Skala problemów w obszarze edukacji

W poszczególnych państwach UE sytuacja w zakresie edukacji Romów przedstawia się bardzo źle, bez względu na to jakie czynniki są brane pod uwagę i do jakiego poziomu edukacji będą odnosiły się badania. Najbar-dziej wrażliwy dla społeczności romskiej jest wskaźnik przerywania edukacji na poziomie podstawowym. Uzyskane z różnych źródeł dane są trudno po-równywalne, gdyż do badań stosowane były odmienne metodologie, dają one jednak ogólny obraz sytuacji i pozwalają na jej ocenę.

Ogólne informacje dotyczące edukacji Romów w Europie z 2008 roku mówią, że spośród dzieci w wieku 6-14 lat (przed osiągnięciem romskiej dojrzałości) 40% nie uczęszcza do szkoły, a 38% przerywa naukę. W sumie zaledwie 46% romskich dzieci uzyskuje wykształcenie podstawowe¹⁴¹.

Nieco gorzej przedstawiają się zbiorcze dane z tego samego roku dla Węgier, Słowacji, Czech, Bułgarii, Rumunii, Litwy i Łotwy wskazujące, że zaledwie 42% Romów w tych państwach posiada wykształcenie podsta-wowe¹⁴². W Grecji w 2011 roku 35% dzieci romskich w wieku 7-15 lat nie uczęszczało do szkoły¹⁴³. W Rumunii w tym samym roku wskaźnik ten osiągał wartość ponad 20%, w Bułgarii ponad 15%, a we Włoszech i Francji – ponad 10%¹⁴⁴. W Słowenii wskaźnik przerywania nauki w szkole podstawowej dla Romów wynosił 22,5%¹⁴⁵. Badania z 2005 roku pokazały, że 80% Romów zamieszkałych w tym państwie nie posiadało wykształcenia

140 Olmazu L., Roma/Gypsies in Europe..., dz. cyt., s. 41

141 Pkt 3.1.3 2009/C 27/20.

142 KOM(2011) 173, s. 5.

143 KOM(2012) 226, s. 3

144 Th e situation of Roma in 11 EU Member States. Survey results at a glance, European

Union Agency for Fundamental Rights, UNDP, Luxembourg 2012, s. 14.

145 KOM(2012) 226, s. 4.

podstawowego¹⁴⁶. Wśród bezrobotnych Romów z miejscowości Dolenjska wskaźnik ten osiągnął nawet 98,2%, a w miejscowości Prekmurje – 90%¹⁴⁷. Na Łotwie procent młodzieży romskiej, który nie ukończyła edukacji wy-nosiła w roku 2008 – 15,5, natomiast w 2009 – 13,9¹⁴⁸. W Bułgarii dane dotyczące edukacji z 2001 i 2011 roku przedstawiają się dla Romów nastę-pująco: wykształcenie wyższe – 0,2%, 0,5% (współczynnik niższy 50 razy niż dla ogółu społeczeństwa);

- ukończona jedynie szkoła podstawowa – 28,3%, 27,9%

(współczynnik 8 razy wyższy niż dla ogółu społeczeństwa);

- brak wykształcenia/analfabetyzm – 23,2%, 21,8% (współczynniki 23 razy wyższy niż dla ogółu społeczeństwa)¹⁴⁹.

Problemem Hiszpanii był przede wszystkim wskaźnik niskiej frekwencji romskich uczniów (więcej niż 3 miesiące w roku szkolnym). Na przestrzeni lat przedstawiał się on następująco: 1994 – 57%, 2001 – 31%, 2009 – 22,5%. Podobnie niekorzystnie wyglądał poziom analfabetyzmu: 2005 – 13,1%, 2007 – 13,5%, 2011 – 8,7%, przy średniej krajowej 2,2%. Współ-czynnik opuszczania szkoły przez Romów na wczesnym etapie edukacji wynosił natomiast 31,2%¹⁵⁰.

Według badań z 2008 roku we Włoszech 41,42% Romów nie ukoń-czyło żadnej szkoły, a 8,44% spośród tej mniejszości było analfabetami¹⁵¹. W 2002 roku 21% Romów w wieku 15-18 lat uczęszczało do szkoły (blisko 60% spośród nich stanowili chłopcy), co było wskaźnikiem czterokrotnie niższym niż w przypadku innych mniejszości¹⁵².

146 National Programme of Measures for Roma of the Government of the Republic of

Slovenia for the Period 2010-2015, Republika Slovenija. Vlada Republike Slovenije Work-ing Translation, No.: 09501-2/2010/7, Ljubljana 11 March 2010, s. 15.

147 Tamże, s. 19.

148 Information on Roma integration policy measures in Latvia. Link with national and

international standards and legislation, as well as the recommendations of organisations at international and national level, s. 19.

149 National Roma Integration Strategy of the Republic of Bulgaria (2012 - 2020),

s. 7-8.

150 National Roma Integration Strategy in Spain 2012-2020, s. 14, 19.

151 National Strategy for the Inclusion of Roma, Sinti and Caminanti Communities –

European Commission Communication, No.173/2011, Presidenza del Consiglio dei Min-istri. National Offi ce on Anti-Racial Discriminations. National Focal Point, Rome, Feb-ruary 28, 2012, s. 51.

152 National Strategy for…, dz. cyt., Annex, s. 6.

Bardzo ważna w przypadku Romów jest edukacja poprzedzająca rozpo-częcie realizacji obowiązku szkolnego. Może ona dać szansę na nauczenie się języka społeczeństwa większościowego. Wskazuje na to UE, wiążąc znaczenie wczesnej edukacji z problemem międzypokoleniowego wyklu-czenia¹⁵³. Niestety w tym zakresie dostępnych jest o wiele mniej danych niż w przypadku szkolnictwa podstawowego czy nawet analfabetyzmu.

Około 52% dzieci romskich w Czechach nie uczęszczało do placówek przedszkolnych¹⁵⁴. W 2009 roku w Hiszpanii wskaźnik ten osiągnął 87%, sukcesywnie rosnąc od 59% w 1994 roku, poprzez 74% w 2001 roku¹⁵⁵. Na Węgrzech współczynnik uczęszczania dzieci romskich do przedszkoli wynosi 42%¹⁵⁶. Średnia dla wszystkich mniejszości we Włoszech wynosiła 70%, podczas gdy w przypadku romskich dzieci osiągała, ona zaledwie 31%¹⁵⁷. Najniższym wskaźnikiem (liczbowo i procentowo) w tym zakresie był wskaźnik Grecji – pięciokrotnie niższy w przypadku Romów niż dzieci nieromskich¹⁵⁸.

Niezbyt liczne polskie dane – uzyskiwane w różnych latach, na podstawie badań różnych grup społeczności romskiej oraz z bardzo różnorodnym ze-stawem pytań – wskazują na podobne tendencje jak w przypadku średnich europejskich. Niestety różnorodne metodologie badawcze – podobnie jak było z danymi dotyczącymi innych państw europejskich oraz średniej UE – znacząco utrudniają ich wymierne porównanie.

Uśrednione dane dla Polski wskazują, że 30-40% Romów nie posiada pełnego wykształcenia na poziomie podstawowym, natomiast wykształ-cenie podstawowe – bez kontynuacji nauki – uzyskało średnio 30-50%

przedstawicieli tej grupy mniejszościowej¹⁵⁹.

153 Pkt 32 2012/C 54/03.

154 Roma Integration Concept for 2010-2013, Minister for Human Rights. Government

of the Czech Repubilc, December 2009, s. 19.

155 National Roma Integration Strategy in…, dz. cyt., s. 5, 14.

156 National Social Integration Strategy – Extreme Poverty, Child Poverty, Th e Roma –

(2011–2020). Situation Analysis. Hungary, Annex I, s. 34.

157 National Strategy for…, dz. cyt., Annex, s. 6.

158 Th e situation of Roma in 11..., dz. cyt., s. 13.

159 Paszko A., Czynsz R., Aktywność ekonomiczna Romów, [w:], Mazur S. (red.)

Kra-jowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej – mapa aktywności spo-łeczno-gospodarczej Romów, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010, s. 52, 58; Kwiatkowski R., Gruszczynski L.

A., Pawela H. J., Pasternak J., Raport Romowie – Bezrobocie. Opis Położenia Społecznego Romów w Polsce, Stowarzyszenie Romów w Polsce, Oświęcim-Katowice 1999, s. 13.

Przeprowadzone w 2001 roku badanie Romów województwa święto-krzyskiego wykazało, że 35,70% dzieci nigdy nie uczęszczało do szkoły, a 19% przerwało naukę w szkole podstawowej¹⁶⁰. Wśród dziewcząt współ-czynniki te osiągały odpowiednio: 45,7% oraz 12,8%, natomiast wśród chłopców w obydwu przypadkach wynosiły 26,2%. Wśród dzieci i mło-dzieży w starszym wieku (do 18 lat) 45% nigdy nie uczęszczało do szkoły, a 42% przerwało naukę w szkole podstawowej.

Badanie z 2004 roku z Zawiercia pokazuje, że spośród Romów w wieku produkcyjnym zaledwie 8,9% posiadało wykształcenie podstawowe, nato-miast 71,43% nie miało żadnego wykształcenia. Wykształcenie niepełne podstawowe uzyskało 19,67%¹⁶¹. Ankiety zrealizowane dwa lata później, wskazały, że wśród zawierciańskich Romów znalazło się 84,21% osób bez wykształcenia, 3,50% osób z wykształceniem zawodowym i 12,29% osób z niepełnym wykształceniem podstawowym¹⁶². W tej samej miejscowości w 2008 roku dane dotyczące innej grupy Romów mówiły o 77,35% osób nieposiadających jakiegokolwiek wykształcenia. 11,32% procent przerwało edukację na poziomie szkoły podstawowej, zaledwie 11,32% osiągnęło pełne wykształcenie podstawowe¹⁶³.

Dane pochodzące z 2011 roku, uzyskane bezpośrednio z Centrum Do-radztwa i Informacji dla Romów w Polsce i przyjmujące za podstawę ba-dania ankietowe przeprowadzone na próbie obejmującej 35% romskiej po-pulacji w województwie łódzkim, wskazują na następujące współczynniki wykształcenia tej grupy:

- podstawowe lub jego brak – 76,9% (73% dla mężczyzn i 80% dla kobiet);

- gimnazjalne – 21,1% (25% dla mężczyzn i 18% dla kobiet);

- ponadgimnazjalne – 0,9% (0% dla mężczyzn i 1,6% dla kobiet);

- wyższe – 1,1% (2% dla mężczyzn i 0,4% dla kobiet).

Średnia społeczeństwa głównonurtowego dla tego samego obszaru i czasu w przypadku pierwszych dwóch wskaźników w sumie osiąga 27%. W przy-padku wykształcenia ponadgimnazjalnego jest ponad pięćdziesięciokrotnie

160 Zakrzewski L., Raport z badań..., dz. cyt., s. 53,

161 Knapik Z., Ekspertyza efektywności wsparcia świadczonego na rzecz społeczności

romskiej, MOPS w Zawierciu, Zawiercie 2009, s. 16.

162 Knapik Z., Ekspertyza efektywności..., dz. cyt., s. 17.

163 Knapik Z., Ekspertyza efektywności..., dz. cyt., s. 19.

wyższa, a w przypadku wykształcenia wyższego szesnastokrotnie¹⁶⁴. Warto zauważyć, że ten ostatni wskaźnik jest niższy niż analogiczne dane krajowe, wskazując na wyższy udział Romów z województwa łódzkiego w szkolnic-twie wyższym niż średnia dla wszystkich polskich Romów. Z danych do-tyczących subwencji oświatowej w roku szkolnym 2009/2010 uzyskanych z Kuratorium Oświaty w Łodzi wynika, że zaledwie 64% dzieci romskich w województwie łódzkim realizowało w tym czasie obowiązek szkolny.

Średnia krajowa dla Romów wynosiła w tym czasie 70%¹⁶⁵. Ponadto uwzględniając, że ich frekwencja osiągała 44%, realny wskaźnik uczest-nictwa młodych Romów w obowiązkowym systemie oświatowym wynosił we wskazanym roku szkolnym w województwie łódzkim 28,14%.

Nie mniej skrajnie niskie – podobnie jak wskaźniki dotyczące wykształ-cenia – są dane odnoszące się do konkretnych umiejętności – czytania i pisania.

Kolejne badania Romów w Zawierciu, przeprowadzane w odstępach dwuletnich: 2004-2006-2008, wskazały odpowiednio następujące wartości współczynników związanych z edukacją:

- analfabetyzm – 55,35%, 52,83%, 54,91%;

- mała umiejętność pisania i czytania – 26,8%, 24,53%, 27,55%;

- dobra umiejętność pisania i czytania – 17,85%, 22,64%, 17,54%¹⁶⁶. W tej samej grupie na pytania dotyczące problemów dzieci ze zrozumie-niem mówionego języka polskiego twierdząco (zdecydowanie tak i raczej tak) odpowiedziało 72,5% Romów¹⁶⁷.

Natomiast badania z województwa świętokrzyskiego wskazują, że zale-dwie 25,14% Romów w wieku 13-18 lat znało język polski w mowie na poziomie dobrym. Natomiast około 55% spośród nich oceniła swoją umie-jętność czytania i pisania po polsku jako złą¹⁶⁸.

Całkowity obraz edukacji społeczeństwa romskiego w państwach dostat-niej, nastawionej na rozwój, reprezentującej równe prawa i demokrację UE nie wydaje się potwierdzać przypisanych jej cech. Nie potrafi ona stworzyć sprofi lowanej dla środowisk romskich i przez to skutecznej zachęty, która

164 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników, GUS,

Warszawa 2012, załącznik LUD_raport_z_wynikow_NSP2011_tablice, Tablica 11.

165 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013. Program Operacyjny Kapitał

Ludzki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, s. 45.

166 Knapik Z., Ekspertyza efektywności..., dz. cyt., s. 17-19.

167 Tamże, s. 22.

168 Zakrzewski L., Raport z badań..., dz. cyt., s. 67.

umożliwiłaby podniesienie stopnia udziału Romów w edukacji. W znacznej mierze wiąże się to z romskimi ograniczeniami kulturowymi, których UE nie jest w stanie w pełni zrozumieć, zaakceptować i znaleźć dla nich in-stytucjonalnie sformalizowanej i efektywnej odpowiedzi. Co prawda wy-brane dane z poszczególnych państw zdają się pokazywać, że współczynniki udziału w edukacji wzrastają, a szkolna absencja maleje. Jednak ponieważ nie przekłada się to bezpośrednio na zwiększony udział Romów w szkol-nictwie wyższym i zatrudnieniu, można przypuszczać, że liczbowa poprawa tych wskaźników wiąże się niestety z obniżeniem jakości edukacji lub in-nymi czynnikami pozwalającymi podnieść wskaźniki bez realnego wpływu na sytuację tej mniejszości.