Rozszerzenie i jego etniczny wymiar

Nie tylko UE, ale także środowiska naukowe – poza jednostkowymi i niestety nieupowszechnionymi przypadkami¹³³ – nie przewidziały et-nicznej skali procesu największego poszerzenia UE. Można zaryzykować stwierdzenie, że po rozszerzeniu UE o kraje byłego bloku wschodniego, jej integracja z narodowej zmieniła się w etniczną, zwiększając liczbę mniej-szości z 50 do blisko 150¹³⁴. W nowych państwach UE może zamieszkiwać nawet połowa populacji Romów przebywających w Europie.

Dopiero przy okazji kolejnych reform przedakcesyjnego funduszu Phare – opisanego w kolejnym rozdziale – przy okazji przyjmowania w 1997 roku Agendy 2000 oraz w 1998 roku Accession Partnerships¹³⁵ zidentyfi

-131 Lit. D Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 września 2010 r. w sprawie

sytuacji Romów i swobody przemieszczania się w Unii Europejskiej P7_TAV(2010)0312.

132 Pkt 2 tamże.

133 Autor jednego z nich wskazywał między innymi, że mniejszości etniczne nie

mieszczą się w zakresie zainteresowania UE. Wyprowadzał z takiego jej podejścia dwa możliwe scenariusze, które w swojej niepełnej formie okazały się praktyką relacji UE-Romowie w pierwszej dekadzie XXI wieku, łącząc zachowanie niskiego statusu mniej-szości z próbami wielokulturowego funkcjonowania, De Witte B., Politics versus Law in the EU’s Approach to Ethnic Minorities, [w:] Zielonak J. (ed.), Europe Unbound. Enlarging and reshaping boundaries of the European Union, Routledge, London-New York 2002, s. 148-156.

134 Za: pkt 44 2007/2145(INI).

135 Rozporządzenie Rady (WE) NR 622/98 z dnia 16 marca 1998 r. w sprawie pomocy

kowano jednostkowe problemy dotyczące mniejszości romskiej i podjęto jakiekolwiek działania mające na celu zmianę tej sytuacji. Jednak z punktu widzenia przyszłości porozszerzeniowej zagadnieniem zajęto się zbyt późno, a ponadto w bardzo ograniczonej skali, gdyż celowe fi nansowanie dotyczyło jedynie pięciu państw (Czech, Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Węgier). UE dostrzegała wówczas wyjątkowość kultury romskiej¹³⁶ i zgodnie ze swoimi fundamentalnymi zasadami demokracji, równości i praw człowieka, przy-jęła kierunek dążący do jej zachowania.

O ile sytuacja zachodnioeuropejskich Sinti była względnie ustabilizo-wana, pomoc im okazywana pozostawała w zakresie kompetencji państw członkowskich, a PE okresowo publikował raporty i nielegislacyjne rezo-lucje dotyczące ich sytuacji, o tyle Romowie z EŚiW okazali się o wiele bardziej problematyczni. Różnica pomiędzy sytuacją Romów i ich trybem funkcjonowania w EŚiW i EZ nie jest jedynie związana z inną polityką w okresie pomiędzy zakończeniem drugiej wojny światowej i transfor-macją ustrojową w stosunku do tej grupy. Już od momentu wprowadzenia pierwszych – jeszcze w okresie średniowiecza – represji w państwach eu-ropejskich¹³⁷, widoczne było, że mają one nieco odmienny charakter.

W EZ były one powiązane z kierunkiem rozwojowym prowadzącym do powstania kapitalizmu i jego uprzemysłowionych form. Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja w pozornie łagodniejszej społecznie, ale mocno feudalnej EŚiW. Bardzo charakterystyczny dla ówczesnych Romów noma-dyzm uległ dodatkowemu wzmocnieniu za sprawą represyjnych systemów stosowanych wobec nich w EZ. Ciągłe przemieszczanie miało zagwaran-tować bezpieczeństwo. Feudalny system natomiast wspomagał nie tylko ich osiedlanie się, ale także zmuszanie ich do poddaństwa i pracy nie-wolniczej. Mirga i Gheorge, bazując na wcześniejszych opracowaniach, proponują nawet dwutorowe spojrzenie na Romów i ich nazewnictwo w powiązaniu z sytuacją w dwóch częściach Europy. Jest to oczywiście pewne uogólnienie, ale takie, które pozwala na podkreślenie głównych, najbardziej widocznych różnic.

dla państw ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej w ramach strategii przedak-cesyjnej, w szczególności w sprawie ustanowienia Partnerstwa dla Członkostwa.

136 Th e unique nature of Roma issues in the accession process, Hyde A., Guy W., Review

of the European..., dz. cyt., s. 1

137 Pojawiły się one jeszcze przed połową XV w. na obszarze Niemiec, Fraser A.,

Dzie-je Cyganów..., dz. cyt., s. 78.

Tabela 2

Cywilizacyjnie uwarunkowane podstawowe różnice pomiędzy Romami Europy Zachodniej oraz Europy Środkowej i Wschodniej

Europa Zachodnia Europa Środkowa i Wschodnia

Nazwa* Gypsy Cygan

Podstawa zróżnicowania Kapitalizm Feudalizm

Sposób życia Mobilność Przywiązanie do

miejsca Cechy zewnętrznego

postrzegania Wolność,

wędrowność Niski status społeczny, ubóstwo

Wartość rdzeniowa Nomadyzm Mageripen

Skrajna forma Koczownictwo Niewolnictwo

* wraz z przypisanymi do każdego z języków wariantami.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mirga A., Gheorghe N., Romowie w XXI wieku. Studium Polityczne, Universitas, Kraków 1998, s. 15-16.

W obydwu przypadkach przyjęcie określonego stylu życia nie było wolnym wyborem Romów. Dla EZ i jej nowoczesnego od XV wieku spo-sobu postrzegania rzeczywistości, co po części wiązało się ze wzmacnianym przez protestantyzm etosem pracy, niemożliwością było zaakceptowanie poziomu odmienności tej grupy i wpisanej w ich doświadczenia, nieco większej mobilności, a co za tym idzie – zaoferowanie im stałego miejsca w społeczeństwie. System feudalny ze swej natury nie pozostawia niewy-korzystanych zasobów, których można użyć do przetrwania. W tym także zasobów ludzkich. Wędrowny tryb życia Romów odbierał im jakiekolwiek poczucie bezpieczeństwa, co w skrajnej formie doprowadzało do sytuacji, jaka miała choćby miejsce w osiemnastowiecznych Prusach, gdzie Fryderyk Wilhelm I pozwalał wieszać Romów bez sądu¹³⁸. Natomiast oferujące jaki-kolwiek poziom bezpieczeństwa osadnictwo, niejednokrotnie wiązało się ze statusem ludzi niewolnych, jak to miało miejsce choćby na obszarach obecnej Rumunii. Jako wyjątkową należy traktować sytuację Romów na części obszarów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdzie pozwalano im na wolne osiedlanie i częściowo swobodne wędrowanie. W obydwu przypad-kach pozostawali oni na marginesie społeczeństwa, czy jako infamisi, czy

138 Tamże, s. 123.

jako najniższa z klas społecznych. Okres drugiej wojny światowej był dla Romów równie tragiczny i wyniszczający jak dla większości odmiennych i wyróżniających się narodów zamieszkujących Europę. Porajmos pochłonął przynajmniej 250 000 istnień ludzkich.

Po drugiej wojnie światowej EZ uwikłana we wspieraną Planem Mar-shalla odbudowę nie interesowała się sytuacją Romów. Nie stosowano wobec nich żadnych szczególnych represji ani nie wspomagano ich od-rębności, niezależności czy kultury. Dopiero od lat 70. zwrócono na nich większą uwagę i podjęto próby nie tyle ich asymilacji, ile przystosowania do życia w społeczeństwie, a właściwie ze społeczeństwem głównonurtowym¹³⁹. Wiązało się to z demokratycznymi i pluralistycznymi podstawami funkcjo-nowania większości państw europejskich, ich wieloetnicznej struktury, sta-nowiska Rady Europy i przyszłej Unii Europejskiej. W tym samym czasie w państwach realnego socjalizmu EŚiW władza ludowa nie mogła dopuścić do niekontrolowanego przemieszczania się jakiejkolwiek grupy. Ponadto wszyscy obywatele byli zmuszeni do włączenia się w budowanie socjali-stycznych ojczyzn. Wielkie zatrzymanie wędrówki Romów połączone było z naciskiem na asymilację, przymusowym osiedlaniem¹⁴⁰ i represjami, które nie tylko naruszały prawa człowieka, ale i ingerowały w tradycje kulturowe Romów. Do zmiany tej sytuacji doszło dopiero po upadku ZSRR i rozpa-dzie bloku wschodniego.

Całość tak ukształtowanych doświadczeń doprowadziła do sytuacji, w której w całej Europie Romowie pozostawali na marginesie życia spo-łeczeństwa większościowego. Dodatkowo w EŚiW byli poddawani o wiele większym represjom kulturowym niż miało to miejsce w EZ – co w po-wiązaniu z o wiele gorszą sytuacją ekonomiczną panującą w państwach so-cjalistycznych – skutkowało tym, że przeciętni Romowie z nowych państw członkowskich żyli i żyją najczęściej na niższym poziomie niż zachodnioeu-ropejscy Sinti. Z tak ukształtowaną, zróżnicowaną i rozproszoną wspólnotą przyszło się zmierzyć UE w okresie powszechnego przebudzenia etnicznego i poszerzenia jej zasięgu w kierunku wschodnim.

W założeniach rozszerzenia – bazując na kryteriach kopenha-skich – jakiekolwiek problemy z mniejszościami miały być rozwiązane w ramach państw przystępujących, czy też na pozaunijnym forum

139 Mirga A., Gheorghe N., Romowie w XXI wieku..., dz. cyt., s. 18.

140 Mirga A., Romowie w najnowszej historii Polski, [w:] Kurcz Z., Mniejszości

narodo-we w Polsce, Wydawnictwo UW, Wrocław 1997, s. 156-169.

międzynarodowym¹⁴¹, bez obarczania nimi dotychczasowych członków i bez angażowania w nie instytucjonalnego wymiaru UE. Nowe grupy mniejszościowe sprawiły, że problemy etniczne nabrały zupełnie nowego charakteru. Po rozszerzeniu – dla obywateli nowych państw członkow-skich – otworzyła się droga do swobodnego poruszania się po państwach, do których na wyjazd przed 1989 rokiem trzeba było uzyskać pozwo-lenie. Znacząca różnica pomiędzy dotychczasowymi członkami i nowo przyjętymi państwami w poziomie PKB i realnym standardzie życia, uczyniła UE-15 celem wyjazdów zarobkowych. Także dla Romów¹⁴², jako obywateli państw członkowskich, posiadających jednocześnie oby-watelstwo UE, państwa EZ jawiły się jako miejsce, w którym będzie łatwiej żyć, a codzienne represje będą mniejsze¹⁴³, co skutkowało pod-wyższoną mobilnością w kierunku zachodnim. Trudno się temu dziwić, skoro w 2004 i 2007 roku UE w sumie powiększyła się o ponad 100 mln obywateli, którzy w większości mieli dochód o wiele niższy niż średnia dla dotychczasowych państw UE, a wyróżnialną grupą, która była w naj-gorszej sytuacji społeczno-ekonomicznej, byli właśnie Romowie¹⁴⁴. Roz-szerzenie UE dało jednocześnie możliwość większego poszanowania praw człowieka w tym rejonie. Faktem jest, że w krajach demokracji ludowej nie istniał żaden uznawany system ochrony praw człowieka, a ich udział w międzynarodowych instytucjach działających w tym zakresie był za-wsze powiązany z klauzulami wyłączającymi w obszarze skargi indywidu-alnej i systemu kontrolnego¹⁴⁵.

141 Vermeersch P., Between Europeanisation…, dz. cyt., s. 227-228.

142 Oceniając migracje Romów należy brać pod uwagę inne warunki, jakie panowały

w państwach socjalistycznych, a także odmienny wzór pierwotnych i wtórnych migracji Romów na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej niż miało to miejsce w przypadku Europy Zachodniej i Sinti.

143 Ubóstwo i rasizm są traktowane jako główne przyczyny migracji Romów, za:

Com-parative report – Th e situation of Roma EU citizens moving to and settling in other EU Member States, European Union Agency for Fundamental Rights, Wien 2009, s. 19-20.

144 Guy W., Roma Inclusion at the Crossroads: Can the Lessons from PHARE be Learned?

[w:] Funding Roma Rights: Challenges and Prospects, Roma Rights. Journal of the Euro-pean Roma Rights Centre, Th e EuroEuro-pean Roma Rights Centre, Budapest 2011, s. 7.

145 Jasudowicz T., Administracja wobec praw człowieka, TNOIK, Toruń 1997, s. 29.

2.2.3. Różnorodne formy wspierania mniejszości