W wyniku klasyfikacji derywatów według identyczności części formantowej, będącej jedną z dwóch obligatoryjnych członów każdego wyrazu podzielnego słowotwórczo, wydziela się typy i kategorie słowotwórcze. Kiedy natomiast utoż
samia się podstawy słowotwórcze, ściślej: morfemy rdzenne, to w charakterze jednostek opisu wyłaniają się ciągi derywacyjne, paradygmaty i gniazda słowo
twórcze. Aby opisać w miarę adekwatnie system słowotwórczy języka, należy uwzględniać jednostki obydwu tych rodzajów1.
Jeżeli obiektem badań są formacje słowotwórcze motywowane wyrazami określonej grupy leksykalno-semantycznej, to temat determinuje klasyfikację gniazdowąjako podstawową.
Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule są derywaty powstałe od nazw zwierząt we współczesnym języku rosyjskim i polskim. Wyjściowym materiałem przy konfrontacji dwujęzycznej jest słownictwo rosyjskie, dobrze udokumentowa
ne leksykograficznie przez A. Tichonowa w dwutomowym
Słowniku słowotwór
czym języka rosyjskiego2.
Specjalistyczna leksykografia polska, jak dotąd, może się jedynie pochwalić próbnym zeszytem polskiego słownika słowotwórczego w układzie gniazdowym H. Jadackiej3 oraz małym słownikiem słowotwórczym języka polskiego dla cudzoziemców M. Skarżyńskiego4. Skąpy zakres tych źródeł zmusza do ekscerptów zeSłowników języka polskiego
pod red. W. Doroszewskiego5 i M. Szymczaka6.
Derywację „odzwierzęcą” w różnych językach próbowano już opisywać od strony paradygmatów słowotwórczych7. Powstał również mały słowniczek rosyj
skich paradygmatów „odzwierzęcych” dla celów dydaktycznych8, brakuje nato
miast w literaturze badań konfrontatywnych nad ciągami słowotwórczymi moty
wowanymi nazwami zwierząt. Niniejsze rozważania są więc pierwszą wstępną próbą pokazania możliwości porównywania ciągów derywacyjnych w językach pokrewnych.
Przed kilku laty z Damianem Mitewem, językoznawcą bułgarskim zajmującym się problemami słowotwórstwa rosyjskiego i bułgarskiego w aspekcie porównaw
czych badań gniazdowych, planowaliśmy przygotowanie wspólnego opracowania monograficznego obejmującego derywację od zoonimów w języku bułgarskim i polskim w konfrontacji z językiem rosyjskim. W ramach rozpoczętej współpracy otrzymałam od D. Mitewa 40 stronic maszynopisu zatytułowanego
К т и п о л о г и ч е с к о й х а р а к т е р и с т и к е с л о в о о б р а з о в а т е л ь н ы х г н е з д в с о в р е м е н н о м р у с с к о м я з ы к е (н а м а т е р и а л е г н е з д с и с х о д н ы м н а и м е н о в а н и е м ж и в о т н о г о ).
Те właśnie materiały w dużym stopniu wykorzystuję przy badaniach i rozwa
żaniach własnych. One też zdeterminowały ograniczenie obiektu badawczego do derywatów motywowanych nazwami ssaków oraz do zastosowania przy opisie jako jednostki porównawczej ciągu derywacyjnego rozumianego jako zbiór dery
watów o wspólnej podstawie słowotwórczej, połączonych stosunkami motywacji łańcuchowej.
Motywacja łańcuchowa polega na tym, że każdy derywat (z wyjątkiem końco
wego) staje się podstawą słowotwórczą dla pochodnego od siebie, przy czym ogniwa powstałego w ten sposób łańcucha różnią się jednym tylko zabiegiem derywacyjnym, jednym formantem. Takie łańcuchy konkretnych derywatów były opisywane w jednym języku, szczególnie przez badaczy rosyjskich i radzieckich, były też podstawą konfrontacji polsko-rosyjskiej9, nie traktowano jednak ciągu derywacyjnego jako jednostki abstrakcyjnej zdolnej i przydatnej do opisu samego systemu i mechanizmów derywacyjnych w dwóch językach, jako jednostki analogicznej do ogólnie przyjętego w słowotwórstwie słowiańskim typu słowo
twórczego.
Dopiero w latach osiemdziesiątych rozpoczęły się badania nad podniesieniem tej kompleksowej jednostki słowotwórstwa do rangi modelu, swego, rodzaju matrycy, według której mogą być grupowane podobnie utworzone derywaty o takiej samej wartości kategorialnej. Stąd już tylko krok do zdefiniowania pojęcia typowego ciągu derywacyjnego10.
Typowy ciąg derywacyjny (łańcuch słowotwórczy) to, według A. Tichonowa, zbiór typów słowotwórczych zajmujących identyczne pozycje słowotwórcze i two
rzących strukturę uwarunkowań wzajemnych, por.:
1. син(ий) — син-е-ть — по-синеть — посине-л-ый рыж(ий) — рыж-е-ть — по-рыжеть — порыже-л-ый бел(ый) — бел-е-ть — по-белеть — побеле-л-ый 2 * *
2. овраг — овраж-ист(ый) — овражист-ость бугор — бугр-ист(ый) — бугрист-ость гор(а) — гор-ист(ый) — горист-ость
82
Typowe ciągi derywacyjne mogą się łączyć w ciągi kategorialne, to znaczy takie, które zachowują sekwencję znaczeń kategorialnych w poszczególnych ogniwach łańcucha, wyrażanych przez derywaty określonego typu słowotwórczego oraz derywaty z formantami synonimicznymi w stosunku do niego, por.:
1. травить — вы-травить — вытравл-енщ-е резать — вы-резать — вырезанире
2. точить — вы-точить — выточ-к-а рубит — вы-рубить — выруб-к-а ковать — вы-ковать — выков-к-а1 2
Wyrażanie określonych znaczeń kategorialnych przez derywaty jest integralnie związane z ich przynależnością do poszczególnych części mowy. W publikacjach rosyjskich ostatnich lat często spotkać można tę właśnie charakterystykę formacji (każdy derywat ma cechy danej klasy części mowy) jako kryterium modelowa
nia ciągu derywacyjnego (частеречная модель словообразовательной цепочки)13.
W tym miejscu można wspomnieć, iż potraktowanie ciągu derywacyjnego jako jednostki planu treści dla konfrontacji drobnych wycinków systemu słowo
twórczego języka rosyjskiego i polskiego było wykorzystywane eksperymentalnie w kilku pracach magisterskich, przygotowanych w Zakładzie Języka Rosyjskiego Instytutu Filologii Rosyjskiej W SP w Krakowie. Przy badaniu potencji słowotwór
czej czasowników w języku rosyjskim i polskim zastosowano najbardziej ogólną strukturę ciągu opartą na przynależności derywatów kolejnych stopni derywacyj- nych do części mowy, a dopiero w ramach tych klas wyrazów - do określonych kategorii słowotwórczych realizowanych w typach słowotwórczych14.
Podobnie postąpił D. Mitew. Wybrał on z dwutomowego
Słownika słowo
twórczego języka rosyjskiego
775 wyrazów zgrupowanych wokół 97 motywujących nazw ssaków i tworzących większe lub mniejsze gniazda słowotwórcze.
Wyekscerpowane z gniazd ciągi derywacyjne posegregował według ilości stopni derywacji (ogniw łąńcucha), ich charakteru morfologicznego oraz znaczenia sło
wotwórczego derywatów I, II, III, IV stopnia.
Jeżeli rzeczownik oznaczy się symbolem
S,
przymiotnik- Ad,
czasownik -V,
a przysłówek -
Adv,
to ilość reprezentatywnych dla języka rosyjskiego modeli ciągów derywacyjnych można przedstawić następująco:Ciągi dwuczłonowe Ciągi trójczłonowe S - S , S - S . - S ,
S - A d S - S . - A d
S - V S - S, - Adv
S - Adv S - S , - V S - A d - Adv
Ciągi czteroczłonowe
Jak widać, nie są tu wykorzystane wszystkie możliwości kombinacji czterech elementów (klas podstawowych części mowy). Niejednakowa też jest ich realiza
cja językowa. Najwięcej - według wyliczeń Mitewa - derywatów reprezentuje now. Jest to raczej ciąg kategorialny, reprezentowany przez przedstawicieli róż
nych typów słowotwórczych (różne formanty). Dzięki bardzo uszczegółowionemu znaczeniu słowotwórczemu (często indywidualnemu) derywatów w ciągach dwu
członowych otrzymuje Mitew 25 wariantów 5), 4 warianty
Ad, 4 - V
i 4Adv.
Są to derywaty o znaczeniu tautologicznym, deminutywnym, augmentatywnym, hipoko- rystycznym lub mieszanym deminutywno-hipokorystycznym. Derywat od nazwy 84zwierzęcia ma zazwyczaj znaczenie żeńskości, potomka, zwierzęcia młodego, mie
szańca, osoby związanej z hodowlą, kupnem i sprzedażą zwierząt, polowaniem na nie, pomieszczeń dla zwierząt, mięsa zwierzęcia, skóry, futra, przedmiotów, roślin, innych zwierząt związanych z podstawową nazwą zwierzęcia, zbiorowości zwie
rząt itd. Przymiotniki mają głównie znaczenie relacyjne, ale również odnotowuje Mitew jeden derywat o znaczeniu skłonnościowym: собачливый. Czasowniki oznaczają przejawianie się cech właściwych zwierzęciu, upodobnienie się do zwie
rzęcia. Są tu też czasowniki oznaczające polowanie na zwierzę nazwane w pod
stawie: белковать, волковать. Cztery wyróżnione przez Mitewa przysłówki mają znaczenie: 'tak, jak jest to właściwe dla zwierzęcia': бирюком, волком, зв
ерем, ежом.
Znaczenia słowotwórcze pojawiające się w analizie Mitewa na wyższych stopniach derywacji w zasadzie powielają wymienione wyżej kategorie, dlatego można ograniczyć się wyłącznie do derywatów pierwszego stopnia.
Należy przyznać, iż przedstawiona analiza w miarę adekwatnie oddaje stosunki systemowe w rosyjskim słownictwie motywowanym zoonimami. Powstaje jednak pytanie, czy zaproponowany model ciągów derywacyjnych można uznać za
tertium comparationis
w badaniach konfrontatywnych.Wydaje się, że dla celów konfrontacji dwujęzycznej tak wysoki stopień uszczegółowienia znaczeń słowotwórczych derywatów poszczególnych stopni jest niecelowy i zbyteczny. Prawdopodobnie przy porównywaniu struktury ciągów w języku rosyjskim i polskim należy ograniczyć się wyłącznie do znaczeń kate
gorii słowotwórczych wyznaczających typowe ciągi derywacyjne. Przy ustalaniu statusu ciągu typowego można kierować się przyjętym kryterium rozróżniania zjawisk normalnych w języku i anomalii językowych. „Jeżeli jakieś znaczenie w derywatach od danej grupy leksykalno-semantycznej spotkać można częściej niż jeden raz (chociażby w dwóch wyrazach danej grupy), to można uznać je za
normalne” 1 5 i takie znaczenie może wejść do typowego ciągu.
Pozostaje otwarta kwestia wyodrębnienia tych znaczeń kategorialnych, które są relewantne dla typowych ciągów derywacyjnych w grupie zoonimów i które mogą być przyjęte za swego rodzaju matrycę przy konfrontacji faktów różnoję
zycznych. Częściową odpowiedź w tej kwestii znaleźć można w pracy Haliny Nieszczimienko, która ciąg derywacyjny uważa za liniowe rozbudowanie aktu słowotwórczego, mówiąc inaczej - za poziomą fiksację kolejnych kroków derywa
cyjnych, zamykających odpowiednią fazę derywacyjną. Pod tą ostatnią autorka rozumie pewną jednostkę funkcjonalną ciągu derywacyjnego, kojarzącą się z określonym kategorialnym znaczeniem słowotwórczym16.
Analiza budowy ciągu - według Nieszczimienko - jest ważna dla ustalenia mechanizmu kategorii słowotwórczej. Z tego punktu widzenia kategorie słowo
twórcze dzielą się na takie, w których każdy krok derywacyjny wiąże się z poja
wieniem się nowego znaczenia kategorialnego oraz takie, w których zauważa się rozbicie fazy derywacyjnej na podfazy w ramach jednego znaczenia
kategorialne-go. Absolutna większość kategorii charakteryzuje się jednofazowymi procedurami derywacyjnymi, tzn. realizacją jakiegoś jednego ogniwa ciągu liniowego. Ale np.
przy tworzeniu deminutiwów, bądź czasowników wielokrotnych zauważyć można rozbicie jednej fazy na podfazy, wyrażające stopień intensywności przejawiania się odnośnej cechy, por. ручей - ручеек - ручеечек I7.
Uwaga Nieszczimienko o rozkładaniu się jednego znaczenia kategorialnego na dwa lub więcej kroków derywacyjnych, z czym mamy do czynienia przede wszystkim w derywacji modyfikacyjnej, jest niezmiernie istotna dla badań porów
nawczych, gdyż realizacja semantyki kategorialnej w derywatach różnojęzycznych może być formalnie różna, tzn. dany derywat może pojawiać się na innym stopniu derywacji w różnych językach. Dlatego też wydaje się, że należy stworzyć pewien inwariant onomazjologiczny ciągu derywacyjnego, kategorialny ciąg, którego kon
kretne realizacje językowe można traktować jako warianty. Może on być również punktem wyjścia porównań różnojęzycznych, oczywiście tylko w określonym polu semantycznym.
Wszystkie motywowane bezpośrednio derywaty „odzwierzęce” dzielą się na dwie grupy: derywaty modyfikacyjne i derywaty mutacyjne. Na wyższych stop
niach derywacyjnych pojawiać się mogą odczasownikowe derywaty transpozycyj- ne (por. małpować - małpowanie) lub odprzymiotnikowe (por. szczeniacki - szczeniackość).
Wśród derywatów modyfikacyjnych na pierwszym stopniu derywacji, tzn.
bezpośrednio motywowanych nazwami zwierząt wyróżnić można 6 znaczeń kategorialnych18. Przy zachowaniu zaproponowanej wyżej formy zapisu typowego ciągu dwuczłonowego można je przedstawić następująco:
fтигр - тигрица, осел - ослиха, барсук - барсучка s tygrys - tygrysica, osioł - oślica (por. także
kaczka-kaczor, gęsior, indor, ros. гусь-гусак).
f бегемот-бегемотик, корова-коровка, собачка;
\koń - konik, pies - piesek.
г корова-коровища, медведь-медведище;
1 pies - psisko, niedźwiedź - niedźwiedzisko.
f коза-козонька, кот-коток, лошадь-лошадушка;
< pies - psisko, krowa - krówsko, koń - koniś, [ pies - piesio, krowa - krowina.
( буйвол-буйволенок, собака-собачонок, китеныш;
1 wilk - wilczę, kot - kocię, kociątko, lew - lwiątko.
nazwa gatunkowa осел-осляк, ‘muł’; pies - piesiec.
S -
femin / masc.S -
demin. d o SS -
augmen.doS
S -
ekspres. doS
S -
istota m łoda86
W opisie derywatów mutacyjnych odrzeczownikowych, zgodnie z polską gra
matyką akademicką, kierować się można funkcją formatu, „a więc rolą semantycz
ną pełnioną przez cały derywat w stosunku do nie wyrażonego predykatu” 19.
W tej grupie derywatów będą więc głównie:
1. odobiektowe agentywne i posesywne nazwy subiektów, np. овчар, конюх, лошадник, конник, верблюжатник, псарь, слоновщик; owczarz, koniarz, niedźwiednik, psiarz, koziarz, a także nazwa psa pasterskiego: ros. овчарка - owczarek,
2. nazwy zbiorowe, np. зверьё (por. również: ptactwo, robactwo), 3. nazwy rodzajowe, np. małpiatki, pluskwiaki,
4. nazwy symilatywne: nazwy grzybów: лисички; krowiak; kozica,
5. nazwy genetyczne: nazwy mięsa: конина, ослятина, телятина; konina, oślina, cielęcina, wołowina; nazwy skór, futer: воловина 'skóra wołu', baranica,
6. odsubiektowe nazwy rezultatów: кретовина, kretowisko, krowieniec, 7. nazwy pomieszczeń dla zwierząt: овчарня, коровник, львятник, owczarnia, królikarnia, źrebięciamia,
8. nazwy abstrakcyjnych cech jakościowych, por. свинство, świństwo.
Nie wszystkie kategorie są jednakowo licznie reprezentowane w obu językach.
W tym miejscu chodziło mi nie tyle o wyliczenie wszystkich możliwych kategorii, co o pokazanie zasady budowania ciągu kategorialnego. Stosując tak wyznaczone kategorie słowotwórcze można prawie o połowę zredukować ilość wariantów w modelu ciągu derywacyjnego Mitewa.
Nie należy się jednocześnie ograniczać tylko do nazw ssaków w charakterze podstaw słowotwórczych, często bowiem poszczególne kategorie słowotwórcze są realizowane głównie w derywatach motywowanych nazwami, ptaków, gadów, pła
zów, ryb itd. Dlatego też w niniejszym artykule celowo swoje rozważania ograni
czyłam do problematyki metodologicznej, szczegóły statystyczne analizy porów
nawczej pozostawiając do osobnego opracowania.
Na zakończenie można tu jeszcze zasygnalizować asymetrię planu leksykalno- semantycznego, stylistycznego i konotacyjnego przy porównywaniu zdawałoby się identycznych leksemów w języku rosyjskim i polskim. Zagadnienia te również domagają się oddzielnego opracowania.
P R Z Y P IS Y
1 L. Jochym-Kuszlikowa, E. Kossakowska, Zarys słowotwórstwa rosyjskiego dla Polaków/ WSiP, Warszawa 1990, s. 26.
" A.N. Tichonow, Słowoobrazowatielnyj słowar' russkogo jazyka, „Russkij jazyk”, Moskwa 1985.
3 H. Jadacka, Zeszyt próbny słownika gniazd słowotwórczych współczesnego języka polskiego.
Uniw. Warszawski, Warszawa 1988.
4 M. Skarżyński, Mały słownik słowotwórczy języka polskiego dla cudzoziemców, Uniw. Jagiel
loński, Kraków 1989.
5 W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego w 10 tomach, PW N, Warszawa 1958-1968.
6 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego w 3 tomach, PWN, Warszawa 1978-1981.
7 J.A. Ziemskaja, L. Iochim-Kuszlikowa, Słowoobrazowatielnaja paradigma как objekt sopo- stawitielnogo izuczenija p ri obuczenii russkomu jazyku inostrancew (na materiale russkogo, polsko- go i francuzskogo jazykow ): Sowriemiennoje sostojanije i osnownyje problemy izuczenija i prie- podawanija russkogo jazyka i litieratury. Dokłady sowietskoj dielegacyi na V Mieżdunarodnyj Kon
gress M A P R JA Ł, Moskwa 1982, s. 135-141.
*L. Jochym-Kuszlikowa, E. Kossakowska, op. cit., s. 77-85.
9 L. Jochym-Kuszlikowa, Metoda analizy gniazdowej w konfrontatywnych badaniach słowo- twórstwa współczesnego języka rosyjskiego i polskiego (Formacje odprzymiotnikowe). Prace Mono
graficzne nr 54, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1982.
10 A.N. Tichonow, Problemy izuczenija kompleksnych jed in ic sistiemy słowoobrazowanija, [w:]
Aktualnyje probelmy russkogo słowoobrazowanija, Samarkandskij gos. piedinstitut im. Ajni, Tasz
kient 1982, . 3 -1 3 ; S.A. Tichonow, К problemie tipołogii słowoobrazowatielnych cepoczek, [w:]
Aktualnyje problemy russkogo słowoobrazowanija, Taszkient 1985, s. 53-57; tegoż autora: O stie- p ieni riegularnosti słowoobrazowatielnych cepoczek, op. cit., s. 257-260; B. Chamrajew, К postro- jen iju tipołogii słowoobrazowatielnych cepoczek Naimienowanija lic w sowriemiennom russkom jazykie, op.cit., s. 25 3-257; tegoż autora: Czastieriecznyje modeli słowoobrazowatielnych cepoczek naimienowanij lica w sowriemiennom russkom jazykie, [w:] Aktualnyje problemy russkogo słowo
obrazowanija 1987, s. 160-165 i in.
11 A.N. Tichonow, Problemy izuczenija... s. 5; por. również definicję typowego ciągu derywacyj- nego: „odnu tipowuju cepoczku sostawljajut SC, obrazowannyje na bazie ischodnych proizwodiasz- czich slow, otnosiaszczichsja к odnoj i toj że czasti rieczi, imiejuszczije odinakowoje koliczestwo zwienjew, odnu i tu że posledowatielnost1 proizwodnych, sodierżaszczije wo wsiech zwienjach odni i tie że formanty (obszcznost' sposoba słowoobrazowanija), wyrażajuszczije odni i tie że słowoobra- zowatielnyje znaczenija”, zob.: B.B. Tadżibajew, Piatizw ienjew yje tipowyje otadjektiwnyje słowo- obrazowatielnyje cepoczki w sowriemiennom russkom jazykie [w:] Aktualnyje problem y russkogo słowoobrazowanija 1985, s. 72.
12 S.A. Tichonow, К problemie tipołogii... s. 56-57.
13 S.A. Tichonow, O stiepieni riegularnosti... op. cit.
14 J. Palion, Struktura ciągów słowotwórczych, motywowanych czasownikami oznaczającymi konkretną czynność dzielenia (przedmiotówj w języku rosyjskim i polskim, Praca magisterska, WSP, Kraków 1988; B. Tokarz, Struktura ciągów słowotwórczych, motywowanych czasownikami ruchu w języku rosyjskim i polskim, Praca magisterska, W SP, Kraków 1988; Swoboda B., Struktura ciągów słowotwórczych od czasowników przemieszczenia w języku polskim i rosyjskim, Praca magisterska, W SP, Kraków 1988.
15 J.A. Ziemskaja, M .U., Kałnijazow, Sootnoszenije lipowych i konkrietnych słowoobrazowatiel
nych paradigm, [w:] Aktualnyje problem y russkogo słowoobrazowanija, Samarkand 1987, s. 11.
I6G.P. Nieszczimienko, Słowoobrazowatielnyje cepoczki i paradigmy i ich roi' p ri izuczenii za- konomiernostiej słowoobrazowanija [w:] Aktualnyje problemy russkogo słowoobrazowanija, 1987, s. 226.
17 Op. cit., s. 227.
18 Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, pod red. R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wróbla, Warszawa 1984, s. 363-74.
19 Op. cit., s. 374.
88
ЛЮДВИКА ИОХИМ-КУШЛИКОВА
Русские и польские словообразовательные цепочки, мотивированные наименованиями животных
Автор статьи занимается структурой словообразовательной цепочки в связи с выбором этой комплексной единицы словообразования в качестве tertium comparationis для сопоставительного изучения дериватов от зоонимов в русском и польском языках.
В частности рассматриваются конкретные и типовые категориальные словообразо
вательные цепочки от названий млекопитающих, предложенные Д . Митевым и их приг
одность для сопоставления дериватов от определенной лексико-семантической группы в разных языках.
Zeszyt 177
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie
Prace Rusycystyczne IX
1995М А Р И Н А Н О В И К О В А
Ф о н о с е м а н т и ч е с к и й а с п е к т к о н н о т а ц и и
П од коннотацией, вслед за В .Н . Телия, понимается "семантическая сущность, узуально или окказионально входящая в семантику языковых единиц и выражающая эмотивно-оценочное и стилистически маркиро
ванное отношение субъекта речи к действительности при ее обозначении в высказывании, которое получает на основе этой информации экспрес
сивный эффект"; "коннотация [...) состоит из гетерогенных компонентов, подготавливающих экспрессивный эффект посредством отсылки к внутренней форме, интерпретируемой в данной лингвокультурной общности как квазистереотип, посредством личностно-прагматической интерпретации обозначаемого - его одобрения или неодобрения [...], а также посредством стилистической маркировки наименования
В качестве мотивируюшего основания оценки не всегда выступает внутренняя форма слова. В ряде случаев ("абракадабра", "тяп-ляп",
"драндулет" и т.д.) роль мотивирующего компонента выполняет звуко
символический фактор, который в большинстве своем семантизируется неопределенно, неоднозначно. Субъективно-оценочная модальность при этом связана с "экстравагантностью" внешней, звуковой формы слова, реализующей коннотативный смысл "нечто странное, несоответству
ющее принятому эталону, что «плохо»” .
Слова подобного типа - принадлежность системы языка, поэтому при использовании их в эстетических целях звукосимволическая мотивировка не претерпевает изменений, а служит дополнительным основанием в ряду других для формирования эстетического значения слова. При эстетизации подобных слов важна прежде всего окказионально измененная сфера референции.
Например, если роскошный автомобиль назван "драндулетом", эстетический план значения только "попутно" связан со звуковой формой слова, так как актуализацию получает значение „«плохой» -
из-за пренебрежительного к нему отношения, а не из-из-за объективных причин".
Ироничность или шутливость создаются предикацией объекту несвойственных ему признаков; характеризуется, таким образом, не сам объект (как "плохой"), а называющий его субъект речи (как "иронич
ный"). Как видим, общеязыковая фоносемантическая мотивировка нерелевантна для эстетического значения, т.к. в семантической структуре слова или в семной структуре его значения "сдвигов" эстетического характера, связанных со звуковым оформлением значения, не происходит.
Десемантизация смысла за счет заранее заданной актуализации звуковой формы слова может использоваться как эстетически значимый прием. Окказиональное формотворчество при этом направлено на нарочитую диффузность индивидуально-авторского значения, на расширение его прагматических возможностей. Невозможность однозначной (или хотя бы приблизительной, но ограниченной определенными "вербализованными" рамками) интерпретации выполняет в таких случаях ту же функцию, что и отсутствующее заглавие лирического произведения: автор как бы предоставляет читателю право самому осуществить акт номинации - в зависимости от специфики индивидуальной интерпретации образа.
Например, слово "фердидурка", использованное как заглавие романа В. Гомбровича, по словам его переводчика А . Ермонского, является
"бессмыслицей" (ср.: "Н о вот как «объяснить» сам роман? Или хотя бы только его название - «Фердидурка», - ведь такого слова ин в одном языке нет"; в сноске А . Ермонский отмечает: "Я рискнул приспособить к русскому уху эту бессмыслицу, которая по-польски звучит так:
Фэрдыдуркэ"2.
Иначе обстоит дело, когда в пределах художественного текста эстетически актуализируются, синтезируясь, периферийные смыслы слов, сходных в звуковом отношении.
Наиболее простой и результативной моделью образования эстети
ческого значения слова на основе звукосимволической актуализации является прием паронимической аттракции, который "представляет собой функционально-динамический процесс, приводящий к образо
ванию дискретных лексико-семантических парадигматических струк
тур"3. Не останавливаясь подробно на аспектах описания категорий паронимии и паронимической аттракции и связанных с ними вопросах, отметим важность теоретического положения о том, что преобразования в области звуковой формы слова направлены на эстетизацию его смысла.
Речь здесь идет не о целенаправленном формотворчестве (как в случае с "фердидуркой"), а о "нагнетании" в определенном контексте слов со 92
сходным звуковым составом, а потому и воспринимаемым как семан
тически схожие, в результате чего возникает новое (индивидуально
авторское) значение.
П р и е м п а р о н и м и ч е с к о й а т т р а к ц и и в б о л ь ш е й
степени характерен для стихотворной разновидности поэтического языка, в которой условия для формально-позиционной экспликации эстетического значения гораздо разнообразнее, чем в прозе, так как определяются жанровыми закономерностями. Приведем примеры:"Здесь, меж вами:
д о м а м и ,
деньгами,д ы м а м и , д а м а м и , д у м а м и
[...]"(М . Цветаева); "Лишь
п ы л ь
глотала дождь вп и л ю л я х ,
Железо в тихом порошке.С е л е н ь е
не ждалоц е л е н ъ я ,
Былм а к ,
како б м о р о к ,
глубок, ир о ж ь г о р е л а
в воспаленье, И в лихорадке бредил Бог" (Б. Пастернак);"Я над сумятицею чувств, над миром ссорящимся, нервным,
л е ч у .
Или, верней,л е ч у с ь ,
от всех земных болезней - небом" (Е. Евтушенко) и др.4.Чаще всего паронимические аттракции не являются первопричиной возникновения эстетического значения, а лишь сопутствуют процессу тропообразования, усиливая семантическую близость слов, обозна
чающих гетерогенные сущности. В этом легко убедиться, заменив один из аттрактантов синонимом с непохожим звуковым составом, напрумер:
"Рука,
ж а л о к и н ж а л а
стиснь!" (В. Маяковский).Метафора "жало кинжала"5 образовалась предикацией кинжалу свойства пчелы или змеи на основе их формального ("острый конец") и функционального ("приспособленный к тому, чтобы доставлять болевые ощущения") подобия, причем, функциональный аспект при этом выдвигается на первый план: кинжал сжимают не за острие, поэтому
"жало" - это не форма, а назначение кинжала. В результате тропоморфных преобразований "кинжалу" коннотируются субъективно- -оценочные признаки негативного характера, стимулируемые внутренней формой слова "жало", ассоциирующегося с коннотативной семантикой слова "змея" ("пчела" и под.), которое в русской национально-культурной традиции связано с отрицательной оценкой, ср.: "она - настоящая змея" (в противном же случае - "и жало
м у д р ы я
змеи" (А .С . Пушкин) - нуждается в экстенсиональной поддержке).
Паронимическая аттракция, как видим, только усиливает метафоризацию, но не определяет ее: если слово "кинжал" заменить любым словом из лексико-семантической группы "холодное оружие"
("кортик", "штык" "меч", "сабля" и т.д.), паронимически не связанным с "жалом" (например, "жало кортика"), то обнаружим, что механизм эстетизации смысла остался неизменным, а эстетическое значение (и его коннотативный элемент) утрачивает лишь отдельные прагматические потенции (направленность на экспрессивное восприятие).
Аналогично обстоит дело с паронимическими аттракциями, функционирующими в прозе (особенно "умеренного" типа). Отличие заключается в том, что аттрактанты в большей степени "разбросаны" по тексту, чем в стихотворном произведении, менее отчетливо, чем в поэзии, интерпретируются адресатами, имеют подчеркнуто вспомогательный, добавочный характер. Например:
"Золотая швея": "солнце", "золото", "волосы", "слабый", "белое",
"платье", "полные", "светлом", "гладкий", полная", "большая" и т.д.
В данном примере из повести Ю .М . Нагибина
П е р е к у р
перифрастическая метафора "золотая швея" семантически под
держивается словами, сходными в звуковом отношении со словом
"золотой" и характеризующими референт метафоры. В тексте повести везде, где дается портрет героини (или отдельные фрагменты этого портрета), названной "золотой швеей", в функции характеризующих предикатов выступают слова, фоносемантически связанные с прилага
тельным "золотой". Постепенно в читательском восприятии скла
дывается ассоциативная связь между метафорическим эпитетом и данными характеризующими предикатами, что прагматически
"выпячивает" семантику слова "золотой". Н о фоносемантическая близость аттрактантов и здесь не определяет механизм эстетического значения, а лишь фиксирует в сознании воспринимающих субъектов нужную автору ассоциативную связь.
Даже в тех случаях, когда прием паронимической аттракции сопровождается формопреобразованиями (созданием словообразова
тельных окказионализмов), звуковая "похожесть" слов - только усиливающий фактор, например:
"И овдовевшая в
н о ч и
вышла лунао д и н о ч и т ь "
(В. Маяковский). Здесь"экзотичность" окказионализма "одиночить", звукосемантически связанного со словом "ночь", - не менее значима для эстетического значения, чем метафоризация. Формотворчество позволяет "оживить"
паронимические общеязыковые связи аттрактантов (ср.:
" ночь"
-" о д и н о ч н ы й ”
-„ одиночество" ) ,
а паронимия, в свою очередь, способствует тропеизации.Как видим, в тех случаях, когда тропообразование подкрепляется паронимическими связями слов, коннотативный эстетический смысл связан не с собственно фоносемантикой, а с лексической семантикой, в том числе - и ее коннотативным компонентом. Экспрессивный эффект усиливается, но не за счет коннотации, ср.: "Врангель - враг"
(В. Маяковский); эстетическое значение и экспрессивность не связаны с процессом вторичной номинации.
94
И лишь в незначительном меньшинстве случаев коннотативный компонент эстетического значения слова является следствием фоносемантизации, например:
"Н а
з е м л е з и м а ,
и дым огней бессилен Распрямить дома, полегшие вповал" (Б. Пастернак).Для "чистоты" анализа рассмотрим толко значение паронимической аттракции для формирования эстетического коннотативного смысла.
Как видим, в результате звукоподобия семантически сблизились слова
"земля" и "зима", а это, в свою очередь, привело к "взаимообмену"
коннотациями общеязыкового характера: "на земле все замерло, застыло, как если бы перестало жить (ср. "весна жизни" - т.е. период, когда пробуждаются животворные силы), причем "зима" охватывает пространство достаточно большей протяженности (ср.: "на дворе зима",
"в городе зима" и т.д.), что "плохо" - из-за всеобъемлющего и неизбежного в своей цикличности признака. Иначе говоря, "в данный момент на земле - «плохо», как если бы замерло, «заморозилось», как это бывает зимой".
Итак, суть процесса эстетизации общеязыкового значения слова
"зима" заключается в семантическом сближении на основе звукоподобия слов с одновременным взаимоконнотированием. Диффузность,
"размытость" окказионального смысла, невозможность его однозначной интерпретации усиливает негативный характер оценки ("«плохо» - т.к. не ясно, зыбко и т.д."; ср.: "на земле - холодно", "на земле - все замерло, застыло", где мотив для оценки, причина ее более наглядны).
Таким образом, для эстетического коннотативного смысла звукосемантический фактор, как правило, не является релевантным.
Фоносемантические преобразования сопутствуют процессу вторичной номинации, усиливая экспрессивность словесного образа, но достаточно редко сами являются причиной образования окказионального значения.
Чаще всего, как показывают наблюдения, "эксплуатируется"
общеязыковая коннотативная модальность, которая - вместе с другими компонентами значения - предицируется "не тому" денотату (интерпретируемая аномалия).
Как соЬершенно справедливо отмечает О .И . Северская, иллюстрируя одну из моделей паронимизации - "переосмысление за счет выделения омонем", - примером "Стремительный сплав
м е ч т ы и т е о р и и ,
[...] Ракета выходит на путьм е т е о р о в
"( К о г а н ) ,
"поэтическая композиция (<м етеор=,м е / ч т / - + теор= >
->м е т е о р )
делает возможным переосмы- -сление значения слова "метеор" - "сплав мечты и теорий"6. Добавим, что в результате такого преобразования слову "метеор" предицируются и несвойственные ему в узусе характеристики: с одной стороны, "метеор"- это "мечта", что "хорошо", так как ассоциируется с творческой свободой (ср.: "полет мечты"), с другой стороны, "метеор" - это "теория", что "хорошо" уже по другой причине: из-на научной строгости, логичности и т.д. Наконец, "сплав" в "метеоре" двух данных сущностей усиливает положительный коннотативный потенциал: "хорошо" - во всех отношениях.
Необходимо также подчеркнуть, что все эти коннотативные характеристики переносятся и на "ракету", так как именно ракета - результат "сплава мечты и теорий". Этот достаточно очевидный в логико-семантическом отношении постулат не подкрепляется фоносемантическими средствами, которые формируют совмещение именно в "метеоре" данных признаков, поэтому - с точки зрения формальной (математической) логики - "метеор" уподобляется "ракете".
Возникает имплицитная метафора "ракета - метеор" (если "а" равно "б", а "б" равно "с", то "а" равно "с").
Отметим, что приведенное "доказательство" названной поэтической
"теоремы" не является единственно возможным, оно дополняет то, что выражено семантикой лексических единиц: раз ракета следует по пути метеора, то она - на основе этой общности "пути" - как бы сама становится метеором (в данном отношении). Сказанное еще раз свидетельствует о прагматической диффузности словесно-художе
ственного образа.
Итак, коннотация как макрокомпонент семантики номинативных единиц связана с фоносемантическими факторами, как правило, опосредованно. В пределах художественного текста при целенаправ
ленном означивании звуков возникает новый (эстетический) смысл, обрамленный коннотативной модальностью. Последняя может праг
матически усиливаться в результате паронимизации. Однако такая зави
симость не является регулярной.
П Р И М Е Ч А Н И Я
1 В .Н . Телия, Коннотативный аспект семантики номинативных единиц, Москва 1986, с. 5, с. 143.
2 В. Гомбрович, Фердидурка "Иностранная литература", 1991, N r 1. Перевод с польского и вступительная статья А. Ермонского.
3 О .И . Северская, А К Д , с. 5.
4 Примеры из указ. раб. О .И . Северской.
5 Ср. реализацию данной поэтической формулы в примере из повести Нагибина Страницы ж изни Трубникова: "Трубников палил кнутом, порой жалил им задние ноги коров, чтобы поддать жару". Глагол "жалить", имеющий общеязыковое значение "ранить жалом, кусать", употреблен в настоящем контексте в значении "производить такое же действие, вызывать такие же ощущения, что и жало змеи, насекомого". Метафора основывается на замене орудия, производящего действие: семантика глагола "жалить"
96
содержит указание на способ действия, т.е. "с помощью жала, жалом". При метафоризации в структуру значения этого глагола включается компонент "с помощью кнута, кнутом". Индивидуализирующие возможности метафоры реализуются за счет четкого и однозначного указания на орудие действия в общеязыковой семантике данного слова: "жалить" коров кнутом, таким образом, - это осуществлять такое действие (ударять), которое вызывает результаты (ощущения), аналогичные укусам змей, пчел и т.д. (т.е. резкую и мгновенную боль).
6 О .И . Северская, указ, раб., с. 12.
Zeszyt 177
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie
Prace Rusycystyczne IX
1995T A D E U S Z S Z C Z E R B O W S K I