Standardy europejskie dotyczące krzywdzenia dzieci

Rada Europy już od lat 70. wprowadzała rezolucje i konwencje mające na celu ustalenie stan-dardów w dziedzinie polityki społecznej i rozwiązywania różnych problemów społecznych.

Z chwilą powstania Unii Europejskiej nastąpił proces ujednolicania rozwiązań prawnych w zakresie polityki społecznej w państwach członkowskich.

Rekomendacje ogólne raportu P.S. Pinheiro

► Rozwijanie przez państwa własnych systemów działań, skoordynowanych z ogólnymi programami rozwoju państwa.

Strategie te powinny być realistyczne i zamknięte ramami czasowymi, angażować wiele sektorów i być zgodne z mię-dzynarodowymi prawami człowieka. Powinny podlegać ewaluacji.

► Wprowadzanie ofi cjalnego zakazu wszelkiej przemocy wobec dzieci, jej stosowania we wszelkich miejscach oraz we wszelkich formach.

► Intensywniejsze przeciwdziałanie zjawisku, czyli alokacja środków na profi laktykę , oraz nasilenie działań wobec czyn-ników ryzyka.

► Promowanie wartości pozbawionych przemocy oraz podnoszenie świadomości społecznej w zakresie praw człowie-ka, promowanie pozytywnych metod wychowawczych.

► Rozwijanie kompetencji wszystkich osób, które pracują z dziećmi. Kształcenie i doskonalenie profesjonalistów oraz nieprofesjonalistów w kwestii praw dzieci i ich ochrony przed przemocą.

► Funkcjonowanie i dostęp do służb terapeutycznych i służb społecznej reintegracji (zdrowia, prawnych, socjalnych).

► Dbałość o podmiotowy udział dziecka w podejmowanych wobec niego i jego rodziny działaniach.

► Stworzenie dostępnego i przyjaznego dziecku systemu zgłaszania przypadków krzywdzenia dzieci i systemu służb in-terwencyjnych.

► Właściwe traktowanie sprawców przemocy wobec dzieci i ukrócenie ich bezkarności. Osoby skazane za przemoc wobec dzieci oraz wykorzystywanie seksualne powinny mieć zakaz pracy z dziećmi.

► Uwzględnienie zróżnicowania płci w badaniu zjawiska krzywdzenia dzieci.

► Rozwijanie i wprowadzanie w życie systematycznych narodowych badań i gromadzenia danych, co ma służyć identy-fi kacji grup ryzyka, monitorowaniu zjawiska i analizie postępu działań prewencyjnych.

► Wzmocnienie wpływu międzynarodowych aktów i regulacji na działania państw.

CZĘŚĆ I. PR ZEMOC W OBEC D ZIECKA W R OD ZINIE CECHY ZJ AWISKA ORAZ S TAND ARD Y I PR OBLEMY JEGO OGRANICZANIA

W latach 90. przemoc w rodzinie zaczęto w Europie traktować jako jeden z problemów doty-czących praw człowieka. Parlament Europejski uznał, iż przemoc jest pogwałceniem prawa człowieka do życia, bezpieczeństwa osobistego, wolności, godności oraz izycznej i umysło-wej integralności, a tym samym stanowi przeszkodę dla pełnego rozwoju jednostek.

W wielu europejskich aktach prawnych znajdują się zalecenia dotyczące traktowania dzieci oraz odniesienia do złego traktowania ich w rodzinach.

Analizując europejskie dokumenty dotyczące ochrony dzieci przed krzywdzeniem, należy odnieść się do kilku podstawowych dokumentów, wymienionych poniżej.

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności¹⁸ (Euro-pean Convention on Human Right – ECHR) wraz z protokołami uzupełniającymi, przyjęta w 1950 r., weszła w życie w 1953 r., Polska raty ikowała ją w 1993 r. Konwencja określa pra-wa i wolności, które państpra-wa muszą zagpra-warantopra-wać każdemu obypra-watelowi. W art. 1 stwier-dza się, że dziecko posiada prawa określone w Konwencji, z których wiele dotyczy ochrony przed krzywdzeniem i przemocą oraz naruszeniem godności osobistej i wolności. W art. 3 mowa jest o wolności człowieka od tortur i nieludzkiego, poniżającego traktowania. Należy jeszcze wymienić artykuły: 2 (prawo do życia), 4 (zakaz niewolnictwa i zmuszania do pracy) i art. 5 (prawo do wolności i bezpieczeństwa).

Europejska Konwencja o Wykonywaniu Praw Dzieci¹⁹ przyjęta przez Radę Europy w 1996 r.

Jej podstawowym założeniem było dążenie do nadania wiążącej mocy prawnej Konwencji Praw Dziecka Narodów Zjednoczonych. Europejska Konwencja dotyczy przede wszystkim praw procesowych dziecka i ułatwienia ich wykonywania. W szczególności w art. 3 Kon-wencji zwraca uwagę na prawo dzieci do bycia informowanym (chodzi o istotne informacje w sprawie i informacje o skutkach stanowiska dziecka) i do wyrażania własnego stanowiska w toku dotyczącego go postępowania, a jej artykuł 12 mówi o zapewnieniu dziecku możliwości wypowiadania się w każdym dotyczącym go postępowaniu sądowym (głównie rodzinnym) i administracyjnym w sposób bezpośredni albo przez przedstawiciela (inną osobę lub insty-tucję). Zawarte są w nim też zalecenia do państw–stron Konwencji dotyczące promowania i wykonywania praw dzieci. Z punktu widzenia problemu krzywdzenia dzieci warto zwró-cić uwagę na zawarte w Konwencji zadania organów sądowych dotyczące: zebrania wystar-czających informacji na temat sytuacji dziecka w rodzinie, zasięgania opinii samego dziecka, osobiście albo za pośrednictwem innych osób i instytucji, w sposób odpowiedni do roze-znania dziecka i zgodnie z jego dobrem, wszczynania sprawy przez organ sądowy z urzędu w sytuacji poważnego zagrożenia dobra dziecka, wyznaczania specjalnego przedstawiciela reprezentującego dziecko.

Konwencja haska²⁰ – dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 1980 r. Celem tej Konwencji jest przeciwdziałanie negatywnym skutkom międzynaro-dowego uprowadzania lub zatrzymywania dzieci. Postępowanie wszczęte na podstawie

18 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).

19 Europejska Konwencja o Wykonywaniu Praw Dzieci sporządzona w Strasburgu 25 stycznia 1996 r.

(Dz.U. 2000 r. Nr 107, poz. 1128).

20 Konwe ncja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (tzw. Konwencja haska) uchwalona 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528).

ZEMOC W OBEC D ZIECKA W R OD ZINIE CECHY ZJ AWISKA ORAZ S TAND ARD Y I PR OBLEMY JEGO OGRANICZANIA

Konwencji ma doprowadzić do przywrócenia stanu faktycznego i prawnego, jaki istniał przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem dziecka, które – zgodnie z art. 3 Konwencji – ma miejsce wtedy, gdy nastąpiło naruszenie prawa do opieki przyznanego przez ustawodawstwo (orzeczenie sądowe lub administracyjne albo ugodę mającą moc prawną) państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem oraz jeżeli w chwili uprowadzenia lub zatrzymania prawo to było skutecznie wykonywane. Osoba zainteresowana może skutecznie domagać się powrotu dziecka, które nie ukończyło 16 lat i które zostało bezprawnie uprowadzo-ne lub zatrzymauprowadzo-ne z jeduprowadzo-nego państwa (strony Konwencji) do inuprowadzo-nego państwa (również strony Konwencji). Drugim celem Konwencji jest ochrona prawa do odwiedzin dziecka, przyznanego określonej osobie przez prawo państwa – miejsca stałego pobytu dziecka, naruszonego wskutek uniemożliwienia lub utrudnienia wykonywania tego prawa. Kon-wencja w art. 21 przewiduje obowiązek podjęcia działań w celu umożliwienia skutecz-nego wykonywania tego prawa.

Europejska Karta Społeczna (European Social Charter)²¹ uchwalona w 1961 r., Polska raty-ikowała ją w 1997 r. Celem EKS jest zapewnienie obywatelom państw, które przez raty ikację są stroną Karty, możliwości korzystania z praw socjalnych bez jakiejkolwiek dyskryminacji, podnoszenie jakości życia i popieranie dobrobytu społecznego (preambuła). Dokument ten w kilku artykułach odnosi się do kwestii traktowania dzieci i rodzin oraz zapewniania im właściwych warunków (art. 7, 13, 14, 16, 14).

Traktat Amsterdamski z 1997 r. w artykule K.1 dotyczy zapobiegania i zwalczania prze-mocy oraz przestępczości wobec dzieci.

Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej²² z 2000 r., zawierająca podstawowe prawa człowieka – obywatela UE (godność, wolność, równość, solidarność, prawa obywatelskie, prawa związane z wymiarem sprawiedliwości), wzmacniająca prawa jednostki w prawnym systemie wspólnotowym. W Karcie zwraca się uwagę na konieczność poszanowania i ochro-ny praw człowieka i praw dziecka, a walka z przemocą jest uznawana jako element ochroochro-ny podstawowych praw. W art. 7 stwierdza się, iż nikt nie powinien podlegać torturom lub ok-rutnemu, nieludzkiemu traktowaniu lub karaniu, co interpretowane jest także w kierunku kwestii złego traktowania dzieci.

Inne dokumenty Wspólnoty Europejskiej: Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r., odwołujący się do godności każdego człowieka, okre-ślający kary izyczne jako niezgodne z podstawowymi zasadami międzynarodowymi praw człowieka; Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., gwaran-tujący między innymi prawo do życia, do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo ro-dziny do ochrony; Europejska Konwencja o Przysposobieniu Dzieci z 1967 r., Europej-ska Konwencja o Uznaniu i Wykonywaniu Orzeczeń Dotyczących Pieczy nad Dzieckiem oraz Przywracaniu Rodziny z 1980 r., Europejska Konwencja o Statusie Prawnym Dziecka Pozamałżeńskiego z 1975 r. i inne.

21 Europejska Karta Społeczna uchwalona 18 października 1961 r. (Dz.U. 1999, Nr 8).

22 Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z 2000 r. (Dz.U.C. z 18 grudnia 2000 r., s. 1).

CZĘŚĆ I. PR ZEMOC W OBEC D ZIECKA W R OD ZINIE CECHY ZJ AWISKA ORAZ S TAND ARD Y I PR OBLEMY JEGO OGRANICZANIA

W latach 80. we wspólnocie europejskiej zaczęło pojawiać się coraz więcej dokumentów, rekomendacji i rezolucji, poruszających kwestię krzywdzenia dzieci. Do najbardziej znaczą-cych należą niżej wymienione dokumenty²³.

Rekomendacja (85)4 o przemocy w rodzinie z 26 marca 1985 r., zalecająca państwom wiele działań, między innymi: alarmowanie opinii publicznej o zagrożeniach, jakie niesie przemoc domowa, wczesne wykrywanie sytuacji kon liktów rodzinnych, zapewnienie profe-sjonalnego szkolenia wszystkim podejmującym interwencje w sprawach krzywdzenia dzieci, organizowanie i wspieranie działań organizacjom pomagającym o iarom przemocy domo-wej, tworzenie multidyscyplinarnych zespołów zajmujących się problemem, podejmowanie szybkich interwencji wobec przypadków występowania zjawiska; podejmowanie środków dla zapewnienia ochrony dziecka przed jakąkolwiek przemocą, na którą jest narażone w sy-tuacji występowania kon liktów rodzinnych; podejmowanie odpowiednich działań zapew-niających dbanie o dobro o iar; stosowanie rozwiązań kryminalnych tylko w ostateczności.

Rekomendacja (90)2 o społecznych środkach wobec przemocy w rodzinie z 15 stycz-nia 1990 r., która określa społeczne środki, jakie powinny być zaangażowane w państwach europejskich w działania przeciw przemocy rodzinnej, w tym wobec krzywdzenia dzieci: in-formacja społeczna o zjawiskach przemocy w rodzinie, wykrywanie przypadków, zgłaszanie przemocy domowej, pomoc i terapia dla całej rodziny – dla sprawcy i dla o iar. Ponadto wy-mienia inne środki specy iczne, takie jak: promowanie właściwej opieki i pozytywnego rodzi-cielstwa, np. programy treningowe dla młodych rodziców i rozwój poradnictwa rodzinnego;

wprowadzenie zakazu stosowania kar izycznych; monitorowanie i wsparcie rodzin ryzyka;

rozwijanie sposobów kontynuowania i systematyczności pracy z rodzinami z problemem krzywdzenia dzieci; rozwijanie sposobów doskonalenia integracji działań różnych podmio-tów i profesjonalispodmio-tów; rozwijanie szerokiego spektrum ofert terapeutycznych; prowadzenie odpowiednich kampanii informacyjnych w mediach, szkołach; ułatwienie dostępu rodzinom i o iarom do usług (punkty konsultacyjne, telefony kryzysowe, centra interwencji kryzysowej, służby kryzysowe); rozwijanie sposobów skutecznego zgłaszania przypadków przemocy do odpowiednich instytucji przez sąsiadów, przyjaciół i inne osoby w sytuacji podejrzenia prze-mocy; kierowanie przypadków przemocy do odpowiednich służb społecznych lub organów wymiaru sprawiedliwości: wobec sprawców przemocy nad dziećmi zaleca się łączenie form profesjonalnej terapii indywidualnej z terapią grup samopomocowych oraz orientowanie i rozwijanie działań pomocowych; wprowadzanie programów pro ilaktycznych w szkołach;

rozwijanie działań pracowników socjalnych w sferze przemocy domowej w formę pracy ze-społów multidyscyplinarnych; szkolenie pracowników socjalnych i rozwijanie działalności organizacji pozarządowych i wolontariackich w dziedzinie pro ilaktyki i terapii.

Wśród ogólnych działań prewencyjnych Rekomendacja wyróżnia: dążenie do tworzenia wszechstronnej sieci pomocy i udogodnień w opiece nad dziećmi; wprowadzenie takich rozwiązań w sferze pracy, które sprzyjałyby efektywnemu wypełnianiu funkcji rodziciel-skiej; prowadzenie badań naukowych, które identy ikowałyby cechy i warunki prowadzące do nasilania się sytuacji kon liktowych w rodzinie, sytuacji niebezpiecznych i potencjalnie przemocowych.

23 Teksty tych dokumentów dostępne są na stronie www.coe.int.

ZEMOC W OBEC D ZIECKA W R OD ZINIE CECHY ZJ AWISKA ORAZ S TAND ARD Y I PR OBLEMY JEGO OGRANICZANIA

Rekomendacja R(93)2 o medyczno–społecznych aspektach krzywdzenia dzieci z 1993 r. W zakresie działań pierwszorzędowych zwrócono w niej uwagę na promowanie w świadomości społecznej w zakresie praw dziecka życia wolnego od izycznej, emocjonalnej i seksualnej przemocy, zaniedbywania oraz szkodliwych następstw takich sytuacji. Podkreśla się też potrzebę ustanawiania takich społeczno–ekonomicznych warunków oraz tworzenie różnych służb, które wzmacniają kompetencje opiekuńcze rodzin; zmianę społecznych wzo-rów wychowywania i zachowań wobec dzieci; zmniejszenie ogólnego poziomu występowania przemocy w społeczeństwie oraz źródeł przemocowych praktyk wychowawczych.

W ramach działań drugo- i trzeciorzędowych w Rekomendacji zaleca się: zapewnienie dzia-łalności różnego rodzaju służb medycznych i społecznych oraz innych, które zapewniałyby wsparcie materialne, psychospołeczne i medyczne oraz wspierały prawidłowy rozwój dzieci;

zapewnienie dostępności do usług rodzicom doświadczającym trudności wychowawczych;

wdrażanie programów edukacyjnych dla dzieci dotyczących prawa do życia bez przemocy, asertywności i samoobrony przed przemocą; zapewnienie działalności środków pomocy, np.

telefoniczne linie pomocy czy schroniska dla dzieci–o iar przemocy w rodzinie.

W kwestii powiadamiania o przypadkach przemocy w Rekomendacji zaleca się: desygno-wanie agencji i instytucji przyjmujących całodobowe zgłoszenia; zachęcanie profesjonali-stów do powiadamiania agencji o przemocy, np. przez zwolnienie od formalnych procedur i stawiania się jako świadek w postępowaniu sądowym; zastosowanie środków, takich jak:

kampanie medialne, ulotki i broszury inne; podjęcie środków promujących odpowiedzialne zgłaszanie przypadków przemocy, np. przez zapewnienie anonimowości zgłoszeń; ustano-wienie usług dla o iar krzywdzenia.

W zakresie działań i środków rozpoznawania oraz diagnozy przypadków przemocy zaleca się:

tworzenie odpowiednich służb dostępnych całodobowo, które dokonywałyby multidyscypli-narnego rozpoznania zgłoszenia, psychospołecznej oceny potrzeb dziecka i rodziny, medycz-nej oceny psychosomatyczmedycz-nej i izyczmedycz-nej dziecka, stosowałyby odpowiednie środki prawne dla ochrony dziecka; podjęcie działań zapewniających interwencje we wszystkie przypadki krzywdzenia dzieci; wdrożenie polityki działań, według której praca nad przypadkiem bę-dzie realizowana we współpracy z rodzicami bę-dziecka; informowanie bę-dziecka o naturze prob-lemu i jego prawach oraz podejmowanych działaniach; informowanie rodziców o problemie i prawach do współdziałania, jeżeli nie byłoby to sprzeczne z interesem dziecka; w sytuacjach odseparowania dziecka od rodziców – podejmowanie działań sprzyjających utrzymywaniu więzi; zadbanie, aby dziecko było właściwie reprezentowane, a jego stanowisko – w miarę jego możliwości rozumienia sytuacji – wzięte pod uwagę; kontrolowanie, aby ocena medyczna była dokonywana przez kompetentnych profesjonalistów; ograniczanie badań medycznych do niezbędnego minimum; dbanie o dobro dziecka w sytuacjach policyjnych dochodzeń i re-alizacji procedury kryminalnej; stosowanie praktyk zachęcających do wymiany informacji pomiędzy profesjonalistami, np. multidyscyplinarne narady nad przypadkami.

Rekomendacja zalecała zapewnienie odpowiedniego kształcenia i szkolenia różnych grup profesjonalistów zaangażowanych w ochronę dziecka przed krzywdzeniem. Natomiast w dziedzinie badań naukowych zalecała promowanie badań porównawczych między pań-stwami członkowskimi i na tej podstawie dokonywanie analizy różnych systemów ochrony dzieci przed krzywdzeniem.

CZĘŚĆ I. PR ZEMOC W OBEC D ZIECKA W R OD ZINIE CECHY ZJ AWISKA ORAZ S TAND ARD Y I PR OBLEMY JEGO OGRANICZANIA

Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Rec (1371) o krzywdzeniu i zaniedbywaniu dzieci z 1998 r. zalecała wiele działań w obszarze złego traktowania dziecka, w tym koncentrację działań na pro ilaktyce zjawiska, rozszerzenie pomocy i terapii dla rodzin krzywdzących, działania odbudowujące u dzieci krzywdzonych obraz własnej osoby, rozwija-nie edukacji seksualnej młodzieży i programów chroniących przed wczesnym rodzicielstwem, rozwiązaniach, kiedy to krzywdzący rodzic, a nie dziecko, jest zabierany z domu. Zwracano też uwagę na zapewnienie szkoleń wszystkim profesjonalistom pracującym z dzieckiem, którzy mogą identy ikować za pomocą różnych symptomów przypadki lub podejrzenia izycznej lub psychicznej przemocy. W Rekomendacji zaznaczono również potrzebę tworzenia służb me-dycznych i socjalnych, współpracujących ze szkołami. Służby te powinny być łatwo osiągalne i można by je wykorzystywać do wczesnej diagnozy przypadków krzywdzenia dzieci. Zwró-cono także uwagę na potrzebę tworzenia telefonicznych linii kryzysowych dla dzieci, poprzez które dzieci mogłyby się konsultować z wykwali ikowanymi lekarzami i psychologami, posia-dającymi kompetencje ewentualnego uruchamiania odpowiednich procedur.

Rekomendacja Rec(2001)16 o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem zaleca podejmowanie efektywnych środków w dziedzinie publicznej świadomości, edukacji, informacji, prewencji, identy ikacji i interwencji dla ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym. W Rekomendacji zwraca się uwagę na możliwości wykorzystania mediów i In-ternetu w prewencji zjawiska oraz zaleca się rozwijanie programów prewencyjno–terapeu-tycznych. Ponadto zostały określone środki prawne i proceduralne dotyczące dzieci–o iar oraz sprawców wykorzystywania seksualnego.

Rekomendacja 1666 (2004) o zakazie stosowania kar izycznych wobec dzieci w Eu-ropie z 2004 r. zaleca prohibicję kar izycznych i inne działania, mające na celu ich niwe-lowanie z praktyk wychowawczych. W szczególności w Rekomendacji zaleca się: podnieść świadomość dzieci i osób opiekujących się nimi i pracujących z nimi na temat całkowitego zakazu kar izycznych i innych degradujących sposobów traktowania dzieci, na temat praw dziecka; zachęcać do pozytywnych, bezprzemocowych form wychowywania dzieci; ofero-wać dzieciom możliwości wyrażania własnych opinii; zapewnić rodzicom, szczególnie do-świadczającym trudności wychowawczych, konieczną pomoc i wsparcie; oferować dzieciom poufne poradnictwo, doradztwo oraz prawną reprezentację; gwarantować efektywną i od-powiednią ochronę tym dzieciom, które są szczególnie podatne i zagrożone poniżającym karaniem, jak np. dzieci z niepełnosprawnością; zadbać, aby kary izyczne i inne formy po-niżającego traktowania czy dyscyplinowania dzieci zostały włączone do de inicji przemocy domowej, a ograniczanie kar izycznych wobec dzieci powinno stać się integralną częścią strategii przeciwko przemocy domowej.

Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i nie-godziwym traktowaniem w celach seksualnych²⁴ z 2007 r. określa standardy działań w zakresie ochrony dzieci przed seksualną eksploatacją. Wśród nich za najważniejsze można uznać: podnoszenie świadomości na temat ochrony dzieci i zjawiska wykorzystywania sek-sualnego; edukowanie dzieci w zakresie zagrożeń związanych z seksualnym ich wykorzysty-waniem; zapewnienie dostępu do programów lub środków interwencji obniżających ryzyko

24 Pełny tekst Konwencji w polskiej wersji językowej zamieszczona jest w kwartalniku Dziecko Krzyw-dzone. Badania. Teoria. Praktyka 2007, nr 4 , s. 122–142.

ZEMOC W OBEC D ZIECKA W R OD ZINIE CECHY ZJ AWISKA ORAZ S TAND ARD Y I PR OBLEMY JEGO OGRANICZANIA

popełnienia przestępstwa seksualnego wobec dzieci; organizowanie i wspieranie kampanii informacyjnych podnoszących świadomość na temat tego zjawiska i środków ochronnych;

stworzenie systemu wsparcia dla o iar i ich bliskich; w sytuacji gdy sprawcami wykorzysty-wania seksualnego są osoby bliskie (rodzice, opiekunowie) tworzenie odpowiednich pro-cedur interwencyjnych, które umożliwią odizolowanie o iary od sprawcy; tworzenie służb informacyjnych (telefonicznych i internetowych); promowanie współpracy między instytu-cjami (medycznymi, społecznymi i wymiaru sprawiedliwości); zapewnienie oceny skutecz-ności zastosowanych programów i środków.