narodowych lub wyznaniowych) po to, by nie
kie-rować się w swoich ocenach stereotypami oraz
by w razie potrzeby uwzględnić uzasadnione
po-trzeby uczestników postępowania wynikające
z odmienności na tym tle.
Uwagi wstępne
› W rozdziale zostały omówione łącznie zagadnienia dotyczące traktowania w po-stępowaniu osób z uwagi na ich rasę, pochodzenie narodowe, etniczne lub wy-znanie (religię), gdyż wiele zagadnień, istotnych z perspektywy pracy sędziów czy prokuratorów, jest dla tych grup wspólnych. Nie oznacza to jednak, że za-gadnienia dotyczące tych grup są tożsame.
› Informacje na temat charakterystyki różnych grup religijnych można znaleźć m.in. w publikacji: A. Rykała, Mniejszości religijne w Polsce. Geneza, struktury prze-strzenne, tło etniczne, Łódź 2011.
› Informacje na temat charakterystyki różnych grup narodowych i etnicznych można znaleźć m.in. w tomach wydawanych w ramach serii Mniejszości Na-rodowe i Etniczne w Polsce (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009–2015), a także w wydawanych co dwa lata rządowych raportach dotyczących sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczpo-spolitej Polskiej (http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/prawo/ustawa-o-mniejszosciac/
raporty-ustawowe ).
› Kryteria rasy, pochodzenia etnicznego oraz narodowości w wielu dokumentach międzynarodowych występują obok siebie, przy czym często jedno z nich jest ujmowane jako szersze zakresowo i obejmujące pozostałe. Tak na przykład de-finicja „dyskryminacji rasowej” zawarta w Międzynarodowej konwencji w spra-wie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r., której Polska jest stroną (Dz. U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187), obejmuje przesłanki takie jak: rasa, kolor skóry, urodzenie, pochodzenie narodowe lub etniczne (art. 1).
› Pojęcie „etniczności” określa jednostki, które mają pewne wspólne cechy kul-turowe, które odróżniają je od innych zbiorowości żyjących w danym spo-łeczeństwie. Na tle tego społeczeństwa grupa etniczna wyróżnia się przede wszystkim odrębnymi zachowaniami kulturowymi. Do obiektywnych kryte-riów etniczności zalicza się:
· pochodzenie narodowe;
· język; · religię; · kulturę; · obyczaje.
› Pojęcie „rasy” jest przeciwstawne terminowi „etniczność” w tym sensie, że sta-nowi kryterium o charakterze biologicznym – chodzi tu o dające się zauważyć różnice biologiczne dzielące ludzi na kategorie.
1.
Uwagi wstępne
› W rozdziale zostały omówione łącznie zagadnienia dotyczące traktowania w po-stępowaniu osób z uwagi na ich rasę, pochodzenie narodowe, etniczne lub wy-znanie (religię), gdyż wiele zagadnień, istotnych z perspektywy pracy sędziów czy prokuratorów, jest dla tych grup wspólnych. Nie oznacza to jednak, że za-gadnienia dotyczące tych grup są tożsame.
› Informacje na temat charakterystyki różnych grup religijnych można znaleźć m.in. w publikacji: A. Rykała, Mniejszości religijne w Polsce. Geneza, struktury prze-strzenne, tło etniczne, Łódź 2011.
› Informacje na temat charakterystyki różnych grup narodowych i etnicznych można znaleźć m.in. w tomach wydawanych w ramach serii Mniejszości Na-rodowe i Etniczne w Polsce (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009–2015), a także w wydawanych co dwa lata rządowych raportach dotyczących sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczpo-spolitej Polskiej (http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/prawo/ustawa-o-mniejszosciac/
raporty-ustawowe ).
› Kryteria rasy, pochodzenia etnicznego oraz narodowości w wielu dokumentach międzynarodowych występują obok siebie, przy czym często jedno z nich jest ujmowane jako szersze zakresowo i obejmujące pozostałe. Tak na przykład de-finicja „dyskryminacji rasowej” zawarta w Międzynarodowej konwencji w spra-wie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r., której Polska jest stroną (Dz. U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187), obejmuje przesłanki takie jak: rasa, kolor skóry, urodzenie, pochodzenie narodowe lub etniczne (art. 1).
› Pojęcie „etniczności” określa jednostki, które mają pewne wspólne cechy kul-turowe, które odróżniają je od innych zbiorowości żyjących w danym spo-łeczeństwie. Na tle tego społeczeństwa grupa etniczna wyróżnia się przede wszystkim odrębnymi zachowaniami kulturowymi. Do obiektywnych kryte-riów etniczności zalicza się:
· pochodzenie narodowe;
· język;
· religię;
· kulturę;
· obyczaje.
› Pojęcie „rasy” jest przeciwstawne terminowi „etniczność” w tym sensie, że sta-nowi kryterium o charakterze biologicznym – chodzi tu o dające się zauważyć różnice biologiczne dzielące ludzi na kategorie.
1.
› Członkowie grupy etnicznej mogą różnić się od otoczenia rasą, mogą jednak odróżniać się tylko cechami kulturowymi, takimi jak religia czy język.
› O ile grupa etniczna ma świadomość własnej odrębności kulturowej, języ-kowej i historycznej, to nie tworzy narodu zorganizowanego w odrębnym państwie.
› Warto zwrócić uwagę, że ustawa z dnia 6 stycznia 2006 r. o mniejszościach na-rodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r.
poz. 573) rozróżnia mniejszości narodowe i etniczne przy czym podstawowym kryterium odróżniającym te dwa rodzaje mniejszości jest to, że mniejszość na-rodowa utożsamia się z narodem zorganizowanym w państwo.
› Zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2006 r. o mniejszościach narodowych i et-nicznych oraz o języku regionalnym, mniejszościami narodowymi są nastę-pujące mniejszości:
· białoruska;
· czeska;
· litewska;
· niemiecka;
· ormiańska;
· rosyjska;
· słowacka;
· ukraińska;
· żydowska.
› Z kolei mniejszościami etnicznymi są mniejszości:
· karaimska;
· łemkowska;
· romska;
· tatarska.
› Należy pamiętać, że istnienie legalnej definicji mniejszości stworzonej na po-trzeby ustawy z dnia 6 stycznia 2006 r. o mniejszościach narodowych i et-nicznych oraz o języku regionalnym nie wyklucza możliwości identyfikacji osób z innymi mniejszościami. Przykładowo, chociaż Ślązacy czy Kaszubi nie są wymienieni w ustawie jako mniejszości, to do najliczniejszych (innych niż polskie) identyfikacji narodowo-etnicznych należy zaliczyć właśnie deklaracje śląskie i kaszubskie. Dopiero następne w kolejności identyfikacje to: niemiecka, ukraińska czy białoruska (Narodowy spis powszechny z 2011 r.).
› Istotną kwestią jest to, w jaki sposób rozstrzygnąć, czy jednostka jest człon-kiem grupy rasowej, etnicznej czy narodowej, to znaczy czy stosować kry-terium subiektywne (deklaracja danej osoby), czy obiektywne. Zgodnie
z międzynarodowymi standardami, o przynależności danej osoby do okre-ślonej mniejszości decyduje jej deklaracja.
· Komitet ds. eliminacji dyskryminacji rasowej (powołany przez onz w celu nadzorowania realizacji przyjętych przez państwa zobowiązań wynikają-cych z Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r.) stwierdził, że taka identyfikacja powinna się opierać na deklaracji jednostki, chyba że istnieją dowody na to, że nie należy ona do danej grupy.
· Zgodnie z art. 3 Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych z dnia 1 lutego 1995 r. (Dz. U. z 2002 r. Nr 22, poz. 209): „Każda osoba nale-żąca do mniejszości narodowej ma prawo do swobodnej decyzji o traktowa-niu jej jako osoby należącej bądź też nie należącej do takiej mniejszości (…)”.
› Standard dotyczący stosowania kryterium subiektywnego w sprawach określania przynależności do danej grupy narodowej czy etnicznej realizuje ustawa z dnia 6 stycznia 2006 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku re-gionalnym (art. 4). Artykuł 4 ust. 3 tej ustawy stanowi też, że nikt nie może być obowiązany do udowodnienia własnej przynależności do danej mniejszości.
› Przeprowadzony w 2011 r. Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań po raz pierwszy w historii polskiej statystyki badał tzw. „tożsamość złożoną”
respondentów, czyli sytuację, w której badany deklaruje związek z więcej niż jedną tożsamością narodową bądź etniczną. Wyniki spisu wskazują, iż zjawisko to jest bardzo rozpowszechnione wśród przedstawicieli mniejszości, zwłaszcza w kombinacji, gdzie tożsamości mniejszościowej towarzyszy tożsamość pol-ska. W przypadku aż sześciu mniejszości (żydowska, czeska, rosyjska, tatarska, ormiańska i niemiecka) procent osób, które zadeklarowały tożsamość mniej-szościową i polską, jest większy od odsetka osób, które zadeklarowały wyłącz-nie przynależność do danej mwyłącz-niejszości.
› Na gruncie języka polskiego religia i wyznanie traktowane są synonimicznie.
Wyznanie to religia wyznawana przez jakąś grupę ludzi, zbiór zasad jakiejś reli-gii. Według definicji legalnej wyznania sformułowanej w ustawie z dnia 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2011 r. (Dz.
U. z 2010 r. Nr 47, poz. 277) wyznanie oznacza formalne uczestnictwo lub emo-cjonalny związek osoby z określonym wyznaniem religijnym, kościołem lub związkiem wyznaniowym (art. 2 pkt 12).
› Ogół kościołów, związków wyznaniowych i organizacji religijnych można po-dzielić na te, które zostały zarejestrowane (wśród nich można rozróżnić takie, których status prawny wynika z dotyczących ich ustaw i z konkordatu oraz rejestrowane w oparciu o przepisy ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 z późn. zm.) oraz organizacje religijne, które nie uzyskały statusu prawnego.