Romowie jako mniejszość narodowa

Istotnym składnikiem romskiego dylematu, który w jakimś stopniu dookreśla sytuację Romów w UE jest pytanie, czy stanowią oni mniej-szość etniczną, czy też są narodem. O ile z punktu widzenia samej UE pozornie nie wydaje się, aby odpowiedź na to pytanie miała kluczowe znaczenie – w końcu integracja europejska powiązana z kolejnymi posze-rzeniami obszaru UE ma wymiar państwowy, a narody i mniejszości są niejako dodatkowym jej składnikiem – o tyle jest to ważne ze względu na ich ogólny status i zróżnicowane traktowanie i legislatywy w państwach członkowskich UE (PC). Ponadto UE w tym zakresie wykorzystuje do-robek Rady Europy, która odnosi się do praw mniejszości narodowych.

Pomijalnym zatem jest tu drugi składnik problematyki narodowej – po-czucie samych zainteresowanych, że są narodem (a nie jedynie lub aż wspólnotą kulturową) i potrzeba takiego poczucia¹⁸. O wiele ważniejsza jest kwestia uznania takiego statusu na arenie międzynarodowej i co za tym idzie – przyporządkowania większego zakresu praw niż w przypadku mniejszości etnicznej.

Przyjmowanie za podstawowy wyznacznik uzyskania statusu mniejszości narodowej czynnika terytorialnego – identyfi kacji z konkretnym państwem

18 Jak określa to E. Nowicka: Sami Romowie mają wątpliwości, jak określać własną zbiorowość w utartych kategoriach. Tożsamość romska zbudowana została na poczuciu więzi w obrębie małego organizmu społecznego..., za: Nowicka E., Tradycyjna kultura Romów – kapitał kulturowy czy obciążenie?, [w:] Paleczny T., Talewicz-Kwiatkowska J. (red.), Tożsamość kulturowa Romów w procesach globalizacji, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 40. Ponadto, gdybyśmy przyjęli przytoczone za S. Łodzińskim rozgraniczenie pomiędzy mniejszością narodową a etniczną Maxa We-bera, wskazujące, że mniejszość etniczna w większym stopniu wskazuje kim nie są jej członkowie, a mniejszość narodowa kim są, Romowie niewątpliwie powinni być uznani za mniejszość narodową, za: Łodziński S., Równość i różnica. Mniejszości narodowe w po-rządku demokratycznym w Polsce po 1989 roku, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 27.

– jest jednym z najbardziej krzywdzących błędów wobec Romów¹⁹. Tym bardziej, że istnieje grupa koncepcji niewiążących pojęcia narodu z pań-stwem, ale z kulturą, lokując się w pozapolitycznym jego rozumieniu²⁰. Dopiero od rewolucji francuskiej utrwalił się upolityczniony pogląd do-minujący w XX wieku, wiążący naród z organizmem państwowym²¹. W większości współczesnych dokumentów międzynarodowych czynnik terytorialny nie decyduje o standardzie traktowania jakiejkolwiek grupy²². Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych Rady Europy pozo-stawia państwom – stronom Konwencji – możliwość suwerennej decyzji w jaki sposób zostanie skonstruowana defi nicja mniejszości narodowej i które grupy uzyskają ten status. Ta historycznie uwarunkowana niezależ-ność państw i brak jednoznacznych uregulowań na poziomie międzyna-rodowym sprawiają, że niemalże każdy z krajów UE w odmienny sposób dookreśla mniejszość narodową, a ich status jest najczęściej uściślany za pośrednictwem umów bilateralnych²³. Niestety w przypadku Romów nie ma takiej możliwości. Romowie w Bułgarii, Francji²⁴, Grecji, Włoszech, Hiszpanii w ogóle nie są uznawani za mniejszość²⁵. Co więcej – w związku ze wzmożoną migracją romską do państw EZ po rozszerzeniu 2004/2007 – w wielu państwach (Portugalia, Malta, Dania, Litwa, Holandia) nowo migrujące grupy nie są uznawane za mniejszość²⁶. W Niemczech w zależ-ności od kierunku i czasu migracji są ofi cjalnie traktowane według czte-rech odmiennych standardów²⁷. Ogólną charakterystykę rozpoznawania

19 Choć niewątpliwie należy brać pod uwagę specyfi kę terytorialną związaną z ich sytuacją, tak jak zostało to opisane w: Bartlett W. i inni, Measures to promote..., dz. cyt., s. 42-44.

20 Naród kulturowy w odróżnieniu od państwa-narodu, Kabzińska I., Między grupą etniczną a narodem, „Etnografi a Polska”, 2000, t. XLIV, z. 1-2, s. 53.

21 Altermatt U., Sarejewo przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie, Wydawnictwo

Znak, Kraków 1998, s. 35-38.

22 Mirga A., Gheorghe N., Romowie w XXI wieku..., dz. cyt., s. 32-33; Dytłow S., Roma – grupa etniczna, a może jednak naród. Część 2, „Romano Atmo”, 2006, nr 6, s. 20. Taka defi nicja znajduje się choćby w art. 1 Instrumentu Ochrony Praw Mniejszości Inicjatywy Środkowoeuropejskiej.

23 Mirga A., Gheorghe N., Romowie w XXI wieku..., dz. cyt., s. 33-36.

24 We Francji koncepcja mniejszości jako takiej w ogóle nie jest uznawana, ze względu na – z założenia – równe traktowanie wszystkich obywateli, za: Program Monitoringu..., dz. cyt., s. 61-62.

25 Bartlett W. i inni, Measures to promote..., dz. cyt., s. 45-46.

26 Di Nardo L., Koncokova E., Th e European Social Fund and Roma. Background Re-port, BBI. EC, Brussels 2010, s. 17.

27 Bartlett W. i inni, Measures to promote..., dz. cyt., s. 50.

Romów jako mniejszości w relacji do ich liczebności w państwie przed-stawia wykres 4.

Wykres 4

Klasyfi kacja państw według rozpoznawalności Romów jako mniejszości w relacji do liczbowego udziału Romów w całej populacji

AT BE DE EE FI LV PL SI SE UK

BG GR CY DK FR IE IT

LT LU MT NL PT

Uznawanie mniejszości

CZ ES HU RO SK Romska

populacja

<1%

populacji państwa

Romska populacja

>1%

populacji państwa

Nieuznawanie mniejszości

Źródło: Di Nardo L., Koncokova E., Th e European Social Fund and Roma, EC, EU 2010, s. 18.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pewne aspekty tego zagadnienia, które mogą pomóc odrzucić przestarzałą²⁸ – wiążącą w jakiś sposób wartość grupy z jej zdolnością do tworzenia struktur – koncepcję wyróżniania tak określanej grupy na bazie jej identyfi kacji z konkretnym państwem²⁹.

Skoro język romani zgodnie z defi nicją określoną przez Radę Europy ma status języka nieterytorialnego³⁰, to wydaje się, że nic nie powinno

28 Dytłow S., Roma – grupa..., dz. cyt., s. 29.

29 Takie kryterium wprowadza w Polsce art. 2 ust. 1 pkt 6 oraz ust. 3 pkt 6 Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regional-nym. Drugie kryterium jest nieco mniej jasne, bo odwołuje się do świadomości własnej historycznej wspólnoty narodowej lub etnicznej, art. 2 ust. 1 pkt 4 oraz ust. 3 pkt 4.

30 Art. 1 lit c Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych

zatwierdzo-stać na przeszkodzie uznania Romów za takiż naród. Taka koncepcja na-rodziła się wśród części Romów. Jednocześnie jednak odrzucają oni ideę narodu bezpaństwowców – jako negatywnie się kojarzącą z osobami, które nie posiadają żadnego obywatelstwa³¹. Implikuje to także stwierdzenie, że wszędzie są obcy i nie mają własnego miejsca. Niejednokrotnie tak właśnie postrzegani są Romowie. W szczególności, gdy przybywają na teren innego państwa UE nie posiadając żadnych dokumentów tożsamości lub gdy od-mawia się im ich wydania w kraju ich pochodzenia. Jednak z ich punktu widzenia jest dokładnie odwrotnie – ich podwyższona mobilność i wpisana w historię kontynentu paneuropejskość, sprawiają, że są prawdziwymi oby-watelami Europy.

Bycie nieterytorialnym (wielopaństwowym, ponadnarodowym) na-rodem zostało potwierdzone w świadomości liderów romskich podczas V Światowego Kongresu Romów. Wówczas w karcie Międzynarodowej Unii Romów (IRU – International Romani Union) umieszczono taki zapis³². Jeśli uwzględnimy jeden z dwóch możliwych do przyjęcia sposobów tworzenia defi nicji narodu – lokalizujący się w zakresie defi nicji podmioto-wych – samo uznanie za naród jest już wystarczającą podstawą do tego, aby tym narodem być³³.

Należy zastanowić się, jakie są zyski płynące z powszechnego uznania jakiejś mniejszości za mniejszość narodową. Z pewnością jest to niemoż-liwa do zlekceważenia kwestia postrzegania danej grupy. Pomimo tego, że w przypadku takiego uznania Romowie nie przestaliby być grupą bezpań-stwową, uzyskanie przez nich powszechnie akceptowalnego statusu narodu przyniosłoby im korzyści. Defi niowanie jakiejś grupy jako narodu, a nie jedynie mniejszości etnicznej, podnosi jej prestiż w oczach społeczności

na w Strasburgu dnia 5 listopada 1992 r. (CETS 148); Bakker P., Rooker M., Th e political status of the romani language in Europe, “Mercator Working Papers”, 2001, no. 3, s. 14.

31 Mróz L., Tomicki R., Jak Cyganie świat zdobywali... Kilka uwag, kilka pytań, kilka refl eksji, [w:] Malewska-Szałygin A., Radkowska-Walkowicz M. (red.), Antropolog wo-bec współczesności, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Warszawa 2010, s. 294.

32 Rövid M., One-size-fi ts-all Roma? On the normative dilemmas of the emerging Euro-pean Roma policy, “Romani Studies”, 2011, 5, Vol. 21, No. 1, s. 13.

33 Burszta W. J., Jaskułowski K., Mniejszości narodowe i etniczne a idea państwa naro-dowego na początku XXI wieku, [w:] Nijakowski L. M., (red.), Polityka państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i etnicznych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, s. 14-15.

międzynarodowej³⁴. W przypadku Romów nie byłby to proces automa-tyczny. Podobnie jak upowszechnianie nazwy Romowie nie zmieniło rze-czywistości od razu³⁵.

W dokumentach wielu organizacji międzynarodowych odniesienia do mniejszości narodowych pojawiają się o wiele częściej niż do mniejszości etnicznych, w szczególności w zakresie potwierdzania ich różnorodnych praw. Jest tak zarówno w przypadku dokumentów ONZ, jak i KBWE³⁶, a nawet Rady Europy. Także nigdzie prawa mniejszości etnicznych nie są tak wyraźnie i szeroko określone, jak w przypadku mniejszości narodowych.

Potwierdza to sformułowanie Konwencji ramowej o ochronie mniejszości na-rodowych Rady Europy. W jej tekście – pośród praw, które stosuje się w de-mokratycznej Europie do wszystkich ludzi, bez względu na przynależność etniczną i narodową – znalazło się wiele zapisów, na których stosowanie nie mogą liczyć przedstawiciele innych mniejszości niż narodowe. Nie do zlek-ceważenia jednak jest fakt, że w praktyce prawa międzynarodowego nawet uznanie jakiejś grupy za naród – przy jego rozproszeniu i pozostawaniu grupą nieterytorialną – nie wprowadza tak szerokiej ochrony, jak w przy-padku narodów przypisanych geografi cznie³⁷.

Interesującym przykładem może być choćby konieczność zagwaranto-wania im – w przypadku obszaru w znacznej liczbie zamieszkiwanego przez tę mniejszość (przy czym czynnik długotrwałego przywiązania do danego obszaru jest warunkiem alternatywnym) – użycia zrozumiałego dla nich ję-zyka w kontaktach z organami administracji. Podobny warunek językowy dotyczy przypadku zatrzymania przez służby państwowe³⁸. Są to oczywiście jedynie pojedyncze przykłady, ale mogłyby wpływać na to, jak traktowani są Romowie. Można jedynie teoretyzować, jak odmiennie – przy wymu-szonym dotrzymywaniu tych zapisów Konwencji – przebiegałaby deportacja

34 Kapralski S., Romowie i Holokaust – rola doświadczenia zagłady w budowaniu

współczesnej tożsamości romskiej, „Studia Romologica”, 2008, nr 1, s. 144.

35 Negatywnym przykładem mogą być Czechy, w których Romowie od 1991 roku

mają status mniejszości narodowej, Bartlett W. i inni, Measures to promote..., dz. cyt., s. 45-47. Pomimo tego ich sytuację w tym państwie trudno uznać za wzorcowo pozy-tywną.

36 Według art. 32 Dokumentu kopenhaskiego podmiotem ochrony są mniejszości

narodowe, a przynależność do nich jest wolnym wyborem każdej jednostki.

37 Pogány I., Pariah Peoples: Roma and the Multiple Failures of Law in Central and Eastern Europe, “Social & Legal Studies”, 2012, Vol. 21, No. 4, s. 380.

38 Art. 10 ust. 2-3 Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych sporządzona w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r. (CETS 157).

Romów z Francji w 2010 roku i z o ile większym oddźwiękiem w środo-wisku międzynarodowym by się wiązała.

Można także zidentyfi kować zalety uznania Romów za mniejszość naro-dową innej natury. Pozwalałoby to bowiem przesunąć odpowiedzialność za Romów z państw na poziom międzynarodowy, wprowadzając nowe relacje pomiędzy państwami a ich mieszkańcami – przedstawicielami mniejszości już wówczas narodowej³⁹ – oraz przesuwając ich zakres na nieco inny grunt.

Przykładem odmiennego traktowania mniejszości narodowej może być także Polska. Wspomniane wcześniej nieścisłości ustawowej defi nicji mniej-szości etnicznej i narodowej znajdują także swoje odzwierciedlenie w Kon-stytucji i innych aktach prawnych, a ordynacja wyborcza do Sejmu RP przyznaje przywileje jedynie reprezentantom mniejszości narodowych⁴⁰.

W związku z tymi, zdawałoby się niewielkimi – choć w ramach ze-wnętrznego odbioru i pewnych elementów praktyki społecznej nie do prze-cenienia – profi tami, wydaje się, że – z punktu widzenia utrwalenia praw i wzmocnienia pozycji Romów – to oni sami powinni się koncentrować na działaniach zmierzających do powszechnego uznania ich za mniejszość narodową. Mają ku temu historycznie uwarunkowaną podstawę – badacze ich najstarszej historii przyznają, że jako grupa pochodzą z obszaru jed-nego państwa. Tym bardziej nie powinno być to problemem, że pomimo pojawiania się zarówno w środowisku tej mniejszości – a także poza nim – głosów o możliwym dążeniu do stworzenia romskiego państwa, idea ta wydaje się być niezgodna z romskimi podstawami tożsamości⁴¹. Przede wszystkim jednak koncepcja jednego romskiego państwa jest wśród Romów bardzo mało popularna i nie mieści się w kategorii ważnych idei zjednocze-niowych, ustępując przed koncepcją jedności narodu i języka⁴². Fakt, że ten nieterytorialny naród nie rości sobie żadnych praw do jakiegokolwiek konkretnego terytorium, został także potwierdzony w karcie IRU.

39 Fischer A. M., Between Nation and State: Examining the International Romani

Unions, Paper 12, Senior Projects Spring 2011, Bard College, s. 52-53, http://digitalcom-mons.bard.edu/senproj_s2011/12, 10.12.2011.

40 Łodziński S., Społeczne problemy polityki wobec mniejszości narodowych w Polsce, [w:] Nijakowski L. M., (red.), Polityka państwa..., dz. cyt., s. 121-123.

41 Horváth A., Gadjo Nation – Roma Nation?, “Roma Rights. Quarterly Journal of the European Roma Rights Centre”, 2006, no 2-3, s. 53.

42 Za: Głowacka-Grajper M., Idea narodowa w oczach liderów romskich z krajów Eu-ropy Środkowo-Wschodniej, [w:] Nowicka E., Cieślińska B. (red.), Wędrowcy i migranci..., dz. cyt., s. 83.

Nie pojawiłaby się zatem realna groźba – przynajmniej w przewidywalnej perspektywie czasowej – zorganizowanej batalii o przydzielenie obszaru, który stałby się państwem romskim⁴³. Byłoby to problematyczne z geopo-litycznego i historycznego punktu widzenia, choćby z tego powodu, że nie ma całkowitej pewności, z którym z północno-zachodnich rejonów Indii należy utożsamiać ich historyczną ojczyznę⁴⁴ (Baro Th em – Wielki Kraj).

Gdyby jednak podążyć inną ścieżką i podjąć próbę geografi cznego ich przy-pisania do terytorium w Europie, problem stałby się jeszcze poważniejszy.

Brakowałoby bowiem kryteriów do takiego działania. Ponadto podczas swojej historycznej wędrówki, pozostawili na swojej drodze część swych dawnych współplemieńców⁴⁵, których związek z Europą nie istnieje.

Zdarza się zadziwiająco często – i to także w przypadku Polski gdzie, jak zostało wskazane, Romowie mają status zaledwie mniejszości etnicznej – że w praktyce naukowej i administracyjnej w opracowaniach dotyczą-cych mniejszości narodowych poświęca się odrębnie wydzieloną część także Romom. O ile z punktu widzenia działań administracyjnych można to po-traktować jako przeoczenie, to w przypadku opracowań naukowych wydaje się oznaczać akceptację faktu, że Romowie – pomimo braku jasnej dekla-racji ideowej co do historycznej wspólnej ojczyzny, w której zamieszkują ich rodacy – powinni być traktowani (uzyskać pełne prawa) w sposób przyna-leżny mniejszościom narodowym⁴⁶.

Wydaje się, że UE stoi na podobnym stanowisku. PE w rezolucji do-tyczącej ochrony mniejszości podaje nieterytorialną defi nicję mniejszości

43 Choć w latach 90. XX wieku pojawiły się polskie pomysły na romskie państwo

w miejsce obwodu kaliningradzkiego, a przedstawiciele Bułgarii podczas obrad IRU pod-nosili kwestię stworzenia państwa romskiego między Indiami a Egiptem, Marushiakova, E., Popov, V., Th e Roma – a Nation without a State? Historical Background and Contempo-rary Tendencies, [w:] Burszta, W., Kamusella, T., Wojciechowski, S. (red.) Nationalismus Across the Globe: An overview of the nationalism of state-endowed and stateless nations.

Europe, Vol. I, School of Humanities and Journalism, Poznan 2005, s. 442.

44 Trudno jest także zidentyfi kować konkretną grupę etniczną, z którą Romowie mają wspólnych przodków, por.: Mróz L., Wędrowni kowale i handlarze bydła z Radżastanu.

Hipotetyczni przodkowie Cyganów, „Etnografi a Polska”, 1989, z. 1 t. XXXIII [w cał.].

45 Dotyczy to bardzo słabo opisanych w polskiej literaturze grup zamieszkujących

rejon od Indii aż po Bliski Wschód, takich jak: Domowie, Lomowie, Luli, Bosza, Zott i inni. Więcej na: Dom Research Center. Middle East and North Africa Gypsy Studies, http://

www.domresearchcenter.com.

46 Według polskich badań – aż 89,6% Romów z badanej grupy mówiło o sobie, że są obywatelami polskimi narodowości romskiej, Zakrzewski L., Raport z badań..., dz. cyt., s. 96.

narodowej⁴⁷ i stwierdza wyraźnie, że: należące do mniejszości narodowych (zwłaszcza zaś do mniejszości romskiej i Sinti)⁴⁸. Dodatkowo KR w swojej opinii z 2012 roku stwierdził⁴⁹, że strategie państw członkowskich po-winny opierać się między innymi na traktowaniu Romów jako mniejszości narodowej, korzystającej z pełni praw wskazanych w Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych.

Być może powszechne wprowadzenie takiego podejścia do Romów na ob-szarze UE nie wprowadziłoby znaczących zmian. Jednak biorąc pod uwagę konieczność wzmacniania praw tej grupy, mogłoby to być ważnym ele-mentem wspomagającym choćby zmniejszenie stopnia jej dyskryminacji.