Kilka refleksji dlaczego i jak Waldenburg stał się Wałbrzychem
W
pierwszych dniach maja 1945 r. na wschodnich obszarach Niemiec jesz-cze trwały wojenne zmagania – 2 maja skapitulował Berlin1. Fanatycznie broniony i zniszczony Wrocław poddał się 6 maja 1945 r.2 W godzinach rannych i przedpołudniowych 8 maja 1945 r. główną drogą z kierunku Świebodzic do Wałbrzycha przemieszczał się w szybkim tempie zmotoryzowany oddział Armii Czer-wonej. Za pojazdami pancernymi, skromną ilością czołgów i artylerii, jechały częścio-wo wypełnione żołnierzami samochody, pozostali zaś, ci, których trudno było zakwa-lifikować do zorganizowanej wojskowej kawalerii, podążali na koniach. Ta kawalkada wojskowa składająca się w dużej liczbie z żołnierzy o azjatyckich czy tatarskich rysach podążała główną arterią – dzisiejszą ul. Wrocławską i Armii Krajowej. W okolicach placu Grunwaldzkiego, głównego węzła komunikacyjnego, ta kawalkada podzieliła się i pomaszerowała w kierunku Sobięcina, Podgórza, Białego Kamienia oraz na Gaj, Gli-nik i dalej górskimi arteriami na południe. W mieście i pobliskim rejonie żadne nie-mieckie formacje w sposób zorganizowany nie atakowały żołnierzy Armii Czerwonej.Znany jest jedynie epizodyczny przypadek ostrzeliwania z broni maszynowej jadących
1 Stolicę III Rzeszy zdobyli żołnierze Armii Czerwonej (oficjalna nazwa) Związku Radzieckiego, ale z udziałem kilku jednostek 1 Armii Wojska Polskiego. W dniu 2 maja 1945 r. grupy polskich żołnierzy z 1 Dywizji Piechoty, 1 Samodzielnej Brygady Moździerzy i innych oddziałów zawieszali polskie flagi m.in. na stacji Tiergarten, kolumnie Siegessäle. Na Bramie Brandenburskiej powiewały czerwone flagi Związku Radzieckiego i biało-czerwone państwa polskiego. Znamy też nazwiska żołnierzy tych spontanicznych akcji: byli to m.in. ppor. Mikołaj Troicki, plut.
Kazimierz Otap, kpr. Antoni Jabłoński.
2 Zob. P. Peikert, Kronika dni oblężenia (Wrocław 22.01–6.05. 1945 r), wstęp i kom. K. Jońca, A. Konieczny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964.
drogą pancernych wozów tuż koło Glinika. Rosjanie szybko jednak rozprawili się z napastnikami. Już następnego dnia, tj. 9 maja 1945 r. Rosjanie weszli do Pragi i byli tam publicznie witani jako wyzwoliciele...
W tym samym czasie, a dokładnie wieczorem 8 maja 1945 r. w Berlinie w dziel-nicy Karlshorst spotkali się wojskowi przedstawiciele trzech czołowych aliantów oraz delegacja wojsk francuskich w celu przyjęcia bezwarunkowej kapitulacji od przedsta-wicieli poszczególnych rodzajów sił zbrojnych Niemiec. Ceremonia ta zakończyła się nieco po północy czasu środkowoeuropejskiego. W Moskwie i Waszyngtonie był to już inny czas wynikający z przesunięć strefowych. Z tego też powodu w wielu stoli-cach alianckich w różnym czasie ogłaszano tę historyczną wiadomość, której towarzy-szyła powszechna radość społeczeństwa oraz żołnierzy. Dla milionów ludzi, mieszkań-ców Europy dzień 8/9 maja stał się niezwykłym symbolem – zakończenia tragicznej w skutkach wojny, końcem wieloletniego czasu śmierci, tragedii rodzinnych, pogar-dy ludzi i narodów. Radość była powszechna. Ale dla obywateli niemieckich był to czas szoku, ekstremalnego stresu – nie dziwi zatem, że w wielu miastach i mniejszych miejscowościach dochodziło do masowych samobójstw3. Koniec wojny był dla Niem-ców, poza ich osobistymi tragediami w postaci śmierci lub nieznanego losu najbliż-szych (mężów i synów), także przygnębiającą rzeczywistością: nie ma już niemieckiego rządu i państwa. Ta świadomość powoli docierała do niemieckich mieszkańców Wał-brzycha wraz z informacją o konieczności opuszczenia rodzinnych stron (Heimat) na wyznaczone obszary za Odrą i Nysą Łużycką. Operacja wysiedlania ludności niemiec-kiej rozpoczęła się wiosną 1946 r.4 , ale decyzję o tym podjęto znacznie wcześniej – w Jałcie i Poczdamie.
W mieście Waldenburg już 8 maja 1945 r. wyspecjalizowane grupy żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej pojawiły się we wszystkich najważniejszych zakładach przemysłowych, zwłaszcza w kopalniach i koksowniach. W kwartale ulic Browarna, Lubelska wraz z gmachem dzisiejszej Komendy Miejskiej Policji Rosjanie urządzili
3 W Wałbrzychu w maju 1945 r. łącznie 161 mieszkańców tego miasta popełniło samobójstwo. Dominował zwyczaj rodzinnych, a nawet grupowych aktów desperacji. Starsze małżeństwa wspólnie wieszały się w swoich mieszkaniach, często zadawali sobie śmierć z użyciem domowego gazu. Znane były przypadki, gdy mąż i ojciec najpierw zastrzelił dzieci i żonę, a potem ostatnim strzałem z pistoletu w głowę pozbawiał się życia. Ta fala samobójstw zmniejszyła się w lipcu 1945 r. Następujące później samobójcze czyny były już raczej jednostkowymi przypadkami, zwłaszcza ludzi starszych. Zob. R. Bełdzikowski, Niemcy w Wałbrzychu w latach 1945–2005, [w:] Wałbrzyskie szkice, Wałbrzych 2012.
4 Podjętą przez czołowych aliantów w Jałcie i Poczdamie decyzję wykonywali w Wałbrzychu lokalni urzędnicy, aktywiści wszystkich partii i milicjanci. Nie dziwi zatem, że wysiedlani mieszkańcy niemieccy obwiniali przede wszystkim Polaków jako sprawców tego tragicznego wydarzenia w ich życiu. Podobnie polscy mieszkańcy Lwowa, Borysławia i Drohobycza zmuszeni do opuszczenia własnych domów, gospodarstw i kościołów, przywiezieni w transportach do Wałbrzycha obwiniali za to traumatyczne wydarzenie wykonawców, tj. Rosjan, ale także Ukraińców i Litwinów. Dla pierwszego pokolenia wysiedleńców (Niemców i Polaków) konieczność opuszczenia rodzinnych stron i własnego domu była wydarzeniem szokującym, wielką krzywdą indywidualną i zbiorową. Powodowało to masowe apatie, gloryfikację rodzinnych stron i podatność na uleganie nierealistycznym wizjom politycznego odwrócenia tych geopolitycznych decyzji. Przez wiele lat po wojnie repatrianci z Kresów przechowywali drewniane kufry i walizki, nierzadko wypełnione odzieżą i najpotrzebniejszymi narzędziami, gotowi do powrotu. Takiej możliwości zazwyczaj oczekiwano wraz z „z najbliższą wiosną”. Jednocześnie wśród wielu ludzi przez długie lata (nawet 20–25 lat po wojnie) utrzymywało się przekonanie, że ich pobyt tutaj jest tymczasowy „bo Niemcy jeszcze wrócą”. Spodziewano się, że taka sytuacja nastąpi w najbliższym okresie. Tego typu przeświadczenia oraz niepewne usytuowanie własnego losu w nowym otoczeniu społecznym i politycznym sprzyjało rozwojowi kryminalnego zjawiska określanego mianem szabru. Polegało ono na okradaniu tych terenów z rzeczy wartościowych, użytecznie przydatnych, które w pierwszych powojennych latach wywożono stąd nielegalnie, półlegalnie i za przyzwoleniem urzędów na tereny tzw. centralnej Polski. Dla władz administracyjnych Wałbrzycha i milicji ogromnym problemem był powojenny bandytyzm, napady rabunkowe i morderstwa. Miasto i pobliskie miasteczka oraz wsie były obszarem zasobnym w dobra materialne, wyroby przemysłowe i porcelanowe, środki techniczne, maszyny rolnicze, meble, odzież itd. Zob. R. Bełdzikowski, Niemcy w Wałbrzychu..., op. cit.
Eugeniusz Szewczyk – pierwszy prezydent Wałbrzycha 57
Komendę Wojenną i siedziby różnych wojskowych służb oraz instytucji. Przez pewien czas dzisiejsza ul. Lotników była arterią komunikacyjną w dyspozycji władz wojsko-wych Armii Czerwonej. Większość budynków mieszkalnych przy ul. Zakopiańskiej i Wyspiańskiego zajęli Rosjanie jako kwatery dla kadry oficerskiej. Wkrótce do Wał-brzycha przybył generał pułkownik Paweł Batow, dwukrotnie wyróżniony tytułem Bohatera Związku Radzieckiego (1943, 1945) za sukcesy wojenne jako dowódca 65.
Armii na szlaku walk od Stalingradu do Berlina. Z zachowanych dokumentów wiemy, że władczo panował nad stacjonującymi w mieście do lata 1948 r. jednostkami woj-skowymi o różnej specjalności w liczbie około 15 000 żołnierzy5. Oprócz nich mia-sto zamieszkiwało spore środowisko osób cywilnych, których obecność i aktywność w Wałbrzychu dostrzegli polscy urzędnicy miejscy i funkcyjni pracownicy Dolnoślą-skiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego.
Okupacyjne struktury wojskowe Związku Radzieckiego w Wałbrzychu od pierw-szych dni realizowały nową politykę wobec społeczeństwa niemieckiego. Polegała ona, niewiele uogólniając, na kształtowaniu dobrych, nierzadko przyjaznych relacji ze śro-dowiskiem niemieckim, zwłaszcza z tymi, którzy są skłonni kreować wspólne wizje przyszłości. Komenda Wojenna Armii Czerwonej w Wałbrzychu nie podejmowała wobec niemieckich mieszkańców, struktur administracyjnych, zarządów kopalń, hut oraz przedsiębiorstw żadnych restrykcyjnych czy też agresywnych decyzji. Niemiecki urząd miasta Waldenburg nadal wykonywał czynności administracyjne (akceptowa-ne przez Rosjan). Rozpoczęto formowanie nowej policji z lokalnych członków i sym-patyków KPD, których niewielu tu pozostało po hitlerowskim terrorze wobec tego środowiska. W przedwojennym Wałbrzychu większym poparciem cieszyła się partia SPD (socjaliści). Do maja 1945 r. znacznie więcej członków i lokalnych aktywistów tej partii przeżyło 12-letni okres panowania III Rzeszy. Rosjanie z nimi rozmawia-li, tolerowarozmawia-li, ale dyrektywa ustanawiająca nową politykę postępowania z ludnością niemiecką nakazywała współpracę z członkami KPD. Wojskowi komendanci, któ-rzy zainstalowali się ze swoim aparatem decyzyjnym w prawie 300 miejscowościach na Dolnym Śląsku wiedzieli, że mają akceptować polską władzę administracyjną6. Na
5 Gen. Paweł Batow ur. 1.06. 1897 r. w guberni jarosławskiej. Doświadczenie wojskowe nabywał w armii carskiej w stopniu kaprala, walczył w I wojnie światowej. W sierpnia 1919 r. wstępuje do Armii Czerwonej. W latach 1936–1939 walczy w Hiszpanii. Pod Stalingradem i Kurskiem sprawnie dowodzi 65. Armią i zdobywa uznanie jako dowódca. Z tą samą armią zdobywa Szczecin, forsuje Odrę i walczy pod Berlinem. W Wałbrzychu pojawił się w stopniu generała pułkownika w 1945 r. jako dowódca niewielkiego zgrupowania wojsk Związku Radzieckiego.
Latem 1948 r. wraz z 15 000 zgrupowaniem wojskowym opuszcza Wałbrzych i pojawia się w sztabie marszałka K. Rokosowskiego w Legnicy. W latach 1962–1965 był Szefem Sztabu Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego. Na tym stanowisku zakończył czynna służbę wojskową. Zmarł w Moskwie 19.04.1985 r. Zob. B. Potyrała, W. Szuflik, Who is who? Trzygwiazdkowi generałowie i admirałowie radzieckich sił zbrojnych, Częstochowa 2001.
6 Stalin w Decyzji Państwowego Komitetu Obrony Związku Radzieckiego z 20 lutego 1945 r. wysłanej do dowódców zgrupowań frontowych określił, że przyszła granica zachodnia państwa polskiego będzie przebiegać na linii Odry i Nysy Łużyckiej. Taką propozycję przedstawił w Jałcie (4–11 luty 1945 r.) Związek Radziecki w rozmowach tzw.
Wielkiej Trójki, czyli USA, Wielka Brytania, Związek Radziecki i została ona zaakceptowana przez USA (prezydenta Roosevelta). Churchill zgadzając się na wschodnią granice Polski (linia Curzona) nie był zwolennikiem przekazania powojennej Polsce całego przemysłowego Górnego Śląska, proponował też Nysę Kłodzką jako zachodnią granicę Polski.
Faktycznie ostateczny kształt powojennych granic w Europie i strefy własnych wpływów politycznych (także w Azji) ustalili między sobą przywódcy USA i Związku Radzieckiego (zob. F.J. Harbutt, Jałta 1945, Bellona 2012). Decyzje te podjęte w Jałcie i Poczdamie wraz z kilkoma późniejszymi układami i porozumieniami zawartymi przez przywódców obu globalnych mocarstw w XX i XXI w. przesądziły o losach wielu państw i powinny być dla współczesnych polskich środowisk partyjnych i politycznych przedmiotem intelektualnej i historycznej refleksji służącej wzmacnianiu procesów rozwoju cywilizacyjnego Polski oraz naszego bezpieczeństwo zewnętrznego bez angażowania nas w konflikty, wojny oraz zabiegania o stacjonowanie na naszym terytorium obcych wojsk (sojuszniczych). Zob. S. Koper, Polskie piekiełko. Obrazy z życia elit emigracyjnych 1939–1945, Warszawa 2012; W. Kieżun, Drogi i bezdroża polskich przemian,
południowych obszarach Dolnego Śląska (Wałbrzych – Kłodzko) wojskowe władze Armii Czerwonej w pierwszych dniach po ogłoszeniu kapitulacji Niemiec nieoczeki-wanie stanęły przed politycznym problemem wywołanym aktywnością przedstawicie-li Czechosłowacji przybywających do radzieckich komendantów wojennych z propo-zycją przejęcia władzy administracyjnej (w obszarze Kłodzko – Wałbrzych). Sytuacja była na tyle poważna, że terenowi rosyjscy komendanci musieli otrzymać z dowódz-twa 1 Frontu Ukraińskiego wskazówki jak mają postępować z natarczywymi przedsta-wicielami administracji czeskiej7.
Dopiero 24 maja 1945 r. do niemieckiego miasta Waldenburg przybyli dwaj Peł-nomocnicy Rządu RP w celu przyjęcia władzy administracyjnej – Eugeniusz Szewczyk w mieście, a Mieczysław Pyszyński w powiecie8. Przyjechali tu samochodem ciężaro-wym i ciągnikiem z przyczepą z 22-osobową grupą pierwszych polskich kandydatów na urzędników i milicjantów, w większości ludzi odważnych, ale słabo przygotowa-nych do tych profesji. Obaj pełnomocnicy zgodnie z obowiązującą procedurą zgłosili się w miejscowej Komendzie Wojskowej Armii Czerwonej przy ul. Lubelskiej. Tu ze-tknęli się z twardą rzeczywistością – wstrzymano się z udzieleniem im pozwolenia na realizację ich pełnomocnictw.
Eugeniusz Szewczyk, jako doświadczony urzędnik administracji terenowej, w tej trudnej sytuacji wykazał się niezwykłą inicjatywą. Natychmiast podjął interwencję u swojego zwierzchnika, rezydującego wówczas w Legnicy Stanisława Piaskowskiego, Pełnomocnika Rządu na Okręg Dolnego Śląska, a późniejszego pierwszego wojewody województwa wrocławskiego. Panowie znali się m.in. z trzytygodniowego wspólnego pobytu w Trzebnicy (kwiecień/maj 1945 r.), gdzie kompletowano grupy personalne przyszłej polskiej władzy administracyjnej na obszarze Dolnego Śląska. Przedłużają-ce się walki o Wrocław utrudniały realizację tego zadania zwłaszcza w południowych powiatach Dolnego Śląska. Dopiero 12 maja 1945 r. Szewczyk otrzymał nomina-cję na Pełnomocnika Rządu RP na obwód nr 27, czyli miasto Waldenburg. Obu pa-nów łączyła także wspólnota interesów partyjnych – Eugeniusz Szewczyk od 20 wrze-śnia 1944 r. był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej9, a Stanisław Piaskowski już w czasach II Rzeczpospolitej był aktywnym działaczem krajowym PPS.
Warszawa 2011; G.W. Kołodko, Droga do teraz, Warszawa 2014; W. Skrzypczak, M. Majewski, P. Reszka, Moja wojna, Poznań 2010.
7 Takim doprecyzowaniem jak mają postępować komendanci wojenni na Dolnym Śląsku wobec zgłaszających się do nich pełnomocników rządu RP był rozkaz dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego nr 275 z 27 maja 1945 r., który usprawniał i przyśpieszał wykonanie Decyzji Państwowego Komitetu Obrony ZR z 20 lutego 1945 r. Od 27 maja 1945 r. wszyscy komendanci wojenni na obszarze Dolnego Śląska pełnomocnikom rządu RP przekazywali władzę administracyjną w miastach i powiatach. Eugeniusz Szewczyk był zmuszony interweniować u S. Piaskowskiego pełnomocnika rządu RP na Dolny Śląsk, gdyż nie otrzymał od mjra Pachomowa komendanta Komendy Wojennej w Wałbrzychu akceptacji na rozpoczęcie pełnienia swoich obowiązków w mieście. To zdarzenie miało wpływ na pojawienie się wspomnianego rozkazu.
8 Dzień przyjazdu do Wałbrzycha grupy Pełnomocnika Rządu RP to 24 maja 1945 r. – tak podaje E. Szewczyk w swoim pierwszym sprawozdaniu z terenu Obwodu nr 27, czyli Wałbrzycha, które 4 czerwca 1945 r. wysłał S. Piaskowskiemu Pełnomocnikowi Rządu RP na Okręg Dolnego Śląska. Zob: Pierwsze sprawozdanie ogólno-sytuacyjne z terenu obwodu nr 27, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, oddział w Kamieńcu Zabkowickim (dalej: AP KZ), sygn. 1/124 k.
12. Natomiast Pełnomocnik M. Pyszyński (powiat wałbrzyski) w pierwszej informacji do S. Piaskowskiego z dnia 9 czerwca 1945 r. pisze: „Do obwodu nr 26 w Wałbrzychu przybyłem wraz z grupą operacyjną 23.V. br. o godzinie 20.
Komendant Wojskowy mjr Pachomow odmówił mi przekazania powiatu wraz z jego zakładami i urządzeniami…”, Sprawy organizacyjne Pełnomocnika Rządu na Obwód nr 26, AP KZ, sygn. 8, k. 8. Natomiast w jedynej znanej mi publikacji uczestnika tej grupy przybyłej wówczas do Wałbrzycha autor wskazuje dzień 22 maja 1945 r. Zob:
J. Baraniak, W służbie MO, [w:] Trudne dni. Dolny Śląsk 1945 we wspomnieniach pionierów, t. III, Wrocław 1960.
9 Życiorys E. Szewczyka, Akta Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: KW PZPR), Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej: AP O), sygn. 1141/9385, k. 95.
Eugeniusz Szewczyk – pierwszy prezydent Wałbrzycha 59
Interwencja Szewczyka, a także zapewne innych powiatowych pełnomocników z obszarów południowych, sprawiła iż ukazał się rozkaz nr 275 dowódcy 1 Fron-tu Ukraińskiego, nakazujący terenowym komendantom wojennym przekazywa-nie władzy administracyjnej uprawnionym pełnomocnikom państwa polskiego.
W takich okolicznościach kronikarz urzędu miejskiego Wałbrzycha zapisał w pate-tycznym tonie:
W dniu 28 maja 1945 r. o godz. 10-tej Pełnomocnicy Rządu RP na miasto wydzielone Wał-brzych Ob. Eugeniusz Szewczyk i na powiat WałWał-brzych Ob. Mieczysław Paszkowski objęli wła-dzę państwową, przyjmując ją z rąk Komendy Wojennej Armii Czerwonej w osobach: Komen-danta Majora Pachomowa i jego zastępcy Majora Kaletina. Była to podniosła uroczystość, gdyż w dniu tym został przyjęty pod zarząd polski jeszcze jeden ośrodek piastowski wydarty nam przed setkami lat przez zaborczość germańską10.
Tego samego dnia w Śródmieściu oraz innych dzielnicach miasta umieszczono w formie plakatów obwieszczenie polskiej władzy w języku polskim i niemieckim, które zawierało Zarządzenie nr 1 Pełnomocnika Rządu RP na miasto Wałbrzych:
W związku z objęciem administracji państwowej na terenie miasta Wałbrzycha (Waldenburg), któ-re stanowi integralną część Państwa Polskiego zarządzam co następuje:
1. Urzędowa nazwa historyczna miasta brzmi: Wałbrzych.
2. Językiem urzędowym jest język polski. Obok tekstu polskiego dopuszczalne jest używanie tekstu niemieckiego. Sporządzanie obwieszczeń i innych druków o charakterze ogólnym wy-łącznie w języku niemieckim jest niedopuszczalne.
3. Obiegową walutą jest pieniądz polski, a nadto jako walutą pomocniczą – pieniądz rosyjski i niemiecki po kursie: 1 złoty polski = 1 Rubel rosyjski = 2 Marki niemieckie.
4. Oficjalnymi sztandarami państwowymi są chorągwie, polskie, które mogą być używane wy-łącznie przez władze i społeczeństwo polskie.
5. Obywatele polscy oraz innych państw sprzymierzonych mogą nosić opaski lub inne oznaki o barwach narodowych własnego państwa.
6. Ludność niemiecka nie ma prawa nosić żadnych oznak narodowych.
7. Wzbronione jest podszywanie się pod inną narodowość w drodze noszenia oznak o barwach danego państwa.
8. Niestosowanie się do powyższego będzie karane z całą surowością prawa.
9. Zarządzenie to wchodzi natychmiast po ogłoszeniu.
10. Zarządzenie niniejsze nie dotyczy organów Armii Czerwonej jako armii zwycięskiej i so-juszniczej.
Wałbrzych, dnia 28 maja 1945 r.11
Zarządzenie to było podpisane: Pełnomocnik Rządu Rzeczypospolitej Polskiej (-) Eugeniusz Szewczyk.
Wydarzenie to odbyło się w Sali Witrażowej niemieckiego ratusza miasta Wal-denburg 28 maja 1945 r. Wywołało zasadnicze i przełomowe zmiany w dziejach tego miasta, i to zarówno w aspekcie politycznym, narodowościowym (wymiana ludności),
10 Kronika miasta Wałbrzycha, Muzeum Porcelany w Wałbrzychu, Dział Historii Miasta i Regionu.
11 Ibidem.
gospodarczym, jak i kulturowym. Ponieważ w Wałbrzychu, jak i w pobliskich miej-scowościach rozlokowano wiele jednostek wojskowych Armii Czerwonej dążono do stworzenia dobrych wzajemnych kontaktów. Rosjanie dodatkowo rozwijali sieć kon-taktów ze środowiskiem społeczności niemieckiej. Ten proces pozyskiwania sympaty-ków był systematycznym działaniem prowadzonym skrycie, bez rozgłosu publiczne-go. W polskich zasobach archiwalnych znajdują się pojedyncze przykłady wskazujące m.in. na ochronę wskazanych osób czy też rodzin niemieckich przed wysiedleniem lub odebraniem im mieszkania, gospodarstwa, warsztatów rzemieślniczych. Rosjanie wyłączali spod kontroli i decyzji miejscowych władz polskich całe zakłady pracy z nie-mieckimi pracownikami np. palmiarnia w Lubiechowie, drukarnia w Wałbrzychu.
Z każdym miesiącem przybywali do miasta i okolic polscy osadnicy z różnych ob-szarów powojennego terytorium państwa polskiego. Od sierpnia do września 1945 r.
z coraz większą intensywnością docierały do Wałbrzycha transporty z repatriantami z Kresów, a nawet syberyjskich i kazachstańskich przestrzeni. Napływali tu zdemobi-lizowani żołnierze z 1 i 2 Armii Wojska Polskiego, którzy próbowali właśnie tu zna-leźć swoje powojennego miejsca na dalsze życie, uczestnicy walk pod Monte Cassi-no, żołnierze gen. Maczka, marynarze i lotnicy. E. Szewczyk zastany stan zaludnienia Wałbrzycha ocenił w maju 1945 r. na około 60 000 mieszkańców „z czego około 56 500 Niemców, a pozostała ludność Polacy, Żydzi i inne narodowości. Pod względem wyznaniowym ⅔ ludności niemieckiej – ewangelicy, ⅓ – rzymsko-katolickie. Miasto Wałbrzych nie ucierpiało wskutek działań wojennych i tryb życia normalny. [...] Mia-sto posiada energię elektryczną, gaz i wodę oraz komunikacje tramwajową i autobu-sy elektryczne”12. Na dzień 31 grudnia 1945 r. w Wałbrzychu mieszkało 1528 rodzin polskich tj. 4 736 osób, w tym repatriantów 2 359 i przesiedleńców 2 37713.
Grudzień w polskiej tradycji jest zdominowany bożonarodzeniową nadzieją ocze-kiwania na lepszą przyszłość, radosne wydarzenia. W 1945 r. dla polskich rodzin i wielu samotnych osób niedawno przybyłych do Wałbrzycha te grudniowe święta w otoczeniu niemieckich sąsiadów nie skłaniały do optymistycznych planów odno-śnie przyszłości w tym mieście. Wśród niemieckich mieszkańców utrzymywała się z kolei obawa, że mogą zostać wywiezieni na terytorium Związku Radzieckiego jako niewolnicza siła robocza. Obecność uzbrojonych Rosjan, nierzadko agresywnych, zaj-mujących sporo kwartałów miasta nie nastrajała optymistycznie. Zdarzały się jednak momenty wielkiej radości osobistej i rodzinnej. Piekarz Zygmunt Dutka cieszył się z narodzin córki Alicji Marii tuż przed wigilią grudniową w 1945 r. W rodzinie ka-masznika Abrama Kotlarskiego, zamieszkałego przy ul. Młynarskiej 36 urodziła się córka Regina. Natomiast Maria Platner żona rymarza zamieszkała przy ul. Pocztowej 29 w dniu 21 grudnia 1945 r. urodziła córkę Helenę. Również w rodzinie Pełnomoc-nika Rządu RP na miasto Wałbrzych, Eugeniusza i Jadwigi Szewczyków, mieszkają-cych przy ul. Krakowskiej 3 nastąpiło w grudniu 1945 r. ważne wydarzenie – urodził się syn Przemysław.
12 AP KZ, Pierwsze sprawozdanie ogólno-sytuacyjne…, sygn. 1/124, k. 12.
13 Zestawienie stanu zaludnienia na 1945 r. Wojewódzki Urząd PUR, Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej:
APW), sygn. 216, k. 47.
Eugeniusz Szewczyk – pierwszy prezydent Wałbrzycha 61
Ryc. 1. Eugeniusz i Jadwiga Szewczykowie z synem Przemysławem. Zdjęcie w rodzinnym zbiorze Tomasza Szewczyka
Powojenny Wałbrzych był konglomeratem ludności przybyłej tu w wyniku wszelkiego rodzaju przemieszczeń czy też wędrówek. Obecność licznego zgrupowania wojsk Armii Czerwonej (ok. 15 000) nie ułatwiała Prezydentowi i Miejskiej Radzie Narodowej sprawnego zarządzania. W pierwszych powojennych latach miasto było osobliwym miejscem społecznych procesów o wielokulturowym podłożu. Na ulicach, w zakładach pracy, w licznych wówczas restauracjach, podczas częstych zabaw (potań-cówek), zawodów sportowych, czy też w tłumie klientów na tzw. Zielonym Rynku co-dziennością były rozmowy w języku niemieckim, francuskim, jidisz, rosyjskim, a tak-że angielskim, czeskim i jugosłowiańskim14.
Niestabilny powojenny czas wyzwalał naturalną ludzką potrzebę stworzenia,
Niestabilny powojenny czas wyzwalał naturalną ludzką potrzebę stworzenia,