Rola procesowa organów administracji publicznej w postępowaniach karnych i o wykroczenia

Istotny problem praktyczny wynika z faktu braku szczególnej regulacji rangi usta-wowej, dotyczącej możliwości występowania regionalnego dyrektora ochrony śro-dowiska (a także dyrektora parku krajobrazowego) jako oskarżyciela posiłkowego w sprawach karnych i o wykroczenia dotyczących obszarów, nad którymi sprawuje on ustawowy nadzór, bądź w stosunku do których przysługują mu innego rodzaju kom-petencje. Takie uprawnienia można jedynie domniemywać z przepisów wskazujących zakres jego kompetencji nadzorczych oraz próbować wywodzić przypisując mu rolę pokrzywdzonego w przypadku tego typu przestępstw i wykroczeń.

Instytucję pokrzywdzonego w prawie wykroczeń reguluje przepis art. 25 k.p.s.w.

Rolę procesową oskarżyciela posiłkowego w k.p.k. regulują art. 53, 54 i 5524. W

sy-tuacji chęci przyjęcia przez organ roli oskarżyciela posiłkowego ubocznego zobowią-zany on jest złożyć stosowne oświadczenie, że chce działać w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego na piśmie lub do protokołu w określonym ustawowo ter-minie, tj. od chwili złożenia aktu oskarżenia do rozpoczęcia przewodu sądowego. W  takim wypadku pokrzywdzony staje się oskarżycielem posiłkowym ubocznym przez sam fakt złożenia oświadczenia, że będzie działał w tym charakterze. Jednakże istnieją sytuacje, w których sąd może odmówić dopuszczenia do udziału w rozprawie w tym charakterze. W takiej sytuacji postanowienie sądu ma charakter wiążący i nie

24 Rozróżniamy dwie kategorie oskarżycieli posiłkowych: oskarżyciel posiłkowy uboczny – to po-krzywdzony, który po wniesieniu aktu oskarżenia przez prokuratora lub po objęciu przez niego ściągania w sprawie z oskarżenia prywatnego wyraża wolę popierania oskarżenia obok oskarżyciela publicznego i  popiera oskarżenie przed sądem (art. 54 § 1 k.p.k.); oskarżyciel posiłkowy subsy-diarny – to pokrzywdzony, który wniósł akt oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego zamiast prokuratora (art. 55 k.p.k.).

przysługuje od niego środek odwoławczy25. Droga do uczestnictwa w procesie oskar-życiela posiłkowego subsydiarnego przybiera formę etapów, które to rozpoczyna wydanie bądź zatwierdzenie przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczę-cia lub umorzeniu postępowania. W takiej sytuacji pokrzywdzonemu przysługuje uprawnienie do wniesienia zażalenia na powyższe postanowienie do właściwego sądu rejonowego, który rozpatruje to zażalenie i  uchyla zaskarżone postanowienie oraz przekazuje sprawę prokuratorowi. Następnie, jeżeli prokurator po uwzględnieniu uwag sądu rejonowego nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia – po-nownie wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia bądź umorzenia postępowania przygotowawczego. Na ponowne postanowienie nie przysługuje zażalenie. W takiej sytuacji pokrzywdzony może w terminie 30 dni od doręczenia mu odpisu postano-wienia, wnieść akt oskarżenia do sądu.

W art. 25 k.p.s.w. wskazano, iż o przesłaniu wniosku o ukaranie oskarżyciel pu-bliczny (policja) zawiadamia ujawnionego pokrzywdzonego, wskazując sąd, do któ-rego wniosek skierowano wraz z pouczeniem o uprawnieniach wynikających z § 3, tj. pokrzywdzony może w terminie 7 dni od zawiadomienia oświadczyć, że będzie dzia-łać obok oskarżyciela publicznego jako oskarżyciel posiłkowy uboczny. Przywołany termin ma charakter prekluzyjny – nieprzywracalny, a więc po upływie 7-dniowego

terminu, uprawnienie to wygasa26. Nabycie praw strony postępowania następuje przez

samo złożenie oświadczenia pokrzywdzonego o wstąpieniu do postępowania w for-mie pisemnej. Należy także zwrócić uwagę na regulację zawartą w art. 27 k.p.s.w., w której jest mowa o wykroczeniach ściganych na żądanie pokrzywdzonego. W takiej sytuacji pokrzywdzony – czyli ten którego dobro prawne zostało bezpośrednio naru-szone lub zagrożone przez wykroczenie (art. 25 k.p.s.w.) – może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego, samodzielnie wnosząc wniosek o ukaranie jako oskarżyciel posiłkowy. Ponadto zgodnie z dyspozycją § 2 art. 27 k.p.s.w. pokrzywdzony może samodzielnie wnieść wniosek o ukaranie jako oskarżyciel posiłkowy, jeżeli w ciągu miesiąca od powiado-mienia o  wykroczeniu organu uprawnionego do występowania w  takich sprawach w  charakterze oskarżyciela publicznego nie zostanie powiadomiony o  wniesieniu przez ten organ wniosku o ukaranie albo otrzyma zawiadomienie o fakcie, iż czyn-ności wyjaśniające nie dostarczyły podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie (art. 54 § 2 k.p.s.w.).

Właśnie na przedstawionych powyżej zasadach przywołane organy admini-stracji publicznej najczęściej biorą udział w postępowaniach sądowych. Regionalny dyrektor ochrony środowiska, jako organ administracji rządowej na mocy przepisów ustawy o ochronie przyrody sprawuje nadzór nad obszarami Natura 2000 oraz re-zerwatami przyrody. Wykroczenia i przestępstwa, powodujące szkodę w środowisku

25 E. Targońska, Postępowanie karne dla radców prawnych, Wyd. Gaskor, Wrocław 2011, s. 39-41.

26 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia – Komentarz do art. 26, WKP 2012 r., wyd. 5.

64 Bogna Czajka-Marchlewicz, Marta Żurawik-Paszkowska

przyrodniczym objętym na mocy obowiązujących przepisów prawa tymi właśnie formami ochrony przyrody, dają w ocenie tych organów podstawy do uważania się przez nie za pokrzywdzonych w  tego typu sprawach, reprezentując w  tym zakre-sie Skarb Państwa. Konstrukcja przepisów daje podstawy do twierdzenia, że organ administracji, którego ustawowe kompetencje skupiają się na ochronie w  imieniu Skarbu Państwa, zasobów przyrodniczych objętych formami ochrony przyrody jako reprezentant w  tym zakresie Skarbu Państwa, staje się pokrzywdzonym w  przy-padku działań, które godzą w te zasoby. Wszak odpowiada on za niepogorszony stan tych wartości – wartości, które jak już wyżej zostało powiedziane, stanowią dobro wspólne. Dlatego zdaniem autorek, uzyskanie statutu pokrzywdzonego powinno za-leżeć wyłącznie od określonego stanu faktycznego i ustawowych kompetencji danego organu w stosunku do wartości będących przedmiotem ochrony prawnokarnej, a nie od decyzji organu procesowego. Przyjmowanie przez sąd odmiennego stanowiska, a mianowicie, że w przypadku szkód wyrządzonych w środowisku naturalnym nie ma poszkodowanego, prowadziłoby do wykluczenia z udziału w tego typu sprawach kręgu podmiotów, które z mocy prawa powołane zostały właśnie do podejmowania działań w  celu ochrony tych obszarów i  zapobiegania wyrządzaniu w  nich szkód. Trzeba bowiem podkreślić, iż inicjowanie przez RDOŚ postępowań karnych prze-ciwko osobom powodującym szkody w środowisku naturalnym, a następnie czynny udział w tych postępowaniach, przyczynia się do skutecznego pociągnięcia tych osób do odpowiedzialności, ale także wywiera duży wpływ na odbiór społeczny tego typu działań i niewątpliwie pełni rolę prewencyjną.

Jednak jak wynika z  praktyki, nie wszystkie sądy podzielają pogląd, iż regio-nalny dyrektor ochrony środowiska może korzystać ze statusu pokrzywdzonego, a następnie oskarżyciela posiłkowego. Problem taki wyniknął na kanwie postępowa-nia w sprawie o wykroczepostępowa-nia określone w art. 127 pkt. 1 lit. b, c, e u.o.o.p. (umyślne naruszenie zakazów obowiązujących w  rezerwatach przyrody, parkach krajobrazo-wych i obszarach Natura 2000) oraz art. 131 pkt 13 tejże ustawy (zabijanie zwierząt, niszczenie roślin lub grzybów lub niszczenie siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów). Inicjatorem przedmiotowego postępowania był właśnie regionalny dyrektor ochrony środowiska. W przedmiotowej sprawie na etapie instancji odwoławczej Sąd Okrę-gowy „przesądził, że RDOŚ nie jest oskarżycielem posiłkowym”, jednocześnie twier-dząc, że:

(…) w przypadku wykroczeń z ustawy o ochronie przyrody rodzajowym przed-miotem ochrony jest przyroda. Są to zatem dobra o charakterze ogólnym. Przepisy te chronią jednak ubocznie prawo ludzi do korzystania z przyrody, w tym wód, w tym na obszarach chronionych, w stanie takim, w jakim powinny się one znajdować zgodnie z przepisami, a zatem pokrzywdzonym może być np. właściciel lub posiadacz okre-ślonego terenu, któremu działanie sprawcy wykroczenia takie korzystanie z przyrody uniemożliwia. W niniejszej sprawie RDOŚ nie jest taką osobą, a  jedynie organem z zakresu ochrony przyrody. Sam fakt uprawnienia RDOŚ do nadzoru nad obszarami Natura 2000 nie oznacza, że chronione powyższymi przepisami dobro tego organu

zostało zagrożone lub naruszone przez czyny objęte wnioskiem o ukaranie. W tym stanie rzeczy RDOŚ nie jest w sprawie pokrzywdzonym, a więc nie może działać jako oskarżyciel posiłkowy.

W sprawie tej sprzeciw budzi nie tylko samo stanowisko sądu co do przysługiwania RDOŚ statusu oskarżyciela posiłkowego, albowiem ma on jako niezawisły organ prawo swobodnej oceny spraw poddanych pod jego osąd, co formalne aspekty tego rozstrzygnięcia. Sąd odmówił organowi statusu pokrzywdzonego i oskarżyciela po-siłkowego w  trakcie trwania rozprawy odwoławczej, czego następstwem była od-mowa doręczenia RDOŚ rozstrzygnięcia wraz z uzasadnieniem. Zamknęło to temu organowi drogę do kwestionowania tego stanowiska w trybie przewidzianym pra-wem. Zdaniem autorek działanie sądu uznać należy za sprzeczne z zasadą konstytu-cyjnej sprawiedliwości proceduralnej i budzi poważne wątpliwości co do legalności. Jako ciekawostkę wypada podać, iż w innej sprawie karnej o czyn określony w art. 188 k.k. oraz art. 90 ustawy Prawo budowlane, rozpatrywanej przez ten sam wydział odwoławczy sądu okręgowego, w  której jako pokrzywdzony i  zarazem oskarżyciel występował RDOŚ, sąd nie dopatrzył się braku tego przymiotu po stronie organu ochrony środowiska. Szczęśliwie można zatem, przynajmniej na razie, mówić o od-osobnionym stanowisku sędziego, nie zaś określonej linii orzeczniczej.

4.4. Ustalenie sprawcy przestępstwa lub wykroczenia przeciwko