Wybuch wojny w 1914 roku obudził polskie aspiracje narodowe i pań-stwowe. Zawiązano Sekcję Śląską Naczelnego Komitetu Narodowego, której owocem działań był tzw. czyn legionowy — manifestacja woli odrodzenia państwa polskiego. Niestety koniec wojny uwypuklił wszelkie konflikty na tle narodowościowym: Niemcy żądali utrzymania niemieckiego charakteru Śląska Austriackiego, a z kolei Czesi rościli sobie prawo do ziem zachod-nich i północno-zachodzachod-nich tego terenu, jako integralnej części historycz-nej ziem czeskich59.
56 J. Kowa lc z yk: Po drugiej stronie Olzy…, s. 62.
57 J. W ie c how sk i: Spór o Zaolzie. Warszawa 1990, s. 10; ponadto: A. Stę pn i a k:
Kwestia narodowa a społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i w początkach XX wieku (do 1920 roku). Katowice 1986, s. 15—76; J. Kokot: Rozwój ludności i stosunki na-rodowościowe na Śląsku od XIX do XX wieku. Opole 1966; Idem: Problemy narodowościo-we na Śląsku od X do XX wieku. Opole 1973.
58 J. C h leb owc z yk: Nad Olzą…, s. 115.
59 J. Kowa lc z yk: Po drugiej stronie Olzy…, s. 62.
27
2.5. Pod panowaniem austriackim (do 1920 roku)
W przededniu odzyskania przez Polskę niepodległości60 grupa skupiona wokół Józefa Piłsudskiego i sam komendant spoglądali z optymizmem na dalszy rozwój stosunków polsko-czeskich. Wydawało się, że obalenie reżimu carskiego i spadek znaczenia Rosji pozwolą na współpracę pomię-dzy Polakami i Czechami. Politycy podkreślali, że „niepodległe państwo polskie nie wyrzeknie się kraju nad Olzą”61.
Przedstawiciele wszystkich ugrupowań, zrzeszeń politycznych, narodo-wych, kulturalnych i gospodarczych w październiku 1918 roku w Orłowej uchwalili deklarację62. W tym samym czasie powstała w Cieszynie Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, która w „Dzienniku Urzędowym Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego” ogłosiła manifest popierający dekla-rację orłowską63.
Konflikt o przynależność Śląska Cieszyńskiego nasilił się jesienią 1918 roku. Rozgorzał wówczas spór co do zasady, według której należy kie-rować się przy argumentowaniu swoich roszczeń terytorialnych. Działa-cze polscy (m.in. Roman Dmowski) akcentowali zasadę etnograficzną64, tj. przyłączenie do RP większości ziem zamieszkałych przez ludność
60 H. Wa lc z a k: Józef Piłsudski i koła belwederskie wobec konfliktu polsko-czechosło-wackiego w latach 1918—1920. W: Śląsk Cieszyński u zarania polskiej i czechosłowackiej niepodległości 1918—1920. Red. K. Nowa k. Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Cieszynie. Cieszyn 1999, s. 9.
61 Ibidem, s. 10.
62 „Gdy Polska wolna, zjednoczona, niepodległa, z polskiem wybrzeżem morskiem, uznana przez całą ludność cywilizowaną, rozpoczyna swój byt państwowy, samoistny, my Polacy Księstwa Cieszyńskiego uznajemy bezwarunkową przynależność naszą i ziemi naszej do niepodległej Polski. Tej Polsce naszej winniśmy wierność, posłuszeństwo, mie-nie i krew naszą i mie-nie uznajemy żadnych więzów tym najświętszym obowiązkom przeciw-nych”. W: Ślubowanie Śląska. „Poseł Ewangelicki” 1918, nr 8, s. 2.
63 Manifest ten rozpoczynał się od słów: „Ludu Śląski! Rada Narodowa dla Księ-stwa Cieszyńskiego opierając się na zasadach prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilso-na, uznanych przez wszystkie narody i państwa i na jednomyślnej woli i zgodzie ludności Śląska, wyrażonych ostatnio na wiecach ludowych w Orłowej, w Boguminie, w Cieszynie, proklamuje uroczyście przynależność państwową Księstwa Cieszyńskiego do wolnej, nie-podległej, zjednoczonej Polski i obejmuje nad nim władzę państwową”. „Dziennik Urzę-dowy Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego” 1919, nr 1, s. 1.
64 Za: S. Z a h rad n i k: Korzenie Zaolzia. Warszawa—Praga—Trzyniec 1992, s. 52—53.
Zahradnik pisze: „[…] Strona czeska posługiwała się raczej racjami historyczno-prawnymi i gospodarczymi, natomiast polska etnograficznymi. Wybitny historyk czechosłowacki Ja-roslav Valenta w taki oto sposób prezentował ów konflikt: »Formalnie był to spór dwóch doktryn: etnograficznej i historyczno-prawnej. Na pierwszej opierała się akcja polska, na drugiej czechosłowacka. Oba państwa posługiwały się rozległą i wielostronną argumenta-cją […]. W działaniach czechosłowackich kładziono jednak coraz większy nacisk na dowo-dy stanowiące o ekonomicznym i strategiczno-komunikacyjnym znaczeniu spornego ob-szaru, o ścisłej zależności i niepodzielności północnomorawskiego okręgu przemysłowego oraz o jego absolutnej niezbędności dla całej czechosłowackiej gospodarki« […]”. Ibidem.
polską. Z kolei działacze czescy (m.in. Eduard Beneš) wysuwali zasadę historyczną, tłumacząc swoje roszczenia długoletnią przynależnością Śląska Cieszyńskiego do Korony św. Wacława65. W rzeczywistości poli-tycy czescy kierowali się nie tyle motywami historycznymi, ile gospodar-czymi — na terenach spornych istniał bowiem dobrze rozwinięty prze-mysł zarówno lekki, jak i ciężki: Karwińskie Zagłębie Węglowe, oraz jeden z największych w ówczesnej Europie Środkowej węzeł kolejowy w Boguminie.
W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku w Cieszynie ofi-cerowie polscy pod dowództwem kapitana Klemensa Matusiaka doko-nali zamachu wojskowego. Działanie to umożliwiło przejęcie władzy Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Urzędująca w Warszawie Rada Regencyjna oraz powstała w Krakowie Polska Komisja Likwida-cyjna zaakceptowały RNKC jako reprezentację władzy polskiej na Śląsku Cieszyńskim. Strona czeska podjęła podobne działania, w wyniku któ-rych powstał w Opawie Krajowy Komitet Narodowy dla Śląska (Zemský národni výbor pro Slezsko). Powstanie tych dwóch różnych ośrodków politycznych pretendujących do objęcia władzy na tym samym tere-nie narzucało kotere-nieczność porozumienia się66. W listopadzie 1918 roku zawarto porozumienie pomiędzy radą polską i czeską o tymczasowym podziale Śląska Cieszyńskiego według zasady etnograficznej. Po stro-nie polskiej znalazły się powiaty bielski i cieszyński oraz polskojęzyczne gminy powiatu frydeckiego (m.in. cały Cieszyn, Trzyniec wraz z hutą oraz Bogumin z węzłem kolejowym, tj. ok. 1,8 tys. km2 wraz z 300 tys.
mieszkańców, wśród których Polacy stanowili 73%, Niemcy — 22%, a Czesi — 5%). Natomiast stronie czeskiej przypadła czeska część powiatu frydeckiego, z wyjątkiem paru gmin polskich, oraz zachodnia część frysztackiego (500 km2 z 140 tys. mieszkańców, w tym 70% Cze-chów, 20% Polaków i 10% Niemców)67. Umowa miała charakter tym-czasowy, wymagała akceptacji rządów obu państw. Podział ziem odpo-wiadał władzom polskim, lecz nie został zaakceptowany przez polityków czeskich w Pradze ani przez reprezentującą interesy czeskie za granicą Czechosłowacką Radę Narodową w Genewie68.
W tym samym czasie Józef Piłsudski przejął z rąk Rady Regencyjnej tymczasowe zwierzchnictwo nad RP i jej armią. Osłabione siły zbrojne skierował do obrony najbardziej zagrożonych ziem polskich, tj. Lwowa, który odpierał wówczas atak Ukraińców. W ten sposób tereny Galicji, Spisza i Orawy w praktyce zostały pozbawione osłony ze strony wojska
65 J. W ie c how sk i: Spór o Zaolzie…, s. 11.
66 M.W. Wa n atow ic z: Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska…, s. 14—15.
67 J. W ie c how sk i: Spór o Zaolzie…, s. 15. Zob. Aneks 2, rys. 1, s. 216.
68 M.W. Wa n atow ic z: Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska…, s. 15.
29
2.5. Pod panowaniem austriackim (do 1920 roku)
polskiego. Politycy polscy pomimo krytykowania polityki rządu czeskiego nie chcieli zaognienia stosunków polsko-czechosłowackich, tym bardziej że militarna sytuacja Polski w tym czasie nie była najlepsza. Naczelnik pań-stwa polskiego w swoich działaniach dążył do porozumienia z sąsiadami, czego dowód stanowił list napisany do prezydenta Czechosłowacji Toma-sza Masaryka w grudniu 1918 roku. List zawierał deklarację woli nawią-zania normalnych stosunków dyplomatycznych z Pragą. Niestety, nie osią-gnięto spodziewanego rezultatu69. Roszczenia Czechosłowacji do Śląska Cieszyńskiego poparła Francja. Rząd czeski stał na stanowisku, iż kwestię sporów cieszyńskich powinna rozwiązać konferencja pokojowa, oczywiście na warunkach dogodnych dla strony czeskiej. Konflikt narastał pomimo zawartego porozumienia, a strona polska i czeska umacniały swoje zaple-cze zbrojne70.
W styczniu 1919 roku wojska czechosłowackie, wspomagane przez oddziały francuskie, uderzyły bez zapowiedzi na Bogumin, Karwinę i Jabłonków. Walki, w których szczególnie mocno stawiali opór górnicy karwińscy, zakończyły się zawieszeniem broni w lutym 1919 roku. Czesi zajęli Cieszyn, skąd Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego wycofała się najpierw do Bielska, a później do Krakowa. Do dwudniowej walki doszło pod Skoczowem, gdzie zginęło 150 osób. Rząd polski nie udzielił ziemiom cieszyńskim wojskowej pomocy, w tym czasie siły zbrojne zajęte były walką z Ukraińcami w Galicji Wschodniej. Spór o Śląsk Cieszyński miał zostać rozwiązany w Paryżu na konferencji pokojowej (18 stycznia 1919 roku), na której to stronę polską reprezentowali Ignacy Jan Pade-rewski i Roman Dmowski, czechosłowacką zaś — Karel Kramař i Eduard Beneš71. W lutym 1919 roku podpisano układ paryski (Dmowski — Beneš), który ustalał tymczasową linię rozgraniczenia pomiędzy wojskami czecho-słowackimi a polskimi.
W wyniku decyzji Rady Najwyższej premier RP Ignacy Paderewski w maju 1919 roku złożył wizytę prezydentowi Masarykowi. Ustalono wów-czas, że konflikt polsko-czechosłowacki zostanie rozstrzygnięty podczas obrad komisji mieszanej. Konferencja krakowska (21 lipca 1919 roku) nie spełniła oczekiwań kół belwederskich na polubowne rozwiązanie proble-mu spornych ziem72.
We wrześniu 1919 roku Rada Najwyższa Ententy podjęła decyzję o prze-prowadzeniu plebiscytu na całym obszarze Śląska Cieszyńskiego. Decyzja ta była zapewne dowodem klęski polityków Czechosłowacji, którzy suge-rowali (o czym już była mowa) podział omawianych ziem według zasady
69 H. Wa lc z a k: Józef Piłsudski i koła belwederskie…, s. 11.
70 Za: M.W. Wa n atow ic z: Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska…, s. 16.
71 Ibidem, s. 17.
72 H. Wa lc z a k: Józef Piłsudski i koła belwederskie…, s. 12.
historycznej. Jednak do plebiscytu nie doszło, a konflikt pomiędzy rywa-lizującymi państwami narastał73.