• Nie Znaleziono Wyników

IV.2. Optat z Milewy i powrót do perspektywy chrystologicznej,

IV.2.1. Kościół i Duch Święty – ontyczna świętość Kościoła

IV.2.1.1. Sanctitas Ecclesiae de sacramentis colligitur

Nawiązując zatem do tej uzurpacji swoich adwersarzy Optat mówi, że Kościół jest jeden i jego świętość wypływa z sakramentów i nie mierzy się dumą jednostek –

de sacramentis colligitur non de personarum superbia649. Zgadza się zatem z nimi, że Kościół jest święty650, jednakże fundament świętości widzi inaczej niż oni – w sakramentach.

Biskup Milewy wyraźnie zrozumiał bowiem, że trzeba oprzeć świętość Kościoła na bardziej solidnym niż wskazywany przez donatystów fundamencie. Ich ujęcie okazywało się w praktyce bardzo kruche, poprzez wymóg indywidualnej świętości – przy równoczesnym pojęciu komunii duchowej, rozciągniętej także na rzeczywistość grzechu – powodując zawężenie Kościoła do wąskiej grupy wyznawców w Afryce. Dlatego ich postawę określa mianem superbia. Ta pycha adwersarzy polegała na użyciu ludzkiego kryterium na określenie tego, gdzie znajduje się Kościół: Ty zaś, bracie

Parmenianie, powiedziałeś, że znajduje się on tylko u was, chyba dlatego, że w swojej zarozumiałości przypisujecie sobie wyjątkową świętość (specialem sanctitatem de superbia vindicare contenditis); w ten sposób Kościół byłby tam, gdzie wy chcecie, a nie byłoby go tam, gdzie wy nie chcecie (ut ubi vultis, ibi sit Ecclesia et non sit, ubi non vultis)651. Tak Optat odczytuje ujęcie donatystów, w którym kryterium świętości stanowił brak grzechów, powodujących według nich wyłączenie z Kościoła: traditio,

thurifi catio, cudzołóstwo, zabójstwo, idolatria, herezja, schizma652. Według niego ograniczali oni w ten sposób obecność Kościoła, uzależniając jego świętość, a więc i istnienie od świętości członków.

649 Opt. 2,1 – polski tłumacz przekłada tutaj „superbia” jako „duma”, w innych miejscach także jako „zarozumiałość” (por. Opt. 2, 1), ale najczęściej używa „pycha” (por. Opt. 2,20 – A. Gołda, Optat z Milewy, Traktat przeciw donatystom, Kraków 2011, s. 55-56); wydaje się, że ta druga wersja jest odpowiedniejsza – w tym fragmencie francuski przekład podaje „l’orgeuil” (por. M. Labrousse, dz. cyt., s. 281-285).

650 Obydwaj adwersarze, mówiąc o Kościele, używają zwrotu „Ecclesia sancta” w sposób sugerujący, że złączenie tych dwóch słów było oczywiste. Parmenian do zwrotów „sancta” i „ecclesia”, dodaje jeszcze trzeci – „mater”; podobnie czyni Optat – odnosząc się do niechęci cesarza Konstantyna wobec donatystów, by usprawiedliwić stanowisko imperatora mówi, że chciał on widzieć wszystkich znowu razem w „sancta mater ecclesia” (por. Opt. 2,15).

651 Opt. 2,1.

652 Por. Cresc. 2,28: „Non sum traditor, non sum thurifi cator, non adulter, non homicida, non idolorum cultor, non postremo haereticus, non schismaticus”.

Dlatego Optat pyta, co zrobić z wszystkimi innymi Kościołami na świecie, jeżeli tylko w Afryce znajduje się prawdziwy Kościół653. Wprowadzając ludzkie kryterium dla określenia prawdziwości Kościoła, donatyści ograniczają Kościół i występują według Optata przeciwko zasługom Chrystusa Zbawiciela i obietnicom Boga Ojca, od którego Syn otrzymał w posiadanie całą ziemię654. Konsekwencją zawężenia granic Kościoła jest to, że tylko donatyści chwalą Pana. Zatem narzucając innym milczenie, sprawiają, że Bóg nie otrzymuje należnej chwały.

Mając na uwadze niedoskonałość kryterium świętości Kościoła używanego przez donatystów, Optat idąc dalej musi sprecyzować defi nicję Kościoła. Wymienia zatem jego konstytutywne elementy: symbolum trinitatis (chodzi o poprawną doktrynę wiary)655, cathedra Petri (sukcesja apostolska i odniesienie do jedności Kościoła),

dotes i sacerdotium które wynikają z faktu bycia w komunii z katedrą Piotra656. Kryterium ustalające, kto jest tym Kościołem – huius est persona sanctae ecclesiae657

zostaje uściślone przy pomocy zasady powszechności: sit in toto orbe terrarum diffusa

653 „Kościół zatem może znajdować się u was w małym zakątku Afryki, w środku nieznacznej okolicy, a nie ma go u nas w innej części Afryki? Nie będzie go w Hiszpanii, w Galii i Italii? Gdzie was nie ma, jego nie będzie również? Jeśli chcecie, żeby był tylko u was, to nie będzie go w trzech Panoniach, w Dacji, Myzji, Tracji, Achai, Macedonii i w całej Grecji, gdzie was nie ma? Żeby mógł być u was, nie będzie go w Poncie, Galacji, Kapadocji, Pamfi lii, Frygii, Cylicji, w trzech Syriach, w dwóch Armeniach, w całym Egipcie i w Mezopotamii, bo was tam nie ma? Czy nie będzie go na tylu niezliczonych wyspach i w pozostałych prowincjach, które ledwo można wymienić, bo was tam nie ma?„ (Opt. 2,1).

654 Por. tamże – przedstawione zostają „testimonia” biblijne potwierdzające przynależność całej ziemi do Chrystusa.

655 W innym zdaniu, które defi niuje Kościół katolicki: „catholica, quod sit rationabilis et ubique diffusa” (Opt. 2,1) ten aspekt doktrynalny wyrażony został przez zwrot „rationabilis”. Polski tłumacz oddał to zdanie w następujący sposób: „Kościół został nazwany katolickim, co jest zgodne z rozumem, ponieważ jest rozpowszechniony wszędzie” jednak wydaje się, że należy ten zwrot rozumieć jako zgodność z prawdziwym symbolem wiary”. Włoski tłumacz oddaje to jako: „in armonia con la raggione e la veritá...” (L. Dattrino, dz. cyt., s. 93), przywołując na potwierdzenie właśnie taką interpretację fragmentu przez Ziwsa w jego edycji dzieła. We francuskim wydaniu tłumacz objaśnia, że zwrot odnosi się do Kościoła jako „do domu prawdy” (por. M. Labrousse, Introduction, dz. cyt., s. 102-107 oraz przypis n.1, s. 105). Przywołuje też objaśnienie podane przez angielską wersję: „The Church is catholic or ‘rationabilis’ (= according to the reason) in contradistinction to heretics who have strayed from the Church... We know that, in consequence of this last meaning of the word, Procurators fi scal in Roman law were often called rationales or καθολικοί” – O.R. Vassall-Phillips, The Work of St. Optatus bishop of Milevis against the

Donatists with Appendix, London 1917, s. 59, n. 3. 656 Por. Opt. 2,9.

657 Por. tamże – tłumaczenie polskie oddaje zwrot „persona Ecclesiae” jako: „jaki jest charakter tego Kościoła„, idąc tutaj za sugestią przekładu francuskiego: „et ce qu’est l’Église sainte, le caractère de cette Église sainte a été clairement defi ne” M. Labrousse, Introduction, dz. cyt., s. 262. Jednakże z kontekstu wynika raczej, że chodzi o wskazanie kto jest Kościołem i w tym wypadku chodzi o katolików, dlatego bardziej trafny wydaje się przekład włoski: „di questa santa Chiesa é stata costituita persona a rappresentarla; é Chiesa cattolica quella che é diffusa in tutto il mondo” L. Dattrino, dz. cyt., s. 106.

– rozpowszechniony na całym świecie658. Do tej powszechności odwołuje się Optat, stwierdzając, że to Kościół katolicki jest prawdziwym Kościołem w Afryce, ponieważ pozostaje w jedności z wszystkimi Kościołami, poprzez komunię z katedrą Piotra659.

Mówiąc o defi nicji świętego Kościoła i kryteriach rozpoznawania go, Optat krytykuje twierdzenia Parmeniana. Według niego, donatysta umieszczał zarówno defi nicję, jak i kryterium w dotes660. Podważając tę koncepcję, biskup Milewy mówi, że ważniejsze dla ukonstytuowania Kościoła są sancta membra et viscera661. Polski tłumacz oddaje ten zwrot jako święte członki i jego istota, idąc prawdopodobnie za wersją francuską: ses membres saints et sa substance662. Oczywiście idzie tutaj o istotę Kościoła w kontekście sporu o jego świętość, wydaje się jednak, że mamy do czynienia z obrazowym sposobem mówienia autora. Słowo viscera, przez to, że odnosi się do rzeczywistości wewnętrznych, oznaczałoby bardziej łono czy serce Kościoła, który jest w ten sposób przedstawiony na obraz ciała ludzkiego. W innym miejscu traktatu sformułowanie sacramentorum visceribus jest przez tłumacza przełożone jako łon o

sakramentów663. Optat rozróżnia zatem w swoim ujęciu świętości Kościoła jego serce w przeciwstawieniu do dotes, które określa mianem ornamenta – ozdób Oblubienicy. Wewnętrzne elementy konstytutywne, które budują Kościół to sacramenta oraz nomen

trinitatis – to znaczy aspekt doktrynalny, zapisany przez Kościół w wyznaniu wiary664. Dary Oblubieńca – dotes przyozdabiają dopiero później Oblubienicę Chrystusa, zatem są wtórne wobec elemen tów stanowiących jej istotę.

658 Opt. 2,9.

659 Por. tamże – zasada powszechności jest zatem przez Optata połączona z zasadę komunii episkopalnej z świętym Piotrem (por. M. Labrousse, dz. cyt., s. 108-117). Ta ostatnia jest przez naszego polemistę nazywana cathedra unitatis, przez fakt bycia punktem odniesienia jedności Kościoła. Dlatego każdy, według Optata, kto jak donatyści tworzy swoją katedrę przeciwko tej Piotra staje się schizmatykiem i grzesznikiem – por. Opt. II,2. R. Eno widzi w tym elemencie argumentacji Optata punkt zwrotny eklezjologii afrykańskiej, poświęcając jej swoje studium, w którym mówi między innymi „(..) he develops the argument from Catholicity as geographical extension and universality, a weapon that quickly became standard in the Catholic arsenal. As a particular facet of this line of reasoning, he appeald to communion with Rome as a decisive sign of communion with the whole Catholica” (R.B. Eno, The work of Optatus as

a turning point in the african ecclesiology, w: Thomist 37 (1973), s. 681). 660 Por. Opt. 2,10.

661 Tamże.

662 Por. M. Labrousse, Introduction, dz. cyt., s.263.

663 Por. Opt. 4,2.

Używając obrazu ciała ludzkiego na opisanie Kościoła, Optat mówi o duchowych narodzinach w akcie chrztu. W nim, do konstytutywnych elementów Kościoła dochodzą także fi des credentium et professio – wiara wierzącego

i wyznanie665. Wiara jest wyznawana wobec Aniołów, gdzie mieszają się pierwiastki

niebieskie i duchowe (celestia et spiritalia semina), aby przez to święte ziarno (sancto germine) natura nowo ochrzczonych mogła się odrodzić”666. Tłumacz polski oddał

ten tekst bezosobowo, jednak dalszy kontekst pozwala widzieć w słowach ut nova

possi renascentium indoles procreari667 analogię do rodzenia potomstwa przez matkę.

Sanctum germen stanowi więc rzeczywistość niebiańską, należącą do porządku

boskiego i to właśnie święte ziarno powoduje duchowe narodziny. A w narodzinach współbrzmią według Optata Trinitas – pojęta jako doktrynalna zawartość symbolu wiary oraz fi des – jako wyznanie doktryny wiary. Dzięki temu współbrzmieniu: Bóg

staje się ojcem ludzi; tak również Kościół staje się naszą świętą matką (fi t hominum pater deus, sancta sic fi t mater ecclesia)668. W czwartej księdze swego dzieła wyrazi to jeszcze inaczej: nie możecie nie być braćmi, wy, których jedna matka, Kościół,

zrodziła z tego samego łona sakramentów (sacramentorum visceribus) i których w ten sam sposób jako przybranych synów przyjął Bóg Ojciec669. Łącząca schizmatyków z katolikami więź, nazywana sanctae germanitatis vincula670, jest rzeczywistością świętą, ponieważ pochodzącą z sakramentów, a zatem niezniszczalną.

To na podstawie tej koncepcji duchowego odrodzenia z łona Kościoła, którym są sakramenty, Optat wyrzuca Parmenianowi, że mówiąc o narodzinach, wspomina tylko o dotes i nie bierze pod uwagę ani fi des, ani professio, bez których nie może zaistnieć regeneratio. Doprecyzowuje zatem pojęcia dotes i viscera: to

dotes należą do Oblubienicy, a nie odwrotnie, dlatego jest ona chronologicznie

wcześniejsza i musi istnieć coś innego pozwalającego rozpoznać jej prawdziwość aniżeli dotes, które stanowią ornamenta, przeznaczone więc dla rzeczywistości już

665 Por. Opt. 2,9. 666 Opt. 2,10. 667 Tamże. 668 Tamże. 669 Opt. 4,2. 670 Tamże.

istniejącej671. W ten sposób Optat, widząc źródło świętości w sakramentach, unika dwuznaczności, o której wspominaliśmy, omawiając koncepcję darów – dotes w ujęciu Parmeniana. Wśród darów wymieniany jest bowiem Spiritus – Duch Święty672. Jeżeli więc jest On ozdobą Kościoła, powstaje wrażenie, że to Oblubienica jest ważniejsza od Ducha Świętego, który decyduje o jej świętości. Dlatego biskup Milewy pokazuje, że musi być nie tylko jakiś trwalszy fundament obecności Ducha Świętego w Kościele aniżeli ludzie, ale też, że powinien on być wcześniejszy niż ozdoby Oblubienicy. To dlatego wskazuje na pochodzące od Chrystusa sakramenty, które budują wnętrze Kościoła i przez które Duch Święty przebywa w Kościele, obdarzając go świętością.

Wypowiedź Optata, że sancta membra et viscera – święte członki i wnętrze

Kościoła stanowią sakramenty i Oso by Trójcy – in sacramentis et in nominibus trinitatis673 sugeruje Trójcę nie tylko jako zapis w Credo, lecz coś więcej – samą

Obecność Osób Trójcy Przenajświętszej. Ta Obecność, stanowiąca o świętości Kościoła jest, jeżeli można tak powiedzieć, oparta na sakramentach – sercu Kościoła. Ujmując w ten sposób wizję świętości Kościoła biskup Milewy może później też mówić o dotes i wymieniać wśród nich Spiritus, czyli Ducha Świętego. Ale wtedy jest On postrzegany w kontekście chrztu – jako Dar przekazywany w obmyciu chrzcielnym, właściwie jako Ten, który sprawia narodziny.

Sakramenty, stanowiące viscera – wnętrze, łono, serce Kościoła, są też przez Optata nazywane sacrosancta – to, co jest najświętsze674. Sformułowanie to pojawia się w kontekście niszczenia przez donatystów katolickich obiektów kultu. Optat wymienia dwie święte rzeczywistości: Eucharystia – sanctus corpus, która była rzucana psom675 oraz ampulla chrismatis – ampułki z olejem, które niszczono, rzucając na ziemię676 . Potwierdzenie przeświadczenia, że nie wolno niszczyć rzeczy

671 Opt. 2,10.

672 P. Marcelli zauważa, że Optat nie wymienia wprost „Spiritus” wśród „dotes Ecclesiae” i krytykuje zbyt małą uwagę, poświęconą przez badaczy temu faktowi – zob. M. Marcelli, La simbologia delle

doti della Chiesa in Ottato di Milevi: problemi e signifi cato, „Studi e Materiali di Storia delle religioni”

14 (1990), s. 219-244.

673 Tamże.

674 Opt. 2,19.

675 To świadectwo pozwala myśleć o pewnej rezerwie Eucharystii, zostawianej po celebracji Mszy Świętej, ponieważ nie ma wzmianki o napaści na katolików podczas Mszy.

świętych znajduje biskup Milewy w słowach Jezusa: Nie będziecie dawać psom tego,

co święte – sanctum (Mt 7,6)677.