1.2. Romskość podstawą istnienia
1.2.3. Romanipen narzędziem odrębności
Romowie w swojej historii czerpali bardzo wiele elementów z kultur większościowych, wśród których przychodziło im żyć. Odzwierciedla to
59 Por. Marushiakova E., Popov V., Sąd cygański w Europie Wschodniej, „Studia Ro-mologica”, 2008, nr 1, s. 91; Milewski J., Romowie – bliskie..., dz. cyt., s. 24; Mróz L., Wyróżnianie grupy..., dz. cyt., s. 157.
60 Koper T., „Obcy” wśród..., dz. cyt., s. 27; Bartosz A., Cyganie a Żydzi - co jest ka-szer, a co magerdo?, „Midrasz”, 1999, nr 3(143).
61 Za: Koper T., „Obcy” wśród..., dz. cyt., s. 27.
zasób leksykalny poszczególnych odłamów języka romani. Widoczne jest to także na przykładzie ich synkretycznej religijności62, bazującej najpraw-dopodobniej na religijnej tolerancji wyniesionej z Indii i stanowiącej jed-nocześnie jedną ze strategii przetrwania63. Jest to zjawisko naturalne dla grup pozostających w rozproszeniu i stanowiących mniejszość wśród społe-czeństw dominujących. Jednak dla Romów nie mogło i nie może to naru-szyć w żaden sposób zasad romanipen. Tożsamość społeczności romskiej jest oparta na odrębności, której źródło znajduje się w zasadach romanipen. Na tej podstawie ukształtowana jest inność językowa, zwyczajowa, kulturowa i etyczno-moralna, najściślej przejawiająca się w strukturze rodziny i rela-cjach z obcymi64. Te czynniki, kierowane przez romanipen, zdecydowały o przetrwaniu Romów jako odrębnej – w pełni świadomej swojej wspólnej przeszłości – wspólnoty.
Termin romanipen oznacza romskość, czyli bycie Romem. Romanipen jest zbiorem norm, zasad i tradycji kulturowych. Gdy Rom żyje godnie, czyli jego postępowanie nie narusza romanipen, posiada jednocześnie gwa-rancję szacunku współrodaków, poparcie ze strony własnej rodziny i ma zapewnioną z ich strony pomoc, zasługuje na to, aby przynależeć do wspól-noty i być Romem. Ze względu na specyfi kę kulturowego funkcjonowania wszystkich grup romskich i niewykształcenie pisemnej formy przekazy-wania dorobku kulturowego, romanipen pozostaje tradycją ustną65.
Szczegółowy zakres romanipen jest trudny do określenia66. Można jednak podjąć próbę wskazania jego podstawowych wyznaczników67.
62 Mirga A., Mróz L., Cyganie. Odmienność..., dz. cyt., s. 216-217.
63 Trudno wyobrazić sobie sytuację, w której Romom udałoby się przeżyć kilkaset lat w Europie, gdyby przy całej swojej wizualnej odmienności i kulturowej charakterysty-ce, dodatkowo pozostawali wyznawcami jednej, konkretnej religii, odmiennej od religii społeczeństwa dominującego.
64 Por. Bartosz A., Cyganie a Żydzi..., dz. cyt.
65 Choć pojawiły się lokalne pomysły – jak choćby wśród łotewskich Romów – spi-sania tych zasad, za: Час, Цыгане под чужую дудку не поют, 3.4.2006, http://www.d-pils.lv/news/73688.
66 W szczególności dla nie-Roma. Natomiast w przypadku, gdy przedstawiają go Ro-mowie, to po pierwsze czynią to w perspektywie zasad własnej, konkretnej grupy, a po drugie – skoro ujawniają tajemnice (a za taką można potraktować niemalże każdą informację o wewnętrznych zasadach dotyczących Romów) romskie gadzio niejako au-tomatycznie wyłączają się ze swojej społeczności.
67 Por: Kowarska A. J., O romskich autorytetach. Romowie – przewodnik. Historia
i kultura, Radomskie Stowarzyszenie Romów Romano Waśt – Pomocna Dłoń, Radom 2009, s. 34.
Najważniejszą zasadą jest manifestowanie bycia Romem. Przede wszystkim odnosi się to do jak najczęstszego używania języka romskiego.
Mówienie w języku romani we własnej wspólnocie jest czymś oczywi-stym. Używanie nieznanego gadzio języka jest wyznacznikiem swojskości, człowieczeństwa, przynależności do ludzi. Bycie Romem to mówienie po romsku, a kto nie mówi, temu odmawia się człowieczeństwa68. Kompe-tencja językowa – wraz z urodzeniem – stanowi pierwszy krok i podstawę romskości, jest ekspresją tożsamości. Język jest podstawą socjalizacji pro-wadzącej do uczestnictwa w życiu społeczności romskiej i do wypełniania innych zasad romanipen. Dlatego też, pomimo działań zmierzających do poznania i upowszechnienia nauki języka romani69, nie zawsze spotyka się to z akceptacją Romów. Poznawanie języka romskiego przez gadzio trak-tują jako ingerencję. Jest to wkroczenie obcego i skalanego świata w ich cywilizacyjną enklawę i może być ono źródłem zagrożenia – potencjalnego ujawnienia romskich tajemnic70. Ważnym elementem romskości jest także to co i jak się mówi. Oczywiście w języku romani. Romowie mówią, że człowiek staje się Romem poprzez “mowę” (yorba). Jest tylko jedna odpowiedź na pytanie “co powinien prawdziwy Cygan robić?/Jak można stać się Romem?”
– “[Jeśli nauczysz się] wypowiadać w odpowiedni sposób w towarzystwie”71. Romanipen, będąc systemem decydującym o moralności, nakazuje zwracać uwagę zarówno na tematy rozmów, jak i na sposób wyrażania myśli.
Zasada manifestowania bycia Romem odnosi się także do ubioru. Wiąże się on z systemem mageripen, przez co ma nieco inne znacznie i jest opisane w dalszej części tego rozdziału.
Z rodowością jest związany kolejny wyznacznik romskości, jakim jest bezwzględne dochowywanie lojalności wobec grupy. Przejawia się ona
68 Bartosz A., Cyganie a Żydzi..., dz. cyt.
69 Szewczyk M., Aktywność legislacyjna Unii Europejskiej podejmowana od ostatniego jej rozszerzenia wobec romskiego problemu na przykładzie Opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie „Integracja mniejszości – Romowie”, [w:] Borek P.
(red.), O Romach w Polsce..., dz. cyt., s. 53.
70 Za: Milewski J., Romowie – bliskie..., dz. cyt., s. 24. W Niemczech w 2002 roku tylko w jednym landzie nauczano języka romani, ze względu na opinię tamtejszych Romów, ich niechęć do uczestnictwa i prowadzenie kursów przez nie-Romów, za: Program Mo-nitoringu Akcesji do Unii Europejskiej (UE). Ochrona mniejszości. 2002, OSI, Warszawa 2002, s. 66.
71 Th e Rom said that men became Rom in ‘speech’ (yorba). One answer to the question
‘What does a true Gypsy do?/How can I become a Rom?’ was ‘[if you learn] to speak in a re-fi ned way in company’, za: Kovalcsik K., Aspects of language ideology in a transylyanian Vlach Gypsy community, “Acta Linguistica Hungarica”, 1999, No. 46(3-4), s. 281.
w poczuciu braterstwa i zarazem odpowiedzialności (pralipe)72 za całą wspólnotę romską, a słowa, które ją najlepiej opisują to: pomoc, zaufanie, wierność.
Także szacunek okazywany starszym (phuripen) ściśle wynika z kultu-rowego znaczenia rodziny, a także z oralnego charakteru kultury romskiej i ma znaczący wpływ na podtrzymywanie tożsamości wspólnoty. Najstarsi członkowie romskiej wspólnoty (włączając w to kobiety po okresie repro-dukcyjnym) mają niepodważalny autorytet i na nich skupia się szacunek całej rodziny. Wśród Romów wiek jest podstawowym kryterium miejsca w hierarchii społecznej. To starsi wiedzą, co jest słuszne a co nie, są skarb-nicą wiedzy o zasadach, które stanowią podstawę tożsamości i umożli-wiają funkcjonowanie Romów jako grupy73. Wspólnota jest dla nich naj-ważniejsza – określa kim się jest, zabezpiecza przed samotnością, oferując prawdziwą pomoc i realne więzi kulturowe i rodzinne. Koniecznie trzeba tu podkreślić, że zarówno szacunek okazywany starszym, jak i wszelkie inne normy kulturowe wiążą się wyłącznie ze swoją wspólnotą (Romami) i nie obejmują środowisk nieromskich.
Znaczenie kolejnych dwóch zasad – obowiązku prawdomówności (ča-čipen) oraz gościnności (pativalo) – można by uznać za nieco mniejsze, choć wyraźnie pozostają one w romskiej świadomości. Podobnie jak w przy-padku poprzednich, ich przestrzeganie także jest zawężone do wspólnoty romskiej. Posługiwanie się tymi normami wobec gadzio byłoby co najmniej dziwne, jeśli nie wręcz naganne. Świat Romów jest bowiem światem wielu dychotomii. Wszystkie wiążą się z rytualną czystością i choć szczegółowe zasady romanipen są defi niowane różnie dla każdej grupy, to jednak zawsze podstawowe zadanie tej kategorii ma wskazać na odrębność świata Romów od świata zewnętrznego74, bez względu na to czy będzie to gadzio75, czy coś, co jest skalane i przez to podlega wyłączeniu (jak choćby czasowo wykluczony ze społeczności Rom lub Romni). Związana jest z tym ściśle ostatnia kwestia, której przestrzeganie gwarantuje Romowi szacunek i po-zwala zawsze i w pełni być Romem. Jest to kodeks mageripen.
72 Za: Romanipen-sistemul valorilor rome, 8.7.2005, http://BBCromanian.com.
73 Więcej: Kowarska A. J., O sądach cygańskich, „Studia Romologica”, 2008, nr 1, s. 84-85.
74 Za: Mirga A., Kategoria „romanipen” a granice etniczne Cyganów, „Kultura i Społe-czeństwo”, 1987, t. 31, nr 1, s. 198.
75 Milewski J., Romowie – bliskie..., dz. cyt., s. 23.