zawarcia układu
W związku z zastosowaniem na gruncie Prawa upadłościowego i na-prawczego37 nowych rozwiązań, w obrębie których mamy w Polsce do czynienia z jednym postępowaniem upadłościowym zmierzającym do zawarcia układu lub do likwidacji majątku upadłego, materialnoprawne przesłanki układu w postę-powaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu będą, podobnie jak w ustawodawstwie niemieckim, składały się z materialnoprawnych przesłanek ogłoszenia upadłości, w tym upadłości z możliwością zawarcia układu, i z mate-rialnoprawnych przesłanek zawarcia oraz zatwierdzenia układu, które to pozwo-lą na restrukturyzację zobowiązań upadłego w drodze zawarcia i zatwierdzenia układu przez sąd.
Brak w Prawie upadłościowym i naprawczym jakiejkolwiek dyferencjacji, z jaką mieliśmy do czynienia w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, powoduje, że przesłanki ogłoszenia upadłości stają się bezpośrednio przesłan-kami upadłości z możliwością zawarcia układu. Gdy chodzi o przesłanki mate-rialnoprawne ogłoszenia upadłości, należy do nich zaliczyć: zdolność upadło-ściową, podstawę ogłoszenia upadłości, czyli niewypłacalność, oraz legitymację do wszczęcia postępowania upadłościowego, w tym postępowania z możliwo-ścią zawarcia układu.
Jako pierwszej przyjrzyjmy się zdolności upadłościowej. Wiele systemów prawnych przyjmuje jako zasadę, iż wobec każdego podmiotu prawnego może być prowadzone postępowanie upadłościowe. Polski system opiera się na innej zasadzie – ograniczającej krąg podmiotów, wobec których postępowanie
35 K. Michalak: Materialnoprawne i formalnoprawne przesłanki ogłoszenia upadłości spółek handlowych. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, nr 1 2006, s. 11.
36 W. Siedlecki, Z. Świeboda: Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 1998, s. 22 i n.
37 Dz.U. z 2009, nr 175, poz. 1361 z późn. zm.; Ustawa z 28 lutego 2003 roku – Prawo upadło-ściowe i naprawcze.
MATERIALNOPRAWNE PRZESŁANKI UKŁADU… 71
dłościowe może być prowadzone. W związku z ustawowym określeniem pod-miotów, które mogą być ogłoszone upadłymi, w nauce i praktyce prawniczej używa się pojęcia zdolności upadłościowej. Termin ten nie jest terminem usta-wowym, lecz pochodzi z języka prawniczego. Zdolnością upadłościową określa się przymiot prawny jakiegoś podmiotu, który umożliwia ogłoszenie jego upa-dłości38. Wielu autorów zalicza zdolność upadłościową do przesłanek formalno-prawnych ogłoszenia upadłości, jednakże brak zdolności upadłościowej zawsze prowadzi do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, a nie do jego odrzucenia czy zwrotu, co bezpośrednio przesądza o zaliczeniu zdolności upadłościowej do materialnoprawnych przesłanek ogłoszenia upadłości. Zgodnie z art. 1 § 1 Pr.U.39 zdolność upadłościową ma podmiot gospodarczy, który zaprzestał płacenia dłu-gów. Prawo upadłościowe i naprawcze tylko w niewielkim stopniu modyfikuje w stosunku do dotychczasowego podmiotowy zakres stosowania ustawy. Zasadą jest, że zdolność upadłościową maja przede wszystkim „przedsiębiorcy”. Zawar-ta w art. 5 ust. 2 usZawar-tawy definicja przedsiębiorcy wskazuje na jej daleko idące podobieństwo do definicji zawartej w art. 4 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej40 oraz art. 43¹ k.c.41 Novum tej definicji oraz definicji z art. 43¹ k.c. sprowadza się do podkreślenia, że przedsiębiorcą jest nie tylko prowadzący działalność gospodarczą, ale także działalność zaliczoną do wolnych zawodów.
Zdolność upadłościową mają więc zwłaszcza osoby wykonujące wolne zawody wymienione w art. 88 k.s.h42, bez względu na formę, w jakiej działalność gospo-darcza jest prowadzona. Przedsiębiorcą jest także fundacja, stowarzyszenie i inne organizacje społeczne prowadzące działalność gospodarczą ubocznie obok statutowej. Podkreślenia wymaga, że ustawodawca odstąpił w Prawie upadło-ściowym i naprawczym od zasady wyrażonej w art. 6 Pr.U., że ogłoszenie upa-dłości – funkcjonujących wówczas w myśl kodeksu handlowego spółki jawnej i spółki komandytowej – nie pociąga za sobą ogłoszenia upadłości wspólników.
Odstąpienie od tej zasady w nowym prawie upadłościowym i naprawczym nie oznacza, że został wprowadzony automat polegający na ogłoszeniu upadłości wspólników wraz z ogłoszeniem jej wobec spółki. Przepis art. 5 ust. 3 Pr.Up.N.
rozciąga jedynie przepisy ustawy na wspólników osobowych spółek
38 A. Jakubecki, F. Zedler: Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz. Zakamycze, Kraków 2006, s. 33.
39 Dz.U. z 1934 r., nr 93, poz. 835, Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 – Prawo upadłościowe.
40 Dz.U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807 z późn. zm.; Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku „O swobodzie działalności gospodarczej”.
41 Dz.U. z 2003 r., nr 49, poz. 408 z późn. zm.; Ustawa z dnia 14 lutego 2003 roku O zmianie ustawy Kodeks Cywilny oraz niektórych innych ustaw.
42 Dz.U. z 2000 r., nr 94, poz. 1037, z późn. zm.; Ustawa z dnia 15 września 2000 roku, Kodeks spółek handlowych.
wych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem oraz wspólników spółki partnerskiej. Już to zróżnico-wanie przesądza o tym, że zdolność upadłościowa jest przyznana z tytułu człon-kowstwa w jednej z takich spółek, a nie własnej działalności gospodarczej. Po drugie, wyklucza to jakikolwiek automatyzm w ogłaszaniu upadłości wspólni-ków, na ich wniosek lub wniosek wierzyciela, jeżeli niewypłacalność zachodzi po stronie spółki, a wspólnicy dobrowolnie nie uregulowali jej zadłużenia. Sąd bada zatem odrębnie, czy każdy ze wspólników jest niewypłacalny w kontekście posiadanego majątku, odrębnego od spółki majątku. Subsydiarna ich odpowie-dzialność obliguje bowiem każdego ze wspólników do zapłaty długu, bez ko-nieczności wszczynania egzekucji syngularnej43.
Drugą materialnoprawną przesłanką do ogłoszenia upadłości wspólną dla upadłości likwidacyjnej bądź układowej jest tzw. podstawa ogłoszenia upadło-ści. Na gruncie obowiązującego art. 10 Pr.Up.N. podstawą ogłoszenia upadłości jest niewypłacalność dłużnika. Jednak art. 11 Pr.Up. N. uznaje za niewypłacal-nych tych przedsiębiorców, którzy nie wykonują swoich wymagalniewypłacal-nych zobo-wiązań. Ponadto wg art. 11 ust. 2 Pr.Up.N. osoby prawne lub jednostki organi-zacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, uznaje się za niewypłacalne także wtedy, gdy ich zobowiązania prze-kroczą wartość ich majątku, nawet wówczas, gdy na bieżące te zobowiązania wykonują. Na gruncie uchylonego Pr.U. istniały dwie niezależne od siebie pod-stawy ogłoszenia upadłości. W odróżnieniu od aktualnego Pr.Up.N. przyjmowa-no, że podstawą ogłoszenia upadłości było po pierwsze zaprzestanie płacenia długów, a w stosunku do osób prawnych, sytuacja gdy ich majątek nie wystar-czał na zaspokojenie długów. Na gruncie postępowania układowego przedsię-biorca, który zaprzestał płacenia długów lub przewidywał ich zaprzestanie w najbliższej przyszłości, mógł żądać otwarcia postępowania celem zawarcia układu z wierzycielami. Ta sytuacja mogła być też podstawą ogłoszenia upadło-ści. Na podstawie art. 2 Pr.U. zaprzestanie płacenia ograniczało się tylko do trwałego niewykonywania zobowiązań pieniężnych. Krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów, zaistniałe wskutek przejściowych trudności, dawało jedynie asumpt do założenia, że dłużnik w najbliższej przyszłości nie będzie w stanie zaspokoić swoich wierzycieli. W przedwojennej doktrynie prawa upadłościowe-go podkreślano, że zaprzestanie płacenia długów jest jednym z symptomów trwałej niemożności sprostania swym zobowiązaniom pieniężnym, czyli
43 J. Brol: Podstawowe kierunki zmian w postępowaniu upadłościowym. „Przegląd Prawa Handlo-wego” 2003, nr 8, s. 9.
MATERIALNOPRAWNE PRZESŁANKI UKŁADU… 73
płacalności44. Pod tym pojęciem należało rozumieć taki stan majątku dłużnika, przy którym bez względu na przyczynę, jaka go wywołała, nie był on w stanie wypełniać swoich zobowiązań pieniężnych45. W tym kontekście zaprzestanie płacenia długów było tylko stanem faktycznym, którego zaistnienie może, ale nie musi, wskazywać stan niewypłacalności. W związku z tym ustawodawca z okresu międzywojennego uznał, że wystarczającą podstawą ogłoszenia upa-dłości powinno być już zaprzestanie płacenia długów, a nie niewypłacalność, która stanowi cechę odnoszącą się do całego majątku dłużnika. Takie rozwiąza-nie umożliwiało szybkie ogłaszarozwiąza-nie upadłości. W ten sposób sąd rozwiąza-nie musiał badać całokształtu okoliczności składających się na stan majątku dłużnika, w szczególno-ści jego trwałej niemożnoszczególno-ści sprostania zobowiązaniom pieniężnym, ale ograniczał się jedynie do ustalenia samego faktu zaprzestania płacenia długów.
Kolejną materialnoprawną przesłanką jest legitymacja do wszczęcia postę-powania upadłościowego, w tym postępostę-powania z możliwością zawarcia układu, traktując ją jak w procesie cywilnym legitymację procesową. W przeciwieństwie do zdolności sądowej i zdolności procesowej, legitymacja nie jest żadną kwalifika-cją prawną jakiegoś podmiotu, ale jego szczególnym uprawnieniem, wynikającym z określonej sytuacji materialnoprawnej46. Ustawodawca w sposób odmienny w sto-sunku do dotychczasowego stanu prawnego, uregulował legitymacje do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego, w tym postępowania z moż-liwością zawarcia układu. O ile zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości li-kwidacyjnej w prawie upadłościowym było rozwiązane w sposób podobny do aktualnego, o tyle zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu zostało rozwiązane w sposób zupełnie inny. Układ mógł być zawarty tylko na wniosek dłużnika albo jego ustawowego zastępcy, a więc także ustanowionego kuratora. Układ nie mógł dojść do skutku na wniosek wierzycie-li, chociaż mieliby oni interes w utrzymaniu przedsiębiorstwa47. O ile zgłoszenie wniosku przez wierzyciela jest na gruncie Pr.Ukł. wyłącznie jego prawem, o tyle dłużnik jest zobowiązany do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ter-minie 2 tygodni pod groźbą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wskutek niezłożenia wniosku w terminie. W obowiązującym stanie prawnym wszczęcie postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu może nastąpić nawet wbrew woli dłużnika, gdy mimo zażalenia sąd drugiej instancji nie po-dzieli argumentów dłużnika o odrzuceniu wniosku. Legitymację taką posiada w obecnym stanie prawnym nie tylko dłużnik, ale także wierzyciel dłużnika.
44 M. Allerhand: Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego, Warszawa 1935, s. 15.
45 O. Buber: Polskie prawo upadłościowe. Wydawnictwo Stowarzyszenie Przedstawicieli Han-dlowych w Warszawie, Warszawa 1936, s. 20.
46 Ibid., s. 13.
47 M. Allerhand: Prawo upadłościowe. Komentarz. Park, Bielsko Biała 1991, s. 390.
Ponadto sąd może z urzędu lub na wniosek zmienić postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidacje majątku upadłego na postanowienie o ogło-szeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, jeżeli podstawy przeprowa-dzenia takiego postępowania ujawniły się dopiero w toku postępowania (art. 16 Pr.Up.N.). Z inicjatywą zmiany mogą wystąpić uczestnicy postępowania upa-dłościowego, np. sam upadły, rada wierzycieli, jak również zmiany takiej może dokonać sąd z własnej inicjatywy.
Postępowanie upadłościowe, jak już wcześniej zauważono, może toczyć się w dwóch trybach: z możliwością zawarcia układu albo przez likwidację majątku dłużnika. Ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu jest uzależnione od spełnienia dodatkowych dwóch materialnoprawnych przesłanek zawarcia układu: dodatniej i ujemnej.
Jeżeli zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu niż zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku dłużnika, ogła-sza się upadłość dłużnika z możliwością zawarcia układu – jest to tzw. pozytyw-na przesłanka ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu. Nawet gdy-by według obiektywnych ocen korzystniejsze dla wierzycieli gdy-byłogdy-by ogłoszenie upadłości układowej, nie prowadzi się postępowania w tym trybie, gdy z uwagi na dotychczasowe zachowanie dłużnika nie ma pewności, że układ będzie wy-konany, jest to tzw. negatywna przesłanka ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu. Chodzi tu o zachowanie dłużnika zarówno w czasie, jak i przed złożeniem wniosku o upadłość. Prawo upadłościowe i naprawcze ustanawia w zakresie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu przesłanki bar-dzo elastyczne, które pociągają za sobą daleko idącą uznaniowość. W tym za-kresie należy brać pod uwagę art. 14 i 16 Pr.Up.N., według których jeżeli zosta-nie uprawdopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu niż w upadłości obejmującej likwidację majątku, sąd ogła-sza upadłość dłużnika z możliwością zawarcia układu. Zgodnie z art. 1 Pr.Ukł.
o otwarcie układu mógł się ubiegać jedynie przedsiębiorca, który zaprzestał płacenia długów wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności lub przewidywał zaprzestanie ich płacenia w najbliższej przyszłości. Na gruncie prawa upadłościowego z 1934 r. upadły mógł być dopuszczony do zawarcia układu, gdy zapewnione było zaspokojenie wierzycieli uprzywilejowanych i wierzycieli masy upadłości, chyba że zgodził się na zawarcie układu. Przyczy-ny wszczęcia postępowania upadłościowego nie miały już w tym przypadku żadnego znaczenia, dlatego też art. 14 ust. 2 ustanawia zasadę, że gdy z uwagi na zachowanie dłużnika nie ma pewności, iż układ będzie wykonany, sąd nie ogłosi upadłości z możliwością zawarcia układu. Podobnie w myśl art. 173 ustawa
MATERIALNOPRAWNE PRZESŁANKI UKŁADU… 75
zezwala na zawarcie układu tylko temu upadłemu, który dawał gwarancje, że będzie dalej prowadził przedsiębiorstwo. Wobec tego prawo upadłościowe nie dopuszczało do układu upadłego, który się ukrywał, bo fakt ten przemawiał za tym, że upadły dopuścił się nieprawidłowości.
Materialnoprawną przesłanką zawarcia układu w postępowaniu upadłościo-wym z możliwością zawarcia układu jest również legitymacja do złożenia pro-pozycji układowych. Zgodnie z art. 19 § 1 Pr.Ukł. i art. 175 § 1 Pr.Up. jedynie dłużnik był uprawniony do występowania z propozycjami układowymi. Wierzy-ciele posiadali wprawdzie prawo zgłaszania zmian lub uzupełniania propozycji układowych na zgromadzeniu wierzycieli, lecz mogły one być jedynie przed-miotem obrad i głosowania, jeżeli dłużnik wyraził na nie zgodę (art. 55 §1 Pr.Ukł. i art. 185 § 1 i 2 Pr.Up.). Dłużnik mógł cofnąć albo zmienić propozycje układowe aż do momentu głosowania przez wierzycieli. Prawo upadłościowe i naprawcze dokonało w tym zakresie wielu istotnych zmian, bowiem w obo-wiązującym stanie prawnym nie tylko dłużnik, ale i wierzyciel mogą wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania upadłościowego, a co z tym związane nie tylko dłużnik, ale i wierzyciel może wystąpić z propozycjami układowymi.
Rozwiązanie to stanowi wyraźne przełamanie dotychczasowej konstrukcji ukła-du. Propozycje układowe powinny być złożone wraz z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, jeżeli wniosek dotyczy ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu i składa go dłużnik. Propozycje te stanowią integralną część postępowa-nia, które ma doprowadzić do zawarcia układu48. W sytuacji gdy w postępowa-niu w przedmiocie ogłoszenia upadłości upadły nie złożył propozycji układo-wych, a sąd ogłosił upadłość z możliwością zawarcia układu, upadły jest zobowiązany złożyć propozycje układowe w terminie miesiąca – wyjątkowo trzech miesięcy – art. 267 ust. 2. Propozycje układowe mogą złożyć ponadto:
wierzyciel, gdy wystąpił z wnioskiem o wszczęcie upadłości z możliwością za-warcia układu (lecz pod warunkiem że złożył uprzednio wstępne propozycje układowe), a także nadzorca sądowy albo zarządca, ale dopiero wówczas, gdy upadły nie złoży propozycji układowych (chodzi o sytuacje, gdy upadły nie zło-ży propozycji wraz z wnioskiem o wszczęcie postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu bądź w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia upa-dłości postanowieniem sądu upaupa-dłościowego wyjątkowo trzech miesięcy – art. 267 ust. 2.) Wówczas prawo do zgłoszenia propozycji układowych przechodzi na wierzycieli, nadzorcę sądowego albo zarządcę, upadły zostaje zaś tego upraw-nienia pozbawiony. Wierzyciel natomiast wraz z wnioskiem o ogłoszenie upa-dłości składa jedynie wstępne propozycje układowe. Ponadto legitymowany jest
48 A. Jakubecki, F. Zedler: Op. cit., s. 765.
także wierzyciel, ale tylko wtedy, gdy wcześniej złożył wstępne propozycje układowe. W razie niezgłoszenia propozycji układowych ani przez dłużnika, ani też przez nadzorcę sądowego czy zarządcę, ani też przez wierzyciela, dalsze prowadzenie postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu jest niemożliwe, ponieważ nie będzie sprecyzowanego przedmiotu układu. Uzasad-nia to zmianę postanowieUzasad-nia o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego49. Sąd w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości może jed-nak ogłosić upadłość z możliwością zawarcia układu także wtedy, gdy o to nie wnoszono we wniosku o ogłoszenie upadłości( art.15 Pr.Up.N.).Przepis umożli-wia w takiej sytuacji przedstawienie propozycji układowych w postępowaniu prowadzonym po ogłoszeniu upadłości.
Propozycje układowe stanowią centralny przedmiot postępowania upadło-ściowego z możliwością zawarcia układu. Zawarcie układu następuje przez opowiedzenie się za układem większości wierzycieli z każdej z list wierzycieli obejmujących kategorie interesów wierzycieli mających łącznie nie mniej niż dwie trzecie ogólnej sumy wierzytelności, które uprawniają do uczestnictwa w głosowaniu. Wiążące znaczenie ma zatem zgoda większości, która obowiązu-je także mniejszość, i to stanowi istotę układu. Ponieważ możliwe obowiązu-jest, że więk-szość będzie działała na szkodę mniejszości, potrzebna jest decyzja sądu wyra-żona w postaci orzeczenia; układ zatem obowiązuje, jeżeli zatwierdzi go sąd.
Warunki, którym powinny odpowiadać propozycje układowe, znajdują bezpo-średnie odzwierciedlenie w negatywnych materialnoprawnych przesłankach zatwierdzenia układu przez sąd. Obligatoryjne przyczyny odmowy zatwierdze-nia układu są związane bezpośrednio z propozycjami układowymi, wpływając na treść owych propozycji układowych. Sąd jest obowiązany odmówić zatwier-dzenia układu, jeśli zajdzie którakolwiek z negatywnych przesłanek zatwierdze-nia układu, takich jak: naruszenie układu przez prawo, oczywistość braku wyko-nania układu. Z kolei w sytuacji rażąco-krzywdzącego traktowania wierzycieli głosujących przeciw układowi sąd może odmówić zatwierdzenia układu. Naru-szenie układu przez prawo nie oznacza wyłącznie naruszenia ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, lecz należy przez to pojęcie rozumieć cały system prawa, choć w zdecydowanej większości będzie chodziło o Prawo upadłościowe i naprawcze. W ustawodawstwie przedwojennym materialnoprawne obligatoryj-ne przesłankami odmowy zatwierdzenia układu były tożsame na gruncie zarów-no Prawa układowego, jak i Prawa upadłościowego. Na gruncie art. 64 Pr.Ukł.
i art. 190 Pr.Up. negatywnymi, obligatoryjnymi przesłankami zatwierdzenia
49 Ibid., s. 767.
MATERIALNOPRAWNE PRZESŁANKI UKŁADU… 77
du były: niedopuszczalność układu, oraz sprzeciwianie się układu dobrym oby-czajom lub porządkowi publicznemu. Niedopuszczalność układu zachodziła wówczas, gdy dłużnik nie odpowiadał warunkom art. 1 i 2 Pr.Ukł., ale również wówczas, gdy układ zawierał postanowienia naruszające bezwzględne obowią-zujące przepisy prawa, odnoszące się do treści układu i to bez względu na to, czy postanowienia tego rodzaju zawarte były w propozycjach układowych już od początku, czy też weszły do niego dopiero później. Układ sprzeciwiał się dobrym obyczajom, jeżeli jego treść wykraczała przeciw uznanym w społeczeń-stwie zasadom moralnym lub przyjętej w obrocie uczciwości. Za sprzeciwiający się porządkowi publicznemu uważano układ, którego treść była niezgodna z za-sadami istniejącego w państwie ustroju społecznego, państwowego lub ekono-micznego50. Z kolei fakultatywne przesłanki odmowy zatwierdzenia układu róż-niły się od siebie na gruncie Prawa układowego i Prawa upadłościowego.
Zgodnie z art. 65 Pr.Ukł. sąd mógł odmówić zatwierdzenia układu, jeśli warunki układu były zbyt krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciw układo-wi. Z kolei zgodnie z art. 191 Pr.Up. sąd mógł odmówić zatwierdzenia układu
Zgodnie z art. 65 Pr.Ukł. sąd mógł odmówić zatwierdzenia układu, jeśli warunki układu były zbyt krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciw układo-wi. Z kolei zgodnie z art. 191 Pr.Up. sąd mógł odmówić zatwierdzenia układu