłaszane zapotrzebowanie klientów na określone produkty i usługi. Szczególnie znaczenie mają oczekiwania klientów, którzy szukają nowych rozwiązań. Cechuje ich brak lojalność w stosunku do dotychczasowej instytucji finansowej oraz swoboda w wyborze nowego usługodawcy, co stawia przed bankami kolejne wyzwania.
Najistotniejszym czynnikiem w zakresie innowacyjności jest technologia.
Banki podejmują współpracę z firmami teleinformatycznymi, a dzięki rozwojowi technologii możliwe jest dostarczanie innowacyjnych rozwiązań. Przyczynić się to może do wzrostu konkurencyjności w sektorze bankowym.
W badaniu przeprowadzonym przez GUS w latach 2001–2003 dotyczącym przeszkód w wprowadzaniu innowacji, które przedsiębiorstwa uznały za najbardziej istotne, najczęściej wskazywano czynniki ekonomiczne w postaci kosztów innowacji, brak właściwego źródła funduszy i zbyt wysoką stopę oprocentowania kredytów (od 58,6% do 36,6%). Poza czynnikami ekonomicznymi największą przeszkodą okazała się niedostateczna elastyczność uregulowań prawnych (36,5%)27.