Specyfika roli uczonego jako eksperta

Niezwykle istotnym obszarem pozauczelnianej aktywności nauczycieli akademic­

kich staje się we współczesnym świeciepozauczelniana działalność o charakterze na­

ukowym. Najpełniej wpisuje się wniąszeroko rozumianarola uczonego jako eksperta (opiniotwórca, doradca, konsultant), który przy różnorodnych okazjach dzieli się z otoczeniem społecznym swoją wiedzą i doświadczeniem. Dla autorki niniejszego opracowania aspekt ten stanowił będzie naczelną płaszczyznę, na podstawie której podjęte zostaną próby skonstruowaniawspółczesnej definicji działalności nauczycieli akademickich na rzecz popularyzowania wiedzy.

Od najdawniejszych czasów rządzący gromadzili wokół siebie mędrców i uczo­

nych, a w obecnych czasach korzystanie z pomocy specjalistów z różnych dziedzin kultury stało się bardzo powszechne. H.G. Gadamer określa eksperta jako osobę zaj­

mującą miejscepomiędzy nowoczesnąkulturąnaukową i jej przejawami w społecznej praktyce życia; pomiędzynauką a społeczną praktyką polityczną1. Filozof ten uważa również,że w naszym życiu społeczno-politycznym ekspertzaczął odgrywać zastana­

wiająco dużąrolę, co może być ważnym symptomem wzrastającej niewiedzy decy­ dentów. Nakazuje się przy tym ekspertom, by formułowalirozstrzygnięciaostateczne i jednocześnie zgodne ze społecznymi oczekiwaniami. Prowadzić to może do konfliktu intelektualistów z decydentami. R.K. Mertonwylicza, że konfliktyte mogą się zdarzać na różnych płaszczyznach:

1 H.G.Gadamer,DziedzictwoEuropy,tłum. AndrzejPrzyłębski, Wyd. Spacja, Warszawa 1992, s. 83.

- konflikt sposobów myślenia (badania, które ze ściśle praktycznego punktu wi­

dzenia wydają się trywialne, mogą mieć niezwykle istotneimplikacje teoretycz­

ne), intelektualista może być z biegiem czasu zmuszony do przyjęcia nowych kryteriów istotności;

- wyniki badań mogąbyć wykorzystanedocelówsprzecznychzsystemem warto­

ścibadacza;

- decydenci wymagająod ekspertów decyzji, które są konieczne w danym mo­

mencie zewzględuna podejmowane działania, nie licząc się z wątpliwościami badacza;

110 Nauczyciele akademiccy a popularyzacja wiedzy

- ekspert jestpoza tym zmuszany często do pracy w dziedzinach, które nie leżą w sferze jego kompetencji, ponieważ ludzie podejmujący decyzję nie zawsze zdająsobie sprawę z istotnych różnic pomiędzy specjalnościami2.

2 R.K. Merton, Teoria socjologiczna istruktura społeczna, tłum. Ewa Morawska, JerzyWartestein- -Żulawski, PWN, Warszawa 1982, s. 282.

3 F. Znaniecki, Społeczna rola uczonego[w:] tenże,Społeczne role uczonych, Warszawa1984, PWN.

4 Tamże, s.316.

Od każdej jednostki, pełniącejjakąś funkcję społeczną, jej krąg oczekuje wiedzy niezbędnej do normalnegojej pełnienia. Spotykamywięc wiedzę specjalistyczną,po­

trzebnąposzczególnymjednostkom do pełnienia ich ról zawodowych, i wiedzę po-spólną,której potrzebują wszystkiedorosłeosoby jakoczłonkowiewspólnoty.

Pierwszyrodzaj wiedzybędziemy za F. Znanieckim3 nazywać wiedzą techniczną, gdyż jest ona podstawą do wykonywania funkcji zawodowych. Ma ona wyraźnie pragmatycznycharakter, a sprawdzianem jej wartości jest zastosowaniepraktyczne. To praktyczne zastosowanie wiedzy zachodzi w konkretnej sytuacji, która określona jest zgodnie zpewnymwyuczonymwzorem.

Wzór zawodowyobejmuje ustalenie celu oraz przeglądfaktów (warunków), które będą miały wpływ na osiągnięcie celu. Wśród osób zajętych działalnościąpraktyczną zapotrzebowanie na uczonego, jako nosiciela wiedzywyższej, nie powstaje tak długo, jak długo są one przekonane o tym, że każdy nowyproblemmożna rozwiązać poprzez dopasowanie godoogólnego wzoru.Problem pojawia się w momencie, kiedyujawnia się sytuacja, której nie można zdefiniować lub która nie pasuje do żadnego znanego wzoru. W takich warunkach nawet największe autorytety zawodowe nie radząsobie ze zdefiniowaniem tejnowej sytuacji i szukają wyjaśnieniau kogoś,kto dysponujelepszą wiedzą. Tak w społecznościach zrodziło się, według F. Znanieckiego,zapotrzebowanie na doradców, zdolnych udzielać porad czynnym wykonawcom ról zawodowych.

Pierwotnieistniałydwarodzaje doradców:kapłani doradca świecki. Kapłan uważa, że panuje nad siłami magicznymi oraz wpływa na potęgi religijne w interesie wspól­ noty ijej członków. Wyjaśnia istotę i pochodzenie niepojętych faktów,jakie przyda­

rzają się członkom grupy, interpretuje tajemnicze znaki bogów i przepowiada przy­

szłość. Doradca świecki to człowiek odznaczający się szczególnymi zaletami. Może byćnim senior,którywycofał się już zżyciapublicznego, ale dalej uchodzi za autory­

tet, możebyć to podróżnik, „który wielewidział”, może tobyćprzybysz z innego kra­

ju, który dla miejscowejludności nie stanowi konkurencji, możebyć to wreszcie czło­ wiek, którego status wyrasta ponad współzawodnictwo.

Po zdiagnozowaniu sytuacji problematycznej pozostaje „sporządzenie planu i wcielenie go w życie czyliurzeczywistnienie”4. Doradca nie zawsze sporządza plan dalszego działania. Częstojego rola kończysię na diagnozie.Jeżeli definiuje sytuację i sporządza plany dla techników jest, według F. Znanieckiego, technologiem przywód­ cą, jeślizaś ogranicza się tylkodostawiania diagnozy,jest technologiem rzeczoznawcą.

Technolog przywódca koordynuje działania jakiejś grupy. Uprawianiei stosowanie przez niego wiedzyma służyć ludziom czynu,którzy odczuwają jej potrzebę w swoich rolach zawodowych. Technologprzywódca jest zarazem przywódcą społecznym, ale jegosukces lub porażka są wiązane głównie z wiedzą, jaką posiada, a nie zjego zdol­

nościami przywódczymi.

VI. Równoległa działalnośćnaukowa i dydaktyczna nauczycieli akademickich 111

W przypadku technologa rzeczoznawcy sytuacja jest niecoprostsza. Niebierze on udziałuw przedsięwzięciu technicznym ani jako przywódca, ani jako uczestnik.Nie ponosi odpowiedzialnościzato, jakie działaniazostanąpodjęte. Do technologa rzeczo­ znawcynależy obliczanie, poszukiwanie korelacji, eksperymentowanie i wynajdywa­ niealternatywnych wzorów czynności,którepomogąrozwiązaćpowstałątrudność.

Jeszcze jedną odmienną grupę stanowią niezależni wynalazcy. Według F. Znaniec­

kiego, jest rzeczą uderzającą, że grupa ta nie znalazła na stałe uznania społecznego w żadnymkręgu, poza kręgiem samychwynalazców, aż do drugiej połowy XIXwieku.

Pomimotego że wynalazkiodpowiadają nazapotrzebowanie społeczne, często w społe­ czeństwach konserwatywnych uważanesązaniebezpiecznedlaistniejącego porządku.

Czynnym przywódcom społecznym, jak twierdzi F. Znaniecki, brakujeczasu, chęci i zdolności, zwłaszcza w bardziej złożonych społeczeństwach, na teoretyzowanie na temat ładu kulturowego. Funkcję tę powierza się komuś uznanemu za mądrzejszego.

Powstaje więc kolejny rodzajrolispołecznej, którą można określić mianem „mędrca”5. Swój status mędrzec zawdzięczawystępowaniupojednej ze stron konfliktu iwykazy­ waniu słuszności poglądów strony, w imieniu którejwystępuje. Do wypełnieniaswojej funkcji mędrzec potrzebujeencyklopedycznej wiedzy o całokształcieprzeszłej i obec­ nej kultury swojego społeczeństwa oraz takiej samej wiedzy o historii innych społe­ czeństw. Mędrzec musiposiadać wszelką wiedzę potrzebną do atakowania lub obrony za pomocą rozumowania bądź odwoływania się do faktów. Metoda ta, jak twierdzi F. Znaniecki,

5 Tamże, s.352.

6Tamże, s. 355.

7 J. Goćkowski, Ethos naukii roleuczonych, Wyd. iDrukarniaSecesja, Kraków 1996, s. 106.

wymagacałkowitego podporządkowania problemówprawdy i błędu,problemom dobra i zła. Jego myśleniem kierujądwa podstawowe założenia: to, codobre,z pewnością opiera sięna prawdzie;

to, cozłe,zpewnością jestoparte na błędzie. „Dobro” zaś dla mędrca, któregorolajestnieod­

łączna od grupytoczącej walkę,to wszystko, czego chce jego grupa; „złem” jest zaśto, czego chce inna grupaw przeciwieństwie do jego własnej6.

Zadanie mędrca komplikują jednak mędrcy drugiej strony. W grupiemędrców wy­ różnić można ponadto nowatorówi konserwatystów.

W przeszłości, jakpiszeF. Znaniecki,podejmowano wysiłki w celu oddzielenia roli technologa,który bada sposób urzeczywistnienia przyjętego bezdyskusji celu, od roli mędrca, który wartościuje i hierarchizujecele. Jakwidać w takskonstruowanym pod­

sumowaniu, rolamędrca wyrasta ponad inne i jest niezbędna zarówno technologom, jakiprzywódcom.

J. Goćkowski, wyróżniając typy orientacji współczesnych uczonych, wymienia

„klerków” i „ekspertów” jako dwie odmienne kategorie uczonych, hołdujących „za­

sadniczo odmiennym kompleksom wzorów wartości i norm postępowania - dotyczą­ cych pracy naukowej jako zinstytucjonalizowanego i profesjonalnego tworzenia i na­

uczaniawiedzy, którapozawala ludziom zaspokajać ich rozmaite „potrzeby integra- tywne” i „wymogi instrumentalne””7. W tej perspektywie ekspert jest orędownikiem tworzenia wiedzy, którą „można/powinno się uzasadniać służebnością nauki wobec

112 Nauczyciele akademiccy a popularyzacjawiedzy

wartości pozanaukowych - wartości podstawowychdlaprawidłowego funkcjonowania systemu społecznego jakocywilizacji w rozwoju”8.

8 Tamże, s.107.

’ J. Goćkowski, Uniwersyteti tradycja w nauce, Wyd. iDrukarnia Secesja, Kraków 1999,s.74.

10 J.Szczepański, Uczony i społeczeństwo [w:] Etykazawodowa ludzi nauki, red.J. Goćkowski, K.Pigoń, Wrocław-Warszawa-Kraków,Zakład Narodowy im.Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław1991, s.237.

11 J.Goćkowski, Autorytety świata uczonych,PIW,Warszawa1984, s.21.

Eksperttworzy teorie naukowe jako prologdotworzenia rozwiązańw życiujedno­ steki społeczności. J. Goćkowski uważa dalej, że obecna sytuacja sprzyja kształtowa­

niu się uczonych łączących cechy obu modeli. Służą temu badania zlecone (sponso­

ring). Środowiska uczonych akademickich winny jednak ciągle uświadamiać zlecają­ cym ekspertyzy, że ważne jest również subsydiowanie badań naukowych, które obrazują rzeczywistość, jak również, że informowanie uczonych o problemach w sfe­

rach praktycznych pozwoli na łączenie badań naukowych z doskonaleniemsposobów i środkówrozwiązywania problemów praktycznych. Należy budować również systemy transmisjiwiedzy - od obrazowaniaw formie teorii imodelido projektowaniadziałań operacyjnych. Według J. Goćkowskiego tym winni się zajmować „decydenci i tech­

nologowie zesfery praktyki typu inżynierskiego”9. Wybory takich a nie innych tema­

tówbadań naukowych, nauczania, ekspertyz i wypowiedzi w roli intelektualisty skła­ dają sięnapostawęobywatelskąuczonego.

J. Szczepański pisze, że„ekspert to polityk niepodejmujący decyzji, aleprzygoto­

wujący materiały umożliwiające podjęcie decyzji albo też przygotowujący wytyczne działania dla decydentów”10 11. Ekspertów spotykamy we wszystkich dziedzinach życia publicznego, w rozlicznych radach i komisjach doradczych. Wnoszą swoje doświad­

czenie iwiedzę przypodejmowaniu decyzji, często jednak są osobami uprawomocnia­

jącyminawetmałotrafne decyzje władzy.

F.Znaniecki pisze,żeżąda sięod uczonych takszybkichrezultatów, żeprzeprowa­

dzenie wnikliwychbadańna takie zlecenie jest wręcz niemożliwe. Pojawiasięrównież itakieniebezpieczeństwo, żewobrębie problemów dotyczącychzjawiskspołecznych częśćdecydentów uważasięzabardziejdoświadczonychniż uczeni, przez co nie sięga się do opinii ekspertów, a pojawiające się trudności rozwiązywane są w sposób intu­

icyjny, oparty na potocznym doświadczeniu.

W działalności eksperckiej uczony znajduje się w specyficznej roli. Zajmuje miej­ sce, jaktwierdzi H.G. Gadamer,pomiędzy nowoczesnąkulturąnaukową a jej przeja­

wami wspołecznej praktyce politycznej. Najtrudniejszymi kwestiami, jakie stoją przed uczonym ekspertem, który chce działać na rzecz swojego kraju, jest więc wierność etosowi nauki z jednej strony, a wierność swojemu narodowi z drugiej. Często taka sytuacja nosi znamiona konfliktu, podczas którego uczony winien zachować obiekty­

wizm isuwerennośćmyślenia,połączone z umiejętnością negocjowania zdecydentami.

Szczególnie ważne w grupie uczonychsą autorytety. Od nich bowiem w znacznej mierze zależy, według J. Goćkowskiego, kształtowanie się charakteru osobowości społecznej i kulturalnej uczonych. Jeśli zachodzi jakieś wynaturzenie w charakterze autorytetu naukowego, „wówczas nadchodzi kres elit naukowych, kres mistrzapracy naukowej, kres tradycji naukowej”11. A od tego, najakich zasadach kreuje się autory­

VI. Równoległa działalnośćnaukowa i dydaktyczna nauczycieli akademickich 113

tety,zależeć będzie status i funkcja nauki wspołeczeństwie. Uczonemu zapewnia auto­ rytetmetoda iuczciwość,kierowanie sięprawdą w każdym wypadku.

Istnieją różne rodzaje autorytetów, ale jest kilka cech, które można uznać za wspól­

nedlanichwszystkich.

Autorytet spełnia zawsze i wszędzie, choć w rozmaity sposób, funkcjeośrodka miarodajności, który ludziom jest nieodzowny dozaspokojenia potrzeby ładu. Autorytety spełniajądla ludzi, właśnieze względu na ich społeczną istotę, ważną gwarancję istnienia w ich życiu jedności, trwałości, pewności, atakże wyrażająich dążeniado doskonałości12.

12 Tamże, s. 38.

13 Tamże, s. 108.

14Por.:E.Wnuk-Lipińska, Innowacyjność akonserwatyzm,Wyd. CBPN i SW UW, Warszawa 1996, s. 45-46.

Autorytety w świecie uczonych kreują sami uczeni w toku krytyki naukowej, ce­ chującej się jawnością, rzetelnościąi uczciwością.

Autorytetymogąbardzowiele. Ciąglespotykają się z licznymi dowodami uznania, z potwierdzeniem, że są arystokracją w świecie uczonych. Jako eksperci zajmują się sprawami wielkiej wagi. Sąnajczęstszymi autorami publikowanych prac naukowych, i prelegentami konferencji naukowych. Są członkami rozlicznych komisji i komitetów, stają się„idolami” środkówmasowegoprzekazuwpopularyzacjinauki.

Pewien rodzaj biografii zawodowej można nazwać karierą, którą będzie szybsze, w porównaniu z innymi, wspinanie się po szczeblach drabiny statusów. Mówiąc o karierach ludzi nauki, wyróżnić można, za J. Goćkowskim, kilkaich rodzajów, które są społecznie ważne i znaczące. Są to:

- kariera uczonego jakotwórcywiedzy iwychowawcy twórcówwiedzy, - jako eksperta naukowego,

- jako menedżerazinstytucjonalizowanych form pracy naukowej, - jako politykazajmującegosię urządzaniem życia naukowego,

- jakotrybunawystępującegonarzeczpotrzeb i dążeńswoich kolegów cechowych13.

Tylko pierwszy rodzaj kariery uczonego odnosi się do wymiaru czystonaukowego.

Innewplątane są wdziałalność uczonego o charakterze masowym, biurokratycznym czy polityczno-ekonomicznym. Wskaźnikami pozytywnej kariery naukowej jest status in­

stytucjonalnyuczonego, jego autorytet i prestiżw obrębiespołeczności jego dyscypliny naukowejoraz charakter funkcji, jakie spełnia dzięki swej działalności zawodowej.

Zwolennicy szerokiego pełnienia przez uczonych funkcji eksperckich twierdzą, że wypowiadanie się uczonychw ważnych kwestiachspołecznych i państwowych jest ich obywatelskim obowiązkiem, przeciwnicyjednak wskazują, że działalność tego typu prowadzi dowejściapolityki w muryuczelni, zmieniając dyskurs akademicki w spory zwalczających się zwolenników różnychopcji politycznych14. Należy jednakpodkre­

ślić, że działalność tego rodzaju jest najczęściej zarezerwowana dla osób o uznanej pozycji naukowej.

114 Nauczyciele akademiccy apopularyzacjawiedzy